Лекц 7
- 2. Óëàìæëàëò àíãèëëààð àìüäðàëûí ýõíèé ¿å¿äèéã Òºðºõèéí ºìíºõ /2 äîëîî õîíîã, 2 ñàð õ¿ðòýë, òºðºõ õ¿ðòýë/ Õ¿¿õýä íàñ /12,14 ñàð õ¿ðòýë, áàë÷èð íàñ, ѪÍ, áàãà àíãèéí/ Øèëæèëòèéí íàñ /15 íàñ õ¿ðòýë/ ªñâºð ¿å /18 õ¿ðòýë, 23 õ¿ðòýë áèå áÿëäðûí õóâüä á¿ðýí áîéæèõ/
- 3. Ìîíãîë÷óóäын ангилал íÿëõ ¿å /0-3/ áàë÷èð íàñ /3-7/ áàãà íàñ /8-12/ ººëèéõ¿¿ /13-17/ îðü çàëóó íàñ /18-25/ çàëóó íàñ /25-35/ èäýð íàñ /35-45/ õèæýýë íàñ /45-60/ ºòºë íàñ /60-80/ ºíäºð íàñ /80-ààñ äýýø/
- 4. Ýðòíèé Õÿòàäûí àíãèëàë Çàëóó ¿å. 20 íàñ õ¿ðòýë Ãýðëýõ ¿å 30 íàñ õ¿ðòýë Íèéãìèéí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ ¿å 40 íàñ õ¿ðòýë Àìüäðàëûã óõààðàõ ¿å 50 íàñ õ¿ðòýë Á¿òýýë÷ àìüäðàëûí ¿å 60 íàñ õ¿ðòýë Òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí àìüäðàëäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéõ ¿å 70 íàñ Õºãøðºõ ¿å 70-ààñ äýýø
- 5. Ïèôàãîðûí àíãèëàë /Ìݪ 6-ð çóóí/ 0-20 íàñ /õàâàð/ Òºëºâøèí òîãòîõ ¿å 20-40 íàñ /çóí/ Çàëóó ¿å 40-60 íàñ /íàìàð/ Õ¿÷ ÷àäàë èëðýõ ¿å 60-80 íàñ /ºâºë/ Õºãøðºõ ¿å
- 6. Ï.Áëîíñêèé 1. Ø¿äã¿é ¿å 2. Ñ¿¿í ø¿äòýé áàéõ ¿å 3. Áàéíãûí ø¿äòýé áàéõ ¿å 4. Àãò àðàà óðãàõ ¿å ã.ì.
- 8. Эрик Эриксон /Ericson Eric/ (1902-1994) бие хүний хөгжил нь насан туршид нь явагдаж байдаг бөгөөд үүнд зөвхөн эцэг эх, ойр дотны хүмүүс нөлөө үзүүлэхээс гадна найз нөхдийн хүрээлэл ажил, нийгэм гэх мэтээр бүхэлдээ хөгжлийн үйл явцад шийдвэрлэх нөлөө үзүүлдэг.
- 9. Хүүхдийн хөгжилд нийгмийн хүрээлэл, тухайлбал, орчин, амьдралын явц дах бие хүний бүтээлч байдал, хандлага голлох үүрэг гүйцэтгэдэг байна.
- 10. Э.Эриксон бие хүний хөгжлийг 8-н үе шатаар ангилсан байдаг бөгөөд хүүхэд нэг үе шатаас нөгөө рүү шилжихдээ өөрийгөө ухамсарлах замаар, тэгэхдээ үе шат бүр нь бусадтай өөрийгөө хэрхэн адилтгаж, хэрхэн ухамсарлаж байгаа зан төлөвийн шинжүүдийг төлөвшүүлэх бололцоогоор хангаж байдаг.
- 11. Өөрөөр хэлбэл, бие хүний хөгжил нь шат шатандаа цаашид хөгжихөд бэлэн байдал, уг хүнд ухамсарлагдаж буй нийгмийн цар хүрээний тэлэлт зэргээр тодорхойлогддог юм.
- 12. Гэвч үүнд байнга зөрчил, хямрал дагалдаж байдаг бөгөөд тухайн хүний хувьд зөрчил, хямралыг хэрхэн давж шийдвэрлэж байна гэдгээс хамаарч хөгжлийн дараагийн шатанд шилжих таатай нөхцөл бүрдэж, үүнээс шалтгаалан бүрэн хэмжээгээр ажиллах чадвартай, чадварлаг бие хүн төлөвшинө хэмээн Э.Эриксон үзэж байв.
