1. ‫دەۋىر ئىلكىتابلىرى-دەۋىر بىلوگى‬
‫ئەتەبەتۇلھەقاىىق" داستانىدا ئىپادىلەنگەن ئىلىم – مەرىپەت توغرىسىدىكى قاراشلر"‬
‫غاپپار روزى‬
‫ئەتەبەتۇلھەقاىىق" )"ھەقىقەت ئىشىكى"( قاراخانىلرنىڭ ئاخىرقى دەۋرىدىكى ئۇىغۇر ئەدەبىىاتىدا مەىدانغا"‬
‫. كەلگەن ىىتۇك شائىر ۋە فازىل ئالىم ئەھمەد بىننى مەھمۇد ىۈكنەكىنىڭ ۋەكىل خاراكتېرلىك مەشھۇر داستانى‬
‫داستان مەزمۇن جەھەتتىن ئىجتىمائىي ، پەلسەپىۋى ، تۈزۈلۈش جەھەتتىن شېئىرىي ، خاراكتېر جەھەتتىن‬
‫دىداكتىك ، ئۇسلۇب جەھەتتىن شەرق ئەدەبىىاتىنىڭ ئۇسلۇبىنى ، بولۇپمۇ ئۇىغۇر كلسسىك ئەدەبىىاتىنىڭ ئېسىل‬
‫ئەنئەنىسىنى ناماىان قىلغۇچى "قۇتادغۇبىلىك"نىڭ مەزمۇن ۋە ئۇسلۇبىنى ئۈلگە قىلىپ ، ساپ قەشقەر )خاقانىي(‬
‫تىلىدا ئارۇز ۋەزىننىڭ مۇتەقەرىب بەھرىدە ىزېىلغان 41 بابلىق 2 ، 484 مىسرالىق 3 ، قاراخانىلرنىڭ ئاخىرقا‬
‫دەۋرىدىكى كۈنسېرى گۈللىنىۋاتقان ئۇىغۇر – ئىسلم ئەدەبىىاتىنىڭ كۈچلۈك تەسىرىگە ئۇچرىغان تارىخىي‬
‫. ئەھمىىەتلىك داستان‬

2. ‫داستاننىڭ ھازىر ئىستانبولنىڭ ئاىاسۇفىىە كۈتۈپخانىسى بىلەن توپقاپى ساراي كۈتۈپخانىسىدا ساقلنغان‬
‫قەدىمكى ئۇىغۇر ىېزىقىدىكى نۇسقىسى : قەدىمكى ئۇىغۇر ىېزىقى بىلەن ئەرەب ىېزىقىدا قۇرمۇ قۇر‬
‫پاراللېل قىلىپ كۆچۈرۈلگەن نۇسقىسى : نوقۇل ئەرەب ىېزىقىدا كۆچۈرۈلگەن نۇسقىسىدىن ئىبارەت ئۈچ‬
‫. خىل نۇسقىسى بار 4‬
‫ئەدىب ئەھمەد ىۈكنەكى ئۆز داستانىنى "تۈركىي كىتاب" 5 دەپ ئاتىغانىدى . ئەسەر ئىلىم دۇنىاسىغا مەلۇم‬
‫نۇسقىلىرىغا بېرىلگەن نامىغا ئاساسەن "ھىبەتۇلھەقاىىق" )"ھەقىقەتلەر‬ ‫بولغاندىن كېىىن ، داستاننىڭ‬
‫نۇسقىلىرىغا قارىغاندا كونىراق‬ ‫نۇسقىسى‬ ‫سوۋغىسى"( دەپ ئاتىلىپ كېلىنگەن ، ئەمما كېىىن ئەسەرنىڭ‬
‫ھەم مۇكەممەل بولغانلىقى ئۈچۈن "ئەتەبەتۇلھەقاىىق" دەپ ئاتاش داستان مەزمۇنىغا ھەم باب ھەم ئۇىغۇن‬
‫كەلگەن ، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ نام ئىلگىرىكى كونا ناملىرىغا قارىغاندا بىرقەدەر ئىلمىي ، كونكرېت ، جەلبكارلىقى‬
‫. كۈچلۈك بولغان . شۇڭا ئەسەر ھازىر ئىلىم دۇنىاسىدا مۇشۇ نام بىلەن ئاتىلىپ كېلىنمەكتە‬
‫داستان شەرق ئەدەبىىاتىنىڭ كىتاب ىېزىش ۋە ئۇىغۇر ئىسلم ئەدەبىىاتىغا خاس ئەنئەنىگە ۋارىسلىق قىلىش‬
‫ئاساسىدا تۈزۈلگەن بولغاچقا ، ئۇنىڭ ئالدىنقى تۆت بابى – كىرىش قىسمى )ىاكى ھەمدۇ – سانا قىسمى(نى ،‬
‫. كېىىنكى 01 بابى ئاساسىي مەزمۇن قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ‬
‫داستاننىڭ ئومۇمىي خاھىشى ۋە تېماتىك مەزمۇنىدىن قارىغاندا ، داستان مەزمۇن ۋە خاراكتېر جەھەتتە‬
