hành tinh

1. Sao Thủy hay Thủy Tinh (Hán tự: 水星) là hành tinh nhỏ nhất và gần Mặt Trời nhất trong tám hành
tinh thuộc Hệ Mặt Trời,[a]
với chu kỳ quỹ đạo bằng 88 ngày Trái Đất. Nhìn từ Trái Đất, hành tinh hiện
lên với chu kỳ giao hội trên quỹ đạo bằng xấp xỉ 116 ngày, và nhanh hơn hẳn những hành tinh khác.
Tốc độ chuyển động nhanh này đã khiến người La Mã đặt tên hành tinh làMercurius, vị thần liên lạc
và đưa tin một cách nhanh chóng. Trong thần thoại Hy Lạp tên của vị thần này là Hermes (Ερμής).
Tên tiếng Việt của hành tinh này dựa theo tên do Trung Quốc đặt, chọn theo hành thủy trong ngũ
hành.
Do hành tinh hầu như không có khí quyển để giữ lại nhiệt lượng, bề mặt Sao Thủy trải qua sự biến
đổi nhiệt độ lớn nhất trong số các hành tinh, thay đổi từ 100 K (−173 °C; −280 °F) vào ban đêm tới
700 K (427 °C; 800 °F) vào ban ngày. Trục quay của Sao Thủy có độ nghiêng nhỏ nhất trong Hệ
Mặt Trời (khoảng 1⁄30 độ), nhưng hành tinh lại có độ lệch tâm quỹ đạo lớn nhất.[a]
Tại viễn điểm quỹ
đạo, Sao Thủy ở cách xa Mặt Trời hơn 1,5 so với khi hành tinh ở cận điểm quỹ đạo. Bề mặt hành
tinh có rất nhiều hố va chạm nhìn trông giống như bề mặt của Mặt Trăng, và hành tinh không còn
hoạt động địa chất trong hàng tỷ năm trước.
Trên Sao Thủy không có sự biến đổi thời tiết theo mùa như ở các hành tinh khác bởi vì nó không có
bầu khí quyển đáng kể. Hành tinh bị khóa thủy triều với Mặt Trời do đó nó quay trên quỹ đạo rất
khác so với các hành tinh khác. Khi lấy các ngôi sao cố định làm điểm mốc, nó tự quay được chính
xác ba vòng trong hai chu kỳ quỹ đạo quanh Mặt Trời [b]
. Khi nhìn từ Mặt Trời, tronghệ quy
chiếu quay cùng với chuyển động quỹ đạo, hành tinh hiện lên chỉ quay quanh trục một lần trong hai
"năm" Sao Thủy. Do vậy nếu có người đứng trên Sao Thủy họ chỉ nhận thấy 1 ngày trong 2 năm.
Bởi vì quỹ đạo Thủy Tinh nằm bên trong quỹ đạo Trái Đất (và của Sao Kim), khi nhìn từ Trái Đất
hành tinh có lúc hiện lên vào buổi sáng hoặc vào buổi tối, nhưng không bao giờ có thể nhìn thấy lúc
nửa đêm. Tương tự như Sao Kim và Mặt Trăng, hành tinh cũng có các pha quan sát khi nó di
chuyển trên quỹ đạo. Sao Thủy không có một vệ tinh tự nhiên nào. Độ sáng biểu kiếncủa Sao Thủy
thay đổi từ −2,0 đến 5,5; nhưng vì quá gần Mặt Trời nên nếu quan sát hành tinh này qua viễn vọng
kính rất khó khăn và ít khi thực hiện được.
Sao Kim hay Kim tinh là hành tinh thứ hai từ Mặt Trời, quay quanh nó với chu kỳ 224,7 ngày Trái
Đất.[11]
Xếp sau Mặt Trăng, nó là thiên thể tự nhiên sáng nhất trong bầu trời tối, với cấp sao biểu
kiến bằng −4.6, đủ sáng để tạo lên bóng trên mặt nước.[13]
Bởi vì Sao Kim là hành tinh phía trong
tính từ Trái Đất, nó không bao giờ xuất hiện trên bầu trời mà quá xa Mặt Trời: góc ly giác đạt cực
đại bằng 47,8°. Sao Kim đạt độ sáng lớn nhất ngay sát thời điểm hoàng hôn hoặc bình minh, do vậy
mà dân gian còn gọi là sao Hôm, khi hành tinh này mọc lên lúc hoàng hôn, và sao Mai, khi hành
tinh này mọc lên lúc bình minh.