- 13. Шат шатанд бий болдог зөрчлүүд нь хүүхэд төрснөөс хойш эхлэх бөгөөд хэрэв шийдвэрлэгдээгүй, эсвэл дутуу шийдвэрлэгдсэн бол бие хүнд сөрөг бүрэлдхүүн хэсгүүд бий болох талтай юм. Бие хүний хөгжил нь дараах 8 үе шатыг дамжина.
- 14. 1. Áàë÷èð íàñ. 0-1í Îð÷èíäîî èòãýõ, ¿ë èòãýõ 2. Áàãà íàñ. 1-3 í. È÷ã¿¿ð, ýðãýëçýý – áèå äààñàí 3. ѪÍ. 3-6í. Ñàíàà÷ëàãà- ãýì áóðóóãèéí ìýäðýìæ 4. Áàãà ñóðãóóëèéí íàñ. 6-11.12 õºäºëìºð÷ 5. ªñâºð íàñ. 13-20. Áîäãàë îíöëîã èëðýõ – ÿëãàëã¿é 6. Çàëóó íàñ. 20-30 Ãàíöààðäàë – äîòíî 7. Íàñàíä õ¿ðñýí ¿å. 30-40 Á¿òýýë÷ - ñàíàà÷ëàãàã¿é 8. Àõèìàã íàñ. 40- á¿õýë áèå õ¿í.
- 15. Stage one/infant, trust, mistrust, hope/ Нялх нас /0-1 нас/. Энэ үед хүүхдэд ээжээс гадна эцэг, гэр бүлийн ойрын хүмүүсийн нөлөөгөөр орчин тойрондоо нээлттэй эсвэл болгоомжтой хандах итгэх, үл итгэх үндсэн мэдрэмж бий болж төлөвшинө.
- 16. Stage two / toddler, autonomy, shame and doubt, willpower/ Балчир нас /2-3 нас/. Дээрх мэдрэмжийн үндсэн дээр хүүхэд тусгаар бие даасан байдалтай болж эхлэх бөгөөд хүүхдийн бие даасан байдалд хүрч байгаа анхны алхмуудад эцэг, эх, томчууд, хүрээлж буй бусад хүмүүс хэрхэн хандаж байгаагаас хамаарч бусдаас ямар хамааралтай байх вэ гэсэн эргэлзсэн мэдрэмж бий болдог.
- 17. Stage three /preschooler, initiative, guilt, purpose/ Сургуулийн өмнөх нас /3-6 нас/. Энэ насанд хүүхдэд санаачлагатай байх эсвэл буруугаа мэдрэх, чиг зорилготой байх мэдрэмж хөгжинө. Энэ мэдрэмж нь хүүхэд орчиндоо хэрхэн харьцаж байгаа, нийгэмшилд орж буй үйл явц яаж үргэлжилж байгаа, хүүхдийн зан үйл төрх байдалд тавигдаж буй янз бүрийн дүрэм шаардлага, түүнийг хэрхэн биелүүлж байгаад томчуудын зүгээс хянаж байгаа хяналт зэргээс шалтгаалж хөгждөг байна. Хүүхэд энэ үедээ нийгэмд хэрэглэгдэж буй хэм хэмжээнд өөрийн хүсэл зоригоо тохируулан хэрэглэхэд суралцаж эхлэн түүнд тохирсон өөрийн идэвхийг бий болгодог.
- 18. Stage four / Industry vs. Inferiority/ Сургуулийн нас /7-12 нас/. Энэ насны хүүхдэд эсвэл хөдөлмөрлөх дур сонирхолтой болох, эсвэл дутуу дулимаг байдлаа мэдрэх мэдрэмж хөгждөг. Өөрийн байдлаа бусадтай адилтгаж жиших явцад сургууль, багш, нэг ангийнхан ихээхэн үүрэг гүйцэтгэдэг. Хүүхэд хир зэрэг амжилттай суралцаж байгаа, сургууль, багш нар, найз нөхдийн зүгээс амжилтыг нь хэрхэн үнэлж, хэрхэн хандаж байгаагаас шалтгаалан дээрх бие хүний шинжүүд хөгжинө.
- 19. Stage five/adolescence, ego identity, role confusion, rites of passage, fidelity/ Идэр нас /12-18 нас/. “Би” адилтгал ба үүргүүдийн тодорхой бус байдлын хоорондын мэдрэмж төлөвших үе. Энэ үе шатыг тодорхойлох үндсэн хүчин зүйл нь үеийнхэнтэйгээ харилцах харьцаа, мэргэжлээ сонгох сонголт, нэр хүндтэй болох болон өөрийн ирээдүйн амьдралыг бий болгох арга замыг сонгох сонголт гэх мэтчилэн нийгмийн шинэ шинэ үүргүүдийг биелүүлэхтэй холбоотой зүйлүүд байдаг.