‫پەلسەپىۋى ھەم دېداكتىك ئالھىدىلىككە ئىگە بولغانلىقى ئۈچۈن ، شۇڭا ئۇنىڭدا ئىپادىلەنگەن ئىدىىىۋى مەزمۇن‬
‫ئابستراكت ئەخلقىي ئۇقۇم دائىرىسىدە گەۋدىلەنگەن . ئوبىېكت كۆپرەك مېرىكىلىق ىول بىلەن سۈرەتلەنگەن .‬
‫مۇئەللىپنىڭ ئىجتىمائىي ، سىىاسىي ، ئەخلقىي ، پەلسەپىۋى ۋە ئېستېتىك قاراشلىرى قەدىمكى ئۇىغۇر‬
‫داستانچىلىقىنىڭ ئەنئەنىۋى شەكىللىرىدىن بولغان تۇتاش كەتكەن ۋەقە لېنىىىسى ، ئۆتكۈر توقۇنۇش ، كونكرېت‬
‫سالھىىەتلىك شەخس ئوبرازى ىارىتىش قاتارلىق بەدىئىي ئىپادىلەش ئۇسلۇبى ۋە شەكلى ئارقىلىق ئەمەس ،‬
‫بەلكى داستاندا ئاساسلىق سۈرەتلەنمەكچى بولغان تىپىك ئەھمىىەتكە ئىگە 01 چوڭ ئىجتىمائىي ، سىىاسىي ۋە‬
‫ئەخلقىي مەسىلىنى دەۋر قىلغان ھالدا ئىپادىلەنگەن . ماكرو جەھەتتە دېداكتىزم شەكلىنى ، كونكرېت‬
‫ئىپادىلەش ئۇسۇلى جەھەتتە ئوخشىتىش ، سىموۋۇللشتۇرۇش ، سېلىشتۇرۇش ، مۇبالىغە ، كىناىە . . . قاتارلىق‬
‫ئىستىلىستىك ۋاسىتىلەر بىلەن ئىسىم ۋە پېئىلگە ئائىت مەجاز ۋاسىتىلەر قوللىنىلغان . ئۇنىڭدىن باشقا مۇئەللىپ‬
‫ئۆزىنىڭ ئەخلقىي ، پەلسەپىۋى ۋە ئىستېتىك قاراشلىرىنى خۇددى ئە . ي . بىرتىلىس بۇ داستان ئۈستىدە‬

3. ‫توختىلىپ : "ئەرەب – پارس شېئىرىىىتىدە كۆپ ئىشلىتىلىدىغان شەكىللەر داستاندا كەمدىن – كەم ئۇچراىدۇ . بۇ‬
‫شەكىللەرمۇ سخۇلستىكا )مەدىرىسە پەلسەپىسى ( دىن ئېلىنغان بولسا كېرەك ." 6 دېگىنىدەك ،ئىپادىلەشتە‬
‫. فولكلور ، تەجىنىس ، تۇىۇق قاتارلىق شېئىرىي شەكىللەردىنمۇ ماھىرلىق بىلەن پاىدىلنغان‬
‫ئەدىب ئەھمەد ىۈكنەكى داستانىدا ىورۇتماقچى بولغان ئىجتىمائىي ، پەلسەپىۋى پىكىرلىرى بىلەن ئېستېتىك‬
‫چۈشەنچىلىرىنى نوقۇل ئەخلق كاتېگورىىىسىدىكى مەسىلىلەر قاتارىغا قوىماىدۇ ھەم ئۇنى قۇرۇقتىن قۇرۇق‬
‫سۈپەتلىمەىدۇ ، بەلكى رېئال ئىجتىمائىي ۋە پەلسەپىۋى مەسىلىلەر تىپىدا مۇھىم ئورۇنغا قوىۇپ ، خېلىل‬
‫دېموكراتىك بولغان پىكىر ۋە قاراشلىرىنى داستاندا سىنتىز ھېسابلنغان ئىلىم – مەرىپەت پەزىلەت ساھىبى‬
‫بولۇشتەك ىېتەكچى مەزمۇنغا باغلپ ھەم داستاننىڭ باشتىن – ئاخىر مەزمۇنىغا سىڭدۈرۈپ ، ئىلىم – مەرىپەت‬
‫ساھىبى بولۇشنىڭ رېئال ئەھمىىىتىنى پەلسەپە نۇقتىسىدىن ئىخچام شېئىرىي مىسرالر ئارقىلىق چۈشەندۈرىدۇ .‬
‫كىشىلەرنى ئىلىم – بىلىم ئىگىلەپ مەرىپەتلىك بولۇش ئۈچۈن ئۆگىنىشكە چاقىرىدۇ . ىەنە بىر تەرەپتىن ئىجتىمائىي‬
‫ئەخلق نورمىلىرىنى تەرتىپكە سېلىشنى تەشەببۇس قىلىپ ، مەردلىك ، ئادىللىق ، كەمتەرلىك ، كەڭ قورساقلىققا‬
‫ئوخشاش ئېسىل ئەخلقىي پەزىلەتلەرنى قىزغىن مەدھىىلەپ ، بۇنىڭغا زىت ھالدا جاھىللىق ، نادانلىق ،‬