2. Sao Kim được xếp vào nhóm hành tinh đất đá và đôi khi người ta còn coi nó là "hành tinh chị em"
với Trái Đất do kích cỡ, gia tốc hấp dẫn, tham số quỹ đạo gần giống với Trái Đất. Tuy nhiên, người
ta đã chỉ ra rằng nó rất khác Trái Đất trên những mặt khác. Sao Kim bị bao bọc bởi lớp mây dày có
tính phản xạ cao chứa axít sunfuric, và khiến chúng ta không thể quan sát bề mặt của nó dưới bước
sóng ánh sáng khả kiến. Mật độ không khí trong khí quyển của nó lớn nhất trong số bốn hành tinh
đất đá, thành phần chủ yếu làcacbon điôxít. Áp suất khí quyển tại bề mặt hành tinh cao gấp 92 lần
so với của Trái Đất. Với nhiệt độ bề mặt trung bình bằng 735 K (462 °C), Sao Kim là hành tinh nóng
nhất trong Hệ Mặt Trời. Nó không có chu trình cacbon để đưa cacbon trở lại đá và đất trên bề mặt,
do vậy không thể có một tổ chức sống hữu cơ nào có thể hấp thụ nó trong sinh khối. Một số nhà
khoa học từng cho rằng Sao Kim đã có những đại dương trong quá khứ,[14]
nhưng đã bốc hơi khi
nhiệt độ hành tinh tăng lên do hiệu ứng nhà kính mất kiểm soát.[15]
Nước có thể đã bị quang ly, và
bởi vì không có từ quyển hành tinh, hiđrô tự do có thể thoát vào vũ trụ bởi tác động của gió Mặt
Trời.[16]
Toàn bộ bề mặt của Sao Kim là một hoang mạc khô cằn với đá và bụi và có lẽ vẫn còn núi
lửa hoạt động trên hành tinh này.
Sao Diêm Vương, cũng được định danh hình thức là 134340 Pluto (từ tiếng La tinh: Plūto, tiếng Hy
Lạp: Πλούτων), là hành tinh lùnlớn thứ hai đã được biết trong Hệ Mặt Trời (sau Eris) và là vật thể
lớn thứ mười tám được quan sát trực tiếp thấy quay quanh Mặt Trời.
Trước kia nó từng được xếp hạng là một hành tinh, Sao Diêm Vương hiện được coi là thành viên
lớn nhất của một vùng riêng biệt được gọi là Vành đai Kuiper.[1]
Tương tự như các thành viên khác
của vành đai này, nó chủ yếu gồm đá với băng và có kích thước khá nhỏ: xấp xỉ một phần năm khối
lượng và một phần ba thể tích Mặt Trăng của Trái Đất. Sao Diêm Vương có quỹ đạo với độ lệch
tâm lớn và rất nghiêng. Độ lệch tâm khiến nó có thể có khoảng cách từ 30 tới 49 AU (4.4—7.4
tỷ km) từ Mặt Trời, nên thỉnh thoảng Sao Diêm Vương ở gần Mặt Trời hơn Sao Hải Vương. Sao
Diêm Vương và vệ tinh lớn nhất của nó, Charon, thường được coi là một hệ đôi bởikhối tâm của
các quỹ đạo của chúng không nằm trong bất kỳ một vật thể nào.[2]
Hiệp hội Thiên văn học Quốc
tế (IAU) vẫn chưa chính thức hoá một định nghĩa cho các hệ hành tinh lùn đôi, và cho tới khi họ