- 20. Иймээс энэ үед өөргийгөө өөртэйгээ адилтгах болон өөрийн. Авьяас чадвар байр суурь зорилгоо зөв тодорхойлох нь хөгжлийн эерэг үзүүлэлт болдог, харин нийгэм, улс төр, техник, технологийн өөрчлөлттэй холбоотой үүсэх түгшүүр, нэр цуутай, алдар нэр нь түгсэн хүмүүстэй өөргийгөө хэтрүүлэн адилтган үзсэнээс үүсэх гутранги үзэл, сэтгэгдэл нь энэ насныханд сөрөг “Би” адилтгалыг үүсгэдэг талтай. Тиймээс энэ насныхны үндсэн хямрал нь өөрөөрөө байх, эсвэл өөрөөсөө өөр байх явдал юм.
- 21. Stage six/young adult, intimacy, isolation, love/ Насанд хүрч байгаа үе шат /20 нас/. Хөгжлийн энэ шатанд хүний хөгжил нь хүрээлэн байгаа хүмүүс, ялангуяа эсрэг хүйстэнтэйгээ дотно харилцаа болон хайр сэтгэл, дотны харилцаанд орохоор тодорхойлогддог. Хэрэв ийм харилцаа бий болж чадаагүй хүмүүсээс өөрийгөө тусгаарлан ганцаардах мэдрэмж бий болж болзошгүй. Ингэсэн тохиолдолд хүн өөрийгөө бусадтай адилтгах чадваргүй болно.
- 22. Stage seven/middle adult, generativity, stagnation, caring/ Насанд хүрсэн үе шат /20-50 нас/. Энэ шат нь Эриксоны үзэж байгаагаар хамгийн чухал шийдвэрлэх үүрэгтэй шат юм. Учир нь хүн өөрийнхөө хөгжил, бүтээлч байдал ба тогтвортой, тайван, тууштай амьдралыг бий болгодог төдийгүй ажил хөдөлмөр, сонирхол, тогтсон байр сууриа хадгалах, бусдын төлөө санаа тавих, өөрийн үр хүүхэдтэйгээ харьцах, тэднийг хүмүүжүүлэхийн хамт өөрийгөө хөгжүүлж ч болдог. Хэрэв энэ шатанд дээрх байдал ямар нэгэн байдлаар учир дутагдалтай байвал зожигрох хандлаг бий болж болзошгүй хэмээн Эриксон үзэж байв.
- 23. Stage eight/late adulthood, ego integrity, despair, wisdom Өтөл нас /50-иас дээш нас/. Энэ шатанд ихэвчлэн хүмүүс өөрийн өнгөрсөн амьдралаа дүгнэх, эргэн харах, алдаа оноогоо эргэцүүлэх зэргээр үнэлэлт өгөхийг эрмэлздэг. Түүний зэрэгцээ өөрийн амьдралын цогц байдлаа өөртэйгээ адилтган түүнээсээ тааламж аван сэтгэл хангалуун байдаг. Энэхүү шатандаа л хүнд жинхэнэ амьдралын ухаан суудаг хэмээн Эриксон үзэж байв. Харин үүний эсрэгээр байвал хүний хувьд хүнд цохилт болж, неврозтой болох явдал цөөнгүй.
- 25. Бие хүний хөгжил: психосексуаль үе шатууд Хөгжлийн талаарх психоаналик онол нь 2 урьдчилсан таамаглалыг үндэслэл болгодог. 1-р таамаглал буюу генетик таамаглал нь бага насанд нь хүүхдэд төрсөн сэтгэгдэл насанд хүрэх үеийнх нь таашаалд чухал нөлөө үзүүлдэг гэдгийг голлон авч үзсэн байдаг.
- 26. 2-р таамаглал нь хүн тодорхой хэмжээний бэлгийн энергитэй /либидотой/ төрдөг бөгөөд энэхүү энерги нь цаашдаа хөгжлийнхөө явцад организмын зөн билэгт хэд хэдэн психосексуаль үе шатуудыг дамжин өнгөрдөг гэсэн санаанаас бүтдэг.
- 27. Фрейд үндсэндээ биологийн хүчин зүйлүүдийг голлон үзсэн бөгөөд бүх шатууд нь биеийн эрогени хэсэгтэй буюу өөрөөр хэлбэл либидогийн үүрэг гүйцэтгэж байгаа биеийн хамгийн мэдрэмтгий хэсэгтэй нягт холбоотой юм. Эрогени бүс нь нүд, чих, ам, /уруул/, сүүний булчирхай, г.м. ийг агуулна.
- 30. Фрейдийн онолын утга нь бачимдал ба халамжлал гэсэн 2 хүчин зүйл дээр тулгуурладаг. Бачимдлын үе эцэг эх, хүмүүжүүлэгчдийн зүгээс хүүхдийн психосексуаль хэрэгцээ /хөхөх, хазах, зажлах гм/ тасалсны улмаас зохих таашаал авч чаддаггүй.
- 31. Харин эцэг эх хэт халамжилснаас өөрийнхөө дотоод үйл ажиллагааг /тухайлбал бие засах үйлээ/ хянах боломж хүүхдэд бага олддог /буюу огт олддоггүй/ байна. Энэ шалтгааны улмаас хүүхэд бусдаас хамааралтай, чадваргүй мэт сэтгэгдэл төрдөг.
- 32. Нас зүйн онцлог Хүний хөгжлийн судалгаа нь хүүхдийн амьдралын эхний есөн жилд өсөлтийг нь тодорхойлж болох дэс дараалсан өөрчлөлтийг дамждаг болохыг тодорхойлсон. Эдгээр өөрчлөлт нь бие бялдар, сэтгэл хөдлөл, нийгмийн болон танин мэдэхүйн хөгжлийн хүрээнд явагддаг
- 33. Хувийн онцлог Хүүхэд бүр хувийн өвөрмөц онцлог, бие хүний болон хөгжлийн өөр шинж чанар, суралцах өөр өөр арга барил, хурдтай, гэр бүлийн хувьд ч харилцан адилгүй орчинд өсөж торниж байдаг.
- 34. Өндөр хөгжилтэй орнуудын хүний амьдралын бүх хугацааны дөрөвний гурав нь насанд хүрсэн үед хамаардаг. Судлаачид насанд хүрэгчдийн сэтгэцийн амьдралыг гол төлөв 20-40 буюу залуу нас, дунд үеийнхэн буюу 40-60 нас, ахмад үе буюу 60 ба түүнээс дээш насныхан гэж хуваадаг.
- 35. Õ¿íèé àìüäðàë á¿ðýëäýõ ¿åýñýý ýõýëäýã. Ýõèéíõýý äóó õîîëîé, óðàì çîðèã, ãàäààä öî÷ðîîëä õàðèó ¿éëäýë ¿ç¿¿ëäýã. 3-4 äîëîî õîíîãòîéãîîñ ìýäðýлèéí òîãòîëöîî ¿¿ñäýã. ÀÍÓ Ò.Âåðíè: õ¿¿õýä ýõèéíõýý ñýòãýëèéí õºäºë㺺í, áîäîë ñàíààã ìýäýð÷ áàéäàã. 28 íåäåëüòýéãýýñ í¿¿ðíèé õóâèðàë ¿ç¿¿ëäýã. Ýýæèéíõýý èäýæ áàéãàà àìòòàé, àìòã¿é ç¿éë ã.ì.-ä í¿¿ðíèé õóâèðàë ¿ç¿¿ëäýã. Ýýæèéíõýý óóðëàõ, õàøãèðàõ, óéëàõ ã.ì. ñºðºã ñýòãýë õºäëºëä õàìãèéí õ¿÷òýé öî÷èðääîã. Õ¿¿õýä òºðñíèé äàðàà íèéãýìøèõ ¿éë ÿâöàä èäýâõòýé îðäîã.
- 37. 3 íàñíû õÿìðàë Áàë÷èð íàñíààñ õ¿¿õýä íàñíû äàðàà÷èéí ¿åä øèëæèõ øèëæèëòèéí ýíý çààã äýýð õ¿¿õýä òàðõèíä ÿâàãäàæ áóé õºãæèëòýé õîëáîîòîéãîîð áèå äààñàí, òàíèí ìýäýõ¿éí ñîíèðõîëòîé, ÿëàíãóÿà ººðèé㺺 áóñäààñ ÿëãàæ, ººðèéí “ÁÈ”-ã ìýäýð÷ ýõýëäýã. ¯¿íèé çýðýãöýý õ¿¿õýä ººðºº ÷ ñàéí îéëãîëã¿éãýýð çàí áàéäàë íü ýðñ ººð÷ëºãäºæ èðäýã. Ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëò íü 7 øèíæ òýìäãýýð èëðýõ áà ñýòãýëç¿é÷èä ¿¿íèéã “7 ãàéõàìøèã” ãýæ íýðëýñýí íü áèé.
- 38. Õ¿¿õä¿¿ä ýðñ øèéäýìãèéãýýð ýöýã ýõèéí õ¿ñýëòýíä “òèéì”, ýñâýë “¿ã¿é” ãýæ õýëäýã. ¯¿íýýñ ãàäíà “áè õîîë èäìýýðã¿é áàéíà”, “áè îäîî óíòìààðã¿é áàéíà” ã.ì.-ýýð ýñýðã¿¿öýë èëýðõèéëýõ íü îëøèðäîã. ¯¿íèéã ýñðýãøëèéí øèíæ ãýõ áà ýíý çàí áàéäàë íü ÿâààíäàà áóñàäòàé õàðèëöàõäàà ººðèéí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëæ ñóðàõ ýõ ¿íäýñ íü þì. Ýöýã ýõèéí õýëñíýýñ çîðèóä çºð¿¿äýëäýã. Æèøýý íü, õî¸óëàà ãàäàà ãàðúÿ ãýõýä ¿ã¿é, ãàðàõã¿é ãýíý. Òýãâýë ãýðòýý òîãëîõ óó ãýõýä ãýðòýý ÷ áàéõã¿é ã.ì. Ǻð¿¿äýëæ áóé ýíý ¿éëäëèéí öààä øàëòãààí íü ñàíàà÷ëàãûã ººðºº áèø, òîì õ¿í ãàðãàæ áàéãààä îðøäîã. Ýíý íü äóðã¿éöýõýýð ç¿éë áèø, õ¿¿õýä ººðèéí “Áè”-ã á¿òýýæ áàéãààãèéí èëðýë.
- 39. Õýäýðëýæ, çàðèì ¿åä ýöýã ýõèéíõýý ººäººñ ñºð㺺öºëääºã. ªìíº íü ç¿ãýýð ë õèéäýã áàéñàí ç¿éë¿¿äýýñýý ãýíýò òàòãàëçàæ ýõýëäýã. Óñàíä îðîõ äóðòàé áàéñíàà äóðã¿é áîëîõ, “áè ÿàãààä çààâàë óñàíä îðîõ ¸ñòîé þì” ã.ì. çàí àæèãëàãääàã. Ýíý çàí áàéäàë íü õ¿¿õýä áèå äààñàí áîëæ áàéãààãèéí ýõëýë. Õ¿¿õýä èõ çîðãîîðîî, ººðèéí äóðààð àëèâààã õèéõ ãýäýã. Ýíý íàñûã “áè ººðºº” íàñ ãýæ ñóäëàà÷èä íýðëýñýí áàéäàã. Ó÷èð íü ººðºº õèéæ ÷àäàõ ÷ áàé, ÷àäàõã¿é ÷ áàé, á¿õ ë ç¿éëèéã ººðºº õèéõ ãýæ îðîëääîã. Ìºí ¿¿íèé çýðýãöýý áàðäàì áàéäàë àæèãëàãääàã. Òýä ººðñ人 õèéæ ÷àäàõã¿é, áàñ òîì÷óóëûã ãóéìààðã¿é áàéäàã… Ýíý áàéäàë íü õ¿¿õýä àëèâààä ñóðàëöàõ, ñàíàà÷ëàãàòàé áàéõ ¿íäýñ íü þì.
- 40. Õ¿¿õýä áóñàäòàé çºð÷èëäºæ, ¿éìýýí ñàìóóí äýãäýýäýã. Õýðâýý äîîðîî ä¿¿òýé áîë á¿ð ÷ ñàõèëãàã¿éòäýã. Òàíû õàéð õàëàìæ øààðäëàãàòàé áàéíà ãýñýí ¿ã. Á¿õíèéã çàõèðàõ ãýíý. ¯¿íèé öààä øàëòãààí íü “áè ýíä ãîë õ¿í íü” ãýñýí áîäîë. Ãýð á¿ëä òîãòñîí æóðàì, áèåý àâ÷ ÿâàõ õýì õýìæýý çýðãèéã ¿ã¿éñãýäýã. Òîãëîîìîî ýâäýõ, õàÿõ ãýýä ë.
- 42. Ãýð á¿ë: Õ¿÷òýé Òîãòâîðã¿é Òîãòâîðòîé Ñóë Ǻð÷èëòýé Ѻðºã ò¿ðýìãèéëýëòýé Àðõè õýðýãëýäýã Ãýìò õýðýãòýí Õóóëü çºð÷èõ Ñýòãýöèéí õóâüä ýð¿¿ë áóñ