‫خەسىسلىك ، ھەسەتخورلۇق ، ىالغانچىلىق ، كاززاپلىققا ئوخشاش ناچار ئىللەتلەرنى ئۆتكۈر ىومۇرىستىك تىل‬
‫بىلەن قاتتىق ئەىىبلەىدۇ ۋە مەسخىرە قىلىدۇ . قىسقىسى ، داستاندا شائىرنىڭ ئىجتىمائىي ، پەلسەپىۋى ۋە‬
‫ئېستېتىك قاراشلىرى ۋە تەسىرلىك مۇلھىزىلىرى "قۇتادغۇبىلىك" داستانىدىكىدەك بەدىئىي ئوبراز ۋاسىتىسىدىن‬
‫پاىدىلىنىپ ئۇنچىلىك دەرىجىدە ئىپادىلەنمىگەن بولسىمۇ ، ئەمما "بىلىم ، ئەخلق ، ئادالەت" چۈشەنچىسى لېرىكىنى‬
‫ئاساس قىلىپ تۇرۇپ ، ئابستراكت ئەخلقىي ئۇقۇم دائىرىسىدە ئىپادىلەنگەن ، بۇ خۇددى قىزىل ىىپتەك داستاننىڭ‬
‫باش – ئاخىرىغا قەدەر تارتىلغان . بولۇپمۇ ئۇنىڭدىكى ئىلىم – مەرىپەت ، پەزىلەت قارشى ۋە تەرەققىپەرۋەرلىك‬
‫سىمۋولىدا ئۆزگىچە ئۇسلۇب بىلەن روشەن گەۋدىلىنىپ ، پۈتكۈل داستاننى جەۋاھىراتتەك جۇللندۇرغان . شۇنىڭ‬
‫بىلەن بىرگە كىشىلىك ئەخلقىي پەزىلەت نورمىلىرىغا ئۇىغۇن بولمىغان مال – دۇنىا ئۈچۈن ھەممە پەسكەشلىك ۋە‬
‫. رەزىللىكلەرنى قىلىشتىن ىانماىدىغان ناچار خاھىش ، ئىللەتلەرنى تەنقىدلىگەن‬
‫داستاندا ئىپادىلەنگەن ىۇقىرقىدەك رېئال ھەم تىپىك ئەھمىىەتكە ئىگە ئىجتىمائىي مەسىلىلەر تەپەككۇر ،‬
‫تەسەۋۋۇرلىرىنىڭ مۇۋاپىق ، مەنتىقىسى كۈچلۈك ، پىكىرلىرىنىڭ ىېڭىلىقى بىلەن باىان قىلىنىپ ، داستاننى تولىمۇ‬
‫. ىۇقىرى ئىجتىمائىي قىممەتكە ئىگە قىلغاندۇر‬

4. ‫شائىر ، ئەدىب ئەھمەد داستاندا نۇقتىلىق قىلىپ "ئىلىم ، ئەخلق ، ئادالەت" چۈشەنچىسىنى ئۆزىگە خاس‬
‫بەدىئىي ئۇسلۇب بىلەن بەلگىلىك قىممەتكە كۆتىرىپ ئىپادىلىگەن بولسىمۇ ، بولۇپمۇ ئۇنىڭ ئىچىدىكى مەرىپەتلىك‬
‫بولۇش ، ئىلىم – بىلىم ئۆگىنىشتەك "ئىلىم – مەرىپەت" توغرىسىدىكى تەرەققىپەرۋەر ئىلغار قارىشى ئىلمىي‬
‫مۇلھىزە ، مەنتىقە شەكىللىرىنىڭ مۇۋاپىق ۋە كۈچلۈكلىكى بىلەن تەسىرلىك مىسرالردا ىارقىن ئىپادىلەنگەن . مانا‬
‫بۇ شائىرنىڭ تەرەققىپەرۋەر ئىلغار قاراشلىرىغا ۋەكىللىك قىلغۇچى ھەم داستاننىڭ تېماتىك مەزمۇنىغا ھاىاتىي‬
‫. كۈچ بېغىشلىغۇچى تېما ھېسابلىنىدۇ‬
‫شۇڭا مەن ماقالەمدە ، بۇ خاس تېما ئۈستىدە سنكىرتىك )ئارىلشما( نۇقتىسىدىن ئەمەس ، بەلكى دەرس‬
‫ئۆتۈش جەرىانىدا ھېس قىلغان ھەم ئىزدەنگەنلىرىم ئاساسىدا ئۆز قارىشىمنى ئوتتۇرىغا قوىۇپ ، پۈتۈن داستان‬
‫مەزمۇنى ۋە خاس تېما ئۈستىدە ئىزدىنىپ ، تەتقىقات ئېلىپ بېرىۋاتقان ئىلىم ئىگىلىرى بىلەن ئورتاقلىشىشنى‬
‫. كۆزدە تۇتماقچىمەن‬
‫بىزگە مەلۇمكى ، شەرق مەدەنىىەت تارىخى ، چۈملىدىن تۈركىي تىللىق خەلقلەر ئەدەبىىاتى تارىخى‬
‫سەھىپىلىرىنى ۋاراقلپ كۆرسەك ، قاراخانىلرنىڭ ئاخىرقى دەۋرىدىكى ئۇىغۇر ئەدەبىىاتىنىڭ ئاتاقلىق ۋەكىللىرىدىن‬
‫بىرى ھەم گىنئال ئەسەر "ئەتەبەتۇلھەقاىىق" داستانىنىڭ مۇئەللىپى ئەدىب ئەھمەد بىننى مەھمۇد ىۈكنەكى‬
‫خۇددى شەرق كلسسىك ئەدەبىىاتى ۋە ئۇىغۇر كلسسىك ئەدەبىىاتى تارىخىدا مەشھۇر بولۇپ تونۇلغان‬
‫ئىنسىكىلوپىدىك ئالىم ۋە مۇتەپەككۇرلىرىمىزدىن ئەبۇ نەسىر فارابى ، ىۈسۈپ خاس ھاجىپ ، مەھمۇد‬
‫قەشقىرىدەك چەكسىز ھۆرمەتكە سازاۋەر بولۇپ كەلمەكتە . شۇڭا شائىر ئۆز دەۋرىدىل ىۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان‬
‫ئالىم ، ىازغۇچى ، شائىرلرنىڭ ئەدەبىي ئىجادىىەت ئىزىدىن مېڭىپ ، ھەم ئىدىىىسىگە ۋارىسلىق قىلىپ بەدىئىي‬
‫مېتود ، ئۇسلۇب ۋە ئىجتىمائىي ، پەلسەپىۋى ، ئىلىم – مەرىپەت ، پەزىلەت توغرىسىدىكى قاراشلىرىنى‬
‫شەكىللەندۈرگەنىدى . بولۇپمۇ ئۇنىڭ پۈتكۈل ئېستېتىك غاىىسى ، قاراشلىرىنىڭ ئىچىدە روشەن گەۋدىلىنىپ‬
‫تۇرىدىغان ھەم كۈچلۈك تەسىرچانلىققا ئىگە مەزمۇن "ئىلىم – مەرىپەت" بولۇپ ، بۇ شائىرنىڭ ئىجتىمائىي ،‬
‫ئەخلقىي ، ئادالەت چۈشەنچىلىرىنىڭ ئاساسىي سۈپىتىدە "ئەتەبەتۇلھەقاىىق" داستانىنىڭ ئالتىنچى بابىدا ئالھىدە‬
‫ئورۇن بېرىپ ، بۇ خاس تېمىغا مۇناسىۋەتلىك بولغان بىلىمنىڭ پاىدىسى ۋە بىلىمسىزلىكنىڭ زىىىنى ئۈستىدە‬
‫مەخسۇس توختىلىدۇ . ئۇ بىلىم ئۆگىنىش ۋە بىلىم ئىگىلەشنىڭ خاسىىىتى ، بىلىمسىزلىك ، نادانلىقنىڭ ئېغىر زىىىنىنى‬
‫روشەن سېلىشتۇرۇپ ، چوڭقۇر پىكىر ىۈرگۈزىدۇ . شۇنداقل "ئىلىم – مەرىپەتلىك " بولۇشنى پەلسەپىۋىلىكى‬
‫بىرقەدەر كۈچلۈك ، مەزمۇنى چوڭقۇر شېئىرى تىل ئارقىلىق ئىخچام ئىپادىلەپ ، تەشەببۇس قىلماقچى بولغان‬

5. ‫ئىجتىمائىي ، ئەخلقىي ۋە ئېستېتىك قاراشلىرىنى "ئىلىم – مەرىپەت" سىمۋولىدا ىۈكسەك دەرىجىدە‬
‫. گەۋدىلەندۈرىدۇ ھەم ىۇقىرى باھالىدۇ‬
‫شائىرنىڭ ىۇقىرقىدەك قاراشلىرى مۇجەسسەملەنگەن تەرەققىپەرۋەرلىك ئىدىىىسىنى قاراخانىلرنىڭ ئاخىرقى‬
‫دەۋرىد‬
‫ىكى ئىجتىمائىي ، سىىاسىي ۋەزىىىتى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ ، تەھلىم قىلساق ، شۇ چاغدىكى قاراخانىلر‬
‫سۇللىسىنىڭ ئىچكى – تاشقى ۋەزىىىتى غەربىي لىاۋ ، چىڭگىزخان قوشۇنلىرىنىڭ ئىستىلچىلىق ىۈرۈشلىرى‬
‫تۈپەىلىدىن زىددىىەت – توقۇنۇشلر بىرقەدەر كەسكىنلەشكەن ، خانلىق زاۋاللىق گىردابىغابېرىپ قالغان ، تىل‬
‫جەھەتتە قەدىمكى ئۇىغۇر تىلى )خاقانىىە تىلى( ئەرەب – پارس تىللىرىنىڭ تەسىرىگە كۈچلۈك ئۇچراشقا باشلىغان‬
‫، "چاغاتاي تىلى" دەپ ئاتالغان ىېقىنقى زامان ئۇىغۇر ئەدەبىي تىلى شەكىللىنىشكە باشلىنىۋاتقان بىر چاغ ئىدى .‬
‫شۇ ۋاقىتتا ئەدىب ئەھمەد ىۈكنەكى ۋەزىىەتنى توغرا مۆلچەرلەپ ، ىىراقنى كۆرەرلىك بىلەن ئۆزىدىن ئىلگىرى‬
‫ئۆتكەن ھەم قاراخانىلر سۇللىسىنىڭ گۈللىنىشىگە بەلگىلىك تەسىر كۆرسەتكەن ئۇىغۇر ئەدەبىىاتىنىڭ داڭلىق‬
‫ۋەكىللىرىدىن بولغان ئۇلۇغ ئالىم ،مۇتەپەككۇر ىۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئىجادىىەت ئۇسلۇبى ئىزىدىن مېڭىپ ،‬
‫ئۇنىڭ تەرەققىپەرۋەر ، مەرىپەتپەرۋەر ئىدىىىۋى تەسىرىنى قوبۇل قىلىپ ، خانلىقنىڭ ئىچكى – تاشقى بوھرانىنى‬
‫ىەڭگىللىتىش ، قىسقىسى ، خانلىقنى ھالكەت گىردابىدىن قۇتۇلدۇرۇش ئۈچۈن ، ئالدى بىلەن خانلىقنىڭ ئىچكى‬
‫قىسمىدا )ئىمتىىازلىق تەبىقە ئىچىدە ( ىۈز بەرگەن ھوقۇق ، مال – دۇنىا تالىشىشتىن كېلىپ چىققان ئۇرۇش –‬
‫جېدەل ، قىرغىنچىلىقلرغا ، ئىلىم – مەرىپەت ئورنىنى بىلىمسىزلىك ، نادانلىق ، قاراملىق ئىگىلىگەن رەزىل ھالەتكە‬
‫خاتىمە بېرىپ ، خانلىقنى ئوڭشاش ، جەمئىىەتتە مۇقىملىق ، خەلققە ئاساىىشلىق تۇرغۇزۇش لزىملىقىنى‬
‫ھۇشىارلىق بىلەن سەزگەنىدى . شۇڭا مەرىپەتپەرۋەر شائىر تۆۋەتتىكى ۋەزىىەتنىڭ تەقەززاسى ۋە تەلىپى بوىىچە‬
‫ھۆكۈمرانلردىن تارتىپ پۇقرالرغىچە ئىلىم ئۆگىنىش ، مەرىپەتلىك بولۇش ، پەزىلەت تىكلەش ،ئەقىل – ئىدراك‬
‫بىلەن ئىش كۆرۈش دېگەن ئىدىىىسى بىلەن ئېستېتىك قارىشىنى خىتابەتلىك ىوسۇندا ئۆزىنىڭ جاراڭلىق‬
‫شېئىرى مىسرالىرى ئارقىلىق باىان قىلدى . ئۇنىڭ بۇ خىل تەرەققىپەرۋەر ھەم مەرىپەتپەرۋەر ئىدىىىسى ئەىنى‬
‫دەۋردىكى قاراخانىلر جەمئىىىتى ئۈچۈنل ئەھمىىەتلىك بولۇپ قالماستىن ، بەلكى ئەتراپتىكى فېئودال‬
‫. خانلىقلردىكى خەلقلەرنىڭمۇ ئورتاق ئارزۇسى ۋە ئۇلۇغ ئىستىكى ئىكەنلىكى تولۇق ئىپادىلەنگەن‬

6. ‫شۇنى تەكىتلەش مۇمكىنكى ، ئەھمەد ىۈكنەكىنىڭ ئىلىم – مەرىپەت تەشەببۇس قىلىنغان دىداكتىك داستانىنىڭ‬
‫ئەىنى دەۋردىل ئاۋام خەلقنىڭ سۆىۈپ ئوقۇشى ھەم زۆرۈر ئوقۇشلۇق سۈپىتىدە قولدىن قولغا ئۆتۈپ‬
‫كۆچۈرۈلۈشى ، كېىىنكى دەۋرلەردە مەسچىد – مەدرسلەرنىڭ بىلىم تەھسىل قىلىش ،ئەخلق نورمىلىرىنى‬
‫. تەڭشەشتىكى مۇھىم ئوقۇشلۇقى قاتارىغا كىرىشى ىۇقىرىقى نۇقتىنى جانلىق ئىسپاتلىدۇ‬
‫شائىرنىڭ تۆۋەندىكى مىسرالىرى ئۇنىڭ مەرىپەتپەرۋەرلىك ئىدىىىسىنى ناماىان قىلىدۇ . مەسىلەن :7‬
‫، ئەسلىسى : 14 . بىلىگدىن ئۇرۇرمەن سۆزۈمكە ئۇل‬
‫.بىلىگلىگكە ىا دوست ئۆزەڭنى ئۇل‬
‫، بىلىگ بىرلە بۇلنۇر سەئادەت ىولى‬
‫. بىلىگ بىل سەئادەت ىولىنى بۇل‬
‫، ىەشمىسى : )سۆزۈمگە بىلىمدىن ئاساس سالىمەن‬
‫، ئەي دوستۇم ، بىلىملىككە ئۆزۈڭنى باغل‬

7. ‫، سائادەت ىولى بىلىم بىلەن ئېچىلىدۇ‬
‫). بىلىم ئال ، سائادەت ىولىنى ئاچ‬
‫، ئەسلىسى : 24 . بەھالىغ دىنار ئول بىلىگلىگ كىشى‬
‫بۇ جاھىل بىلىگسىز باھاسىز بېشى‬
‫، ىەشمىسى : )بىلىملىك كىشى قىممەتلىك دىناردۇر‬
‫). بىلىمسىز نادانلر قىممەتسىز ىاماقتۇر‬
‫، ئەسلىسى : 34 .سۆڭۈككە ىىلىگ تەگ ئەرەنكە بىلىگ‬
‫. ئەرەن كۆركى ئەقىل ئول سۆڭۈكنىڭ ىىلىگ‬
‫، بىلىگسىز ىىلىكسىز سۆڭۈك تەگ ھالى‬

8. ‫. ىىلىگسىز سۆڭۈككە سۇنۇلماز ئەلىگ‬
‫، ىەشمىسى : )ئادەمدە بىلىم بولۇشى سۆڭەكتە ئىلىك بولغانغا ئوخشاىدۇ‬
‫. ئادەمنىڭ زىننىتى ئەقىل بولسا ، سۆڭەكنىڭ ئىلىكتۇر‬
‫، بىلىمسىز )كىشى( ئىلىكسىز سۆڭەكتەك كاۋاك بولىدۇ‬
‫). ھالبۇكى( ئىلىكسىز سۆڭەككە ھېچكىم قول ئۇزارتماىدۇ(‬
‫ىۇقىرىقى مىسرالردا شائىر ئەدىب ئەھمەد پاساھەتلىك خەلق تىلىدىن ، فولكلوردىن ئۈنۈملۈك پاىدىلىنىپ ، ئىلىم‬
‫– مەرىپەتنىڭ ئىنسانىىەت تەرەققىىاتىدىكى مۇھىم رولىنى جانلىق ، چۈشىنىشلىك قىلىپ ، ئىلمىي ىۈكسەكلىك‬
‫دەرىجىسىگە كۆتىرىپ شەرھىىلىگەن . بىلىم – ھەرقانداق بىر ئىشنىڭ بېشى ، سۆز – نۇتۇقنىڭ ئاساسى ،‬
‫بىلىمسىزلىك نادانلىقتۇر ، بىلىمسىزلىك بىلەن قىلىنغان ھەرقانداق بىر ئىش ۋۇجۇدقا چىقماس ، بىلىم كىمدە بولسا‬
‫بۈىۈكلۈك شۇنىڭدا بولۇر ، بىلىم بەخت – سائادەت ىولىنى ئاچقۇچى تۈگىمەس باىلىق . ئادەمدە بىلىم بولغاندا‬
‫ھەرقانداق قىىىن ئۆتكەللەردىن ئۆتۈپ غەلىبىسېرى ئالغا قاراپ ماڭغىلى بولىدۇ . شۇنىڭ ئۈچۈن ئىلىم – بىلىمگە‬
‫ئۆزىنى باغلپ ، ئۆگىنىش ھەم ئۇنى تىرىشىپ ئىگىلەش لزىملىقى پەلسەپىۋى نۇقتىسىدىن تەسىرلىك‬
‫چۈشەندۈرۈلگەن . شۇنىڭ بىلەن بىرگە بىلىملىك بىلەن بىلىمسىز كىشىنى روشەن سېلىشتۇرۇپ ، ئوخشىتىش‬
‫ئۇسۇلىدىن دەل جاىىدا پاىدىلىنىپ بىلىملىك كىشىنى خۇددى قىممەتلىك دىنارغا ، ىىلىكلىك سۆڭەككە ، بىلىمسىز‬
‫نادانلرنى قىممەتسىز ىاماققا ، ىىلىكسىز كاۋاك سۆڭەككە ئوخشىتىدۇ . بۇنى باشقىچە تەسۋىرلىسەك ، بىلىملىك‬
‫كىشى نۇر چاقناپ تۇرغان گۈزەل لتاپەتكە ، بىلىمسىز كىشى خۇنۇك ، كۆزى ئوچۇق كورغا ئوخشىتىلغانلىقى‬
‫بىلىنىپ تۇرىدۇ . مانا بۇلر ، داستان مۇئەللىپنىڭ جەمئىىەت ، ئىنسان ، بىلىم ، پەزىلەت توغرىسىدىكى ئېستېتىك‬
‫. قارىشى بولۇپ ، شائىر قەلبىدىن ئۇرغۇپ چىققان ىالقۇنلۇق مەرىپەت ئىدىىىسىنىڭ شېئىرى تىلدىكى خىتابىدۇر‬

9. ‫شائىر ئەدىب ئەھمەد ئۆز دەۋرىدىل كۆزگە كۆرۈنگەن ، مەۋجۇد بىلىملەردىن تولۇق خەۋىرى بار فازىل ئالىم‬
‫ئىدى . شۇڭا ئۇ ئەدەبىي ئىجادىىەتتە ئوبرازلىق تەپەككۇر ، بەدىئىي تەسەۋۋۇردىن ، خەلقنىڭ باي ئاغزاكى ۋە‬
‫ىازما ئەدەبىىاتىنىڭ بەدىئىي ئۇتۇقلىرىدىن ، ئوخشىتىش ، سىمۋوللشتۇرۇش ، سېلىشتۇرۇش ، كىناىە قاتارلىق‬
‫ئىستىلىستىك ۋاسىتىلردىن ماھىرلىق بىلەن پاىدىلىنىپ ھەم ئۈنۈملۈك قوللىنىپ ، شېئىرىي مىسرالىرىنى مەزمۇنلۇق‬
‫ھەم تۇىغۇلۇق پەللىگە كۆتەرگەن . شۇنىڭ ئۈچۈن داستاندا بىلىملىك بىلەن بىلىمسىزلىك تولىمۇ ئېنىق ۋە روشەن‬
‫سېلىشتۇرۇلۇپ ، بىلىمسىزلىك مال – دۇنىاسى ھەددى – ھېسابسىز ، كۈچى بەك زور بولسىمۇ ، ئۇ ھامان‬
‫بىلىملىك ، پەزىلەتلىك كىشىلەردىن تولىمۇ تۆۋەن ، تىرىك بولسىمۇ نامى ئۆلۈك بولىدىغانلىقى ، بىلىملىكلەر ھەر‬
‫ۋاقىت ىۈكسەكلىكتە تۇرۇپ كىشىلەر تەرىپىدىن ئالىي ھۆرمەتكە ئېرىشىپ ئەتىۋارلىنىدىغانلىقى ىارقىن‬
‫گەۋدىلەنگەن . شۇنىڭدەك "بىلىمى چوڭ مىڭنى ، بىلىكى چوڭ بىرنى" ىېڭەلەىدىغانلىقىدەك ئىلمىي ھەقىقەتنى‬
‫. ئوبرازلىق تەپەككۇر ئارقىلىق ئىپادىلىگەن‬
‫شائىرنىڭ ئاممىبابلىقى بىرقەدەر كۈچلۈك ، تىلى ىەڭگىل بولغان تۆۋەندىكى مىسرالىرى بۇ نۇقتىنى جانلىق‬
‫ئىسپاتلىدۇ . مەسىلەن : 8‬
‫، ئەسلىسى : 44 . بىلىگ بىلدى ، بولدى ئەرەن بەلگۇلۇگ‬
‫. بىلىگسىز تىرگلەىتۇك كۆرگۇلۇگ‬
‫، بىلىگلىگ ئەر ئۆلدى ، ئاتى ئۆلمەدى‬
‫. بىلىگسىز تىرىگ ئەركەن ئاتى ئۆلوگ‬

10. ‫، ىەشمىسى : )ئادەم بىلىمى بىلەن تونۇلىدۇ‬
‫. بىلىمسىزلەر تىرىك تۇرۇپ كۆزگە كۆرۈنمەىدۇ‬
‫، بىلىملىكلەر ئۆلسىمۇ ، نامى تىرىك بولىدۇ‬
‫). بىلىمسىزلەر تىرىك بولسىمۇ نامى ئۆلۈك بولىدۇ‬
‫، ئەسلىسى : 54 . بىلىگلىگ بىرىگە بىلىگسىز مىڭىن‬
‫. تەڭەگلى تەڭەدى بىلىگنىڭ تەڭىن‬
‫، باقا كۆرگىل ئەمدى ئۇقا سىناىۇ‬
‫. نە نەڭ بار بىلىگ تەگ ئاسىغلىغ ئوڭىن‬
‫، ىەشمىسى : )بىر بىلىملىك مىڭ بىلىمسىزگە تەڭ كېلەلەىدۇ‬

11. ‫. تەڭلەشتۈرگەندە بىلىمنىڭ سالمىقى ئاىان بولىدۇ‬
‫، ئەمدى ئەقلىڭ بىلەن باىقاپ كۆرگىن‬
‫). بىلىمدىن پاىدىلىق ىەنە قانداق نەرسە بار‬
‫، ئەسلىسى : 64 . بىلىگ بىرلە ئالىم ىوقار ىوقلدى‬
‫. بىلىگسىزلىك ئەرنى چۆكەردى قودى‬
‫، بىلىگ ىىند ئۇسانما بىل ئول ھەق رەسۇل‬
‫. بىلىگ چېنىجە ئەرسەسىز ئارقاڭ دەدى‬
‫، ىەشمىسى : )ئالىملر بىلىم بىلەن ىۇقىرى كۆتىرىلدى‬
‫. بىلىمسىزلىك ئەرنى ىەرگە چۆكۈردى‬

12. ‫، بىلىمنى زېرىكمەي ئىزدە ، شۇنى بىلگىنكى‬
‫). ھەق رەسول : "بىلىم جۇڭگودا بولسىمۇ ئىزدەڭلر" دېگەن‬
‫، ئەسلىسى :74 . بىلىگلىگ بىلىگنى ئەدەرگەن بولۇر‬
‫. بىلىگ تاتغىن ئاي دوست بىلىگلىگ بىلۇر‬
‫، بىلىگ بىلدۇرۇر بىل بىلىگ قەدرىنى‬
‫. بىلىگنى بىلىگسىز ئوتۇن نە قىلۇر‬
‫، ىەشمىسى : )بىلىمنى دائىم بىلىملىكلەر ئىزدەىدۇ‬
‫. بىلىم تەمىنى ئەي دوست ، بىلىملىك بىلىدۇ‬
‫، بىلىڭكى ، بىلىم قەدرىنى بىلىم بىلدۈرىدۇ‬

13. ‫) بىلىمسىز ئەخمەق بىلىمنى نېمە قىلىدۇ ؟‬
‫شائىرنىڭ ىۇقىرىدىكى مىسرالىرىنى ئىنچىكىلىك بىلەن مۇلھىزە قىلساق كىشىلەرنى ئۆزلىرىنىڭ گۈزەل‬
‫جەمئىىىتىنى بەرپا قىلىش ، بەخت – سائادەتلىك ىولنى ئېچىش ئۈچۈن بىلىملىك ، پەزىلەتلىك بولۇپ ، نادانلىقتىن‬
‫قەتئىي ھەزەر ئەىلەپ ، ئەقىل – پاراسەت بىلەن ئىش قىلىشقا ئۈندەىدۇ ، ھەمدە ئىنساننىڭ قەدىر – قىممىتى‬
‫)زىننىتى( كىشىلەرنىڭ فىزىئولوگىىىلىك تاشقى قىىاپىتى ىاكى مال – دۇنىاسىدىن ئەمەس ، بەلكى پىسخولوگىىىلىك‬
‫ماھىىىتىدە شەكىللەنگەن ئەقىل – پاراسەت ، ئىلىم – بىلىم ۋە پەزىلەت ئىكەنلىكىنى چوڭقۇر مەزمۇنلۇق‬
‫پەلسەپىۋى پىكرى ئارقىلىق ىورۇتۇپ بەرگەن . ئۇنىڭچە ، بىلىم پۈتكۈل ئىنسانىىەت مەنىۋىىىتىگە ئورتاق نەرسە ،‬
‫ئىنسانىىەت جەمئىىىتى تەرەققىىاتىنىڭ ماھىىىتى ، روھىي ئازادلىقىنىڭ مەنبىئى ، ئۇنى پۈتكۈل جەمئىىەت كىشىلىرى‬
‫تىرىشىپ ئۆگىنىپ ، ئىلىم – مەرىپەتلىك بولسا ، ئىنسانىىەت تەرەققىىاتىنىڭ گۈللىنىشى ۋە سۈپىتىگە زور تەسىر‬
‫كۆرسىتىدۇ ، دەپ قارىغان . بۇنى شائىر شەرھىىلىگەندە ، ئالىملر ، بىلىملىكلەر ئىلىم – ئېرپان بىلەن جەمئىىەتتە‬
‫تونۇلىدۇ ، ىۇقىرى ئابروي ، ھۆرمەتكە ئېرىشىدۇ ، شۇڭا بىلىمنى ئەقىل – ئىدراك بىلەن بىرلەشتۈرۈپ ھەرگىز‬
‫زېرىكمەي ئۆگىنىش ، بىلىم دېڭىزىغا شۇڭغۇپ كىرىش ، بىلىم مەىلى قانداق جاىدا )قاىسى ئەلدە( بولۇشىدىن‬
‫قەتئىىنەزەر شۇ ىەرگە بېرىپ ، جاپا – مۇشەققەتتىن قورقماي ئۆگىنىش ، بىلىم ئىگىلەش لزىم دەپ تەشەببۇس‬
‫قىلىدۇ . شۇنىڭ بىلەن بىللە بىلىم قەدرىنى ۋە بىلىملىكلەرنى پەقەت بىلىم ئەھلىلىرىل بىلىدۇ ۋە قەدىرلەىدۇ .‬
‫بىلىمسىز ئەخمەقلەر بۇنى ھەرگىز چۈشەنمەىدۇ ھەم چۈشىنىشى ئەسل مۇمكىن ئەمەس ، دەپ كىناىە قىلىش‬
‫ئارقىلىق بىلىمسىزلىكنىڭ ئۆز نۆۋىتىدە شەخسىنى ۋە ئاۋام خەلقنى نادانلشتۇرىدىغان ، ىورۇق دۇنىانى زۇلىمەتكە‬
‫ئاىلندۇرىدىغان قاباھەتلىك ماھىىىتى بىلەن زىىىنىنى سېلىشتۇرۇپ ، بىلىمسىزلىك ، نادانلىقنى دەل جاىىدا‬
‫. كېلىشتۈرۈپ مەسخىرە قىلىدۇ‬
‫شائىر تېخىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا بىلىمسىز نادانلىقنىڭ ئىنسانىىەت تەرەققىىاتى ۋە مەنىۋىىىتىگە كەلتۈرىدىغان‬
‫ئېغىر زىىىنى ۋە ئاقىۋىتىنى ئۇنچىلىك ئىلمىي دەلىل – ئىسپاتلر ئارقىلىق ئوچۇق سۈرەتلىمىگەن بولسىمۇ ،‬
‫دېداكتىزملىق بەدىئىي مېتود ئارقىلىق ، تىپىك ئەھمىىەتكە ئىگە مىسرالردا ئۆزىگە خاس شەكىل ، راۋان تىل‬
‫ۋاسىتىسى بىلەن بىلىمسىزلىكنىڭ ماھىىەتلىك زىىىنىنى ىارقىن ئېچىپ كۆرسىتىپ بەرگەن . مەسىلەن : 9‬

14. ‫، ئەسلىسى : 84 . بىلىگسىزگە ھەق سۆز تاتىقسىز ئەرۇر‬
‫. ئاڭار پەند نەسىھەت ئاسىغىسىز ئەرۇر‬
‫، نە تۇرلۇگ ئارىغسىز ئەرىر ىۇماقىن‬
‫. جاھىل ىۇپ ئارىمىز ئارىغىسىز ئەرۇر‬
‫، ىەشمىسى : )بىلىمسىزگە ھەق سۆز