thông qua một quyết định như vậy, Charon vẫn được xếp hạng là một vệ tinh của Sao Diêm
Vương.[3]
Sao Diêm Vương cũng có ba vệ tinh nhỏ hơn khác là Nix, Hydra, được khám phá năm
2005,[4]
và vệ tinh P4 được khám phá năm 2011.[5]
Từ khi được phát hiện năm 1930 cho tới tận năm 2006, Sao Diêm Vương vẫn được tính là hành
tinh thứ chín của Hệ Mặt Trời. Tuy nhiên, cuối thế kỷ 20 đầu thế kỷ 21, nhiều vật thể tương tự Sao
Diêm Vương đã được phát hiện ở phía ngoài Hệ Mặt Trời, đáng chú ý nhất là vật thể đĩa phân
tán Eris, có khối lượng lớn hơn Sao Diêm Vương 27%.[6]
Ngày 24 tháng 8 năm 2006 Liên đoàn
Thiên văn Quốc tế đã lần đầu tiên định nghĩa "hành tinh". Định nghĩa này không bao gồm Sao Diêm

3. Vương, nó bị Liên đoàn Thiên văn Quốc tế xếp loại lại như một thành viên của loại mới là các hành
tinh lùn cùng với Eris và Ceres.[7]
Sau khi được tái xếp hạng, Sao Diêm Vương được thêm vào danh
sách các tiểu hành tinh và được định danh bằng số 134340.[8][9]
Một số nhà khoa học vẫn cho rằng
nó cần được xếp vào nhóm hành tinh.[10]
Sao Hải Vương là hành tinh thứ tám và xa nhất tính từ Mặt Trời trong Hệ Mặt Trời. Nó là hành tinh
lớn thứ tư về đường kính và lớn thứ ba về khối lượng. Sao Hải Vương có khối lượng riêng lớn nhất
trong số các hành tinh khí trong hệ Mặt trời. Sao Hải Vương có khối lượng gấp 17 lần khối lượng
của Trái Đất và hơi lớn hơn khối lượng của Sao Thiên Vương (xấp xỉ bằng 15 lần của Trái
Đất).[11]
Sao Hải Vương quay trên quỹ đạo quanh Mặt Trời ở khoảng cách trung bình 30,1 AU, bằng
khoảng 30 lần khoảng cách Trái Đất - Mặt Trời. Sao Hải Vương được đặt tên theo vị thần biển cả
của người La Mã (Neptune). Nó có ký hiệu thiên văn là ♆, là biểu tượng cách điệu cây đinh ba của
thần Neptune.
Sao Hải Vương là hành tinh đầu tiên được tìm thấy bằng tính toán lý thuyết. Dựa vào sự nhiễu loạn
bất thường của quỹ đạo Sao Thiên Vương, nhà thiên văn Alexis Bouvard đã kết luận rằng quỹ đạo
của nó bị nhiễu loạn do tương tác hấp dẫn với một hành tinh nào đó. Vào ngày 23 tháng 9 năm
1846,[1]
nhà thiên văn Johann Galle đã phát hiện ra Sao Hải Vương ở vị trí lệch 1 độ so với tiên đoán
của Urbain Le Verrier. Sau đó ít lâu, người ta cũng khám phá ra Triton, vệ tinh lớn nhất của sao Hải
Vương, trong khi 13 vệ tinh còn lại của nó chỉ được phát hiện trong thế kỷ 20. Cho tới nay, tàu
không gian Voyager 2 là tàu duy nhất bay qua Sao Hải Vương vào ngày 25 tháng 8 năm 1989.
Sao Hải Vương có cấu tạo tương tự như Sao Thiên Vương, nhưng lại khác biệt với những hành tinh
khí khổng lồ như Sao Mộc vàSao Thổ. Khí quyển của sao Hải Vương chứa thành phần cơ bản
là hiđrô và heli, cùng một số ít các hiđrôcacbon và có lẽ cả nitơ, tương tự như của Sao Mộc hay Sao
Thổ. Tuy nhiên khí quyển của nó chứa tỷ lệ lớn hơn các phân tử "băng" như nước, amoniac,
vàmêtan. Do đó các nhà thiên văn thỉnh thoảng phân loại Sao Thiên Vương và Sao Hải Vương
thành các hành tinh băng đá khổng lồđể nhấn mạnh sự khác biệt này.[12]
Bên trong Sao Hải Vương
chứa chủ yếu băng và đá, giống như Sao Thiên Vương.[13]
Lõi hành tinh có thể có bề mặt tuy rắn
nhưng nhiệt độ của nó có thể cao tới hàng nghìn độ và áp suất rất lớn.[14]
Khí mêtan trong tầng ngoài
khí quyển là nguyên nhân Sao Hải Vương hiện lên với màu xanh lam.[15]
Trái ngược với bầu khí quyển mờ đặc và gần như đồng màu của Sao Thiên Vương, khí quyển của
Sao Hải Vương có những vùng hoạt động mạnh và dễ nhận thấy. Năm 1989, tàu Voyager 2 khi bay
qua Sao Hải Vương đã chụp được hình ảnh của Vết Tối Lớntrên bán cầu nam có kích thước tương
đương với Vết Đỏ Lớn của Sao Mộc. Những vùng hoạt động thời tiết này được duy trì bởi những

4. cơn gió với tốc độ lên tới 2.100 kilômét trên giờ, mạnh nhất trên khí quyển trong các hành tinh thuộc
Hệ Mặt Trời.[16]
Do cách rất xa Mặt Trời nên lớp khí quyển ngoài cùng của Sao Hải Vương là một
trong những nơi lạnh nhất trong Hệ Mặt Trời. Nhiệt độ của những đám mây trên cao khoảng 55 K ( -
218 °C) trong khi nhiệt độ tại lõi hành tinh xấp xỉ 5.400 K (5.000 °C).[17][18]
Sao Hải Vương có một hệ
thống vành đai mờ và rời rạc (hay những cung), được phát hiện trong thập niên 1960 nhưng chỉ
được xác nhận vào năm 1989 bởi Voyager 2.[19]
Sao Thiên Vương là hành tinh thứ bảy tính từ Mặt Trời; là hành tinh có bán kính lớn thứ ba và có
khối lượng lớn thứ tư trong hệ. Sao Thiên Vương có thành phần tương tự như Sao Hải Vương, và
cả hai có thành phần hóa học khác so với hai hành tinh khí khổng lồ lớn hơn là Sao Mộc và Sao
Thổ. Vì lý do này, các nhà thiên văn thỉnh thoảng phân chúng vào loại hành tinh khác gọi là "hành
tinh băng khổng lồ". Khí quyển của Sao Thiên Vương, mặc dù tương tự như của Sao Mộc và Sao
Thổ về những thành phần cơ bản nhưhiđrô và heli, nhưng chúng chứa nhiều "hợp chất dễ bay hơi"
như nước, amoniac, và mêtan, cùng với lượng nhỏ cáchiđrôcacbon.[10]
Hành tinh này có bầu khí
quyển lạnh nhất trong số các hành tinh trong Hệ Mặt Trời, với nhiệt độ cực tiểu bằng 49 K(−224 °C).
Nó có cấu trúc tầng mây phức tạp, với khả năng những đám mây thấp nhất chứa chủ yếu nước,
trong khi mêtan lại chiếm chủ yếu trong những tầng mây phía trên.[10]
Ngược lại, cấu trúc bên trong
Thiên Vương Tinh chỉ chứa chủ yếu một lõi băng và đá.[9]
Giống như những hành tinh khí khổng lồ khác, Sao Thiên Vương có một hệ thống vành đai, từ
quyển, và rất nhiều vệ tinh tự nhiên. Hệ thống Sao Thiên Vương có cấu hình độc nhất bởi vì trục tự
quay của hành tinh bị nghiêng rất lớn, gần như song song với mặt phẳng quỹ đạo của hành tinh. Do
vậy cực bắc và cực nam của hành tinh này gần như tại vị trí xích đạo so với những hành tinh
khác.[14]
Năm 1986, những ảnh chụp của tàu không gian Voyager 2 cho thấy Sao Thiên Vương qua
ánh sáng khả kiến hiện lên với một màu gần như đồng nhất mà không có các dải mây hay cơn bão
như những hành tinh khí khổng lồ khác.[14]
Các nhà thiên văn thực hiện quan sát từ mặt đất phát
hiện ra dấu hiệu của sự thay đổi mùa và sự gia tăng hoạt động thời tiết trong những năm gần đây
khi nó tiếp cận đến vị trí điểm phân trên quỹ đạo. Tốc độ gió trên Sao Thiên Vương đạt tới 250 mét
trên giây (900 km/h).[15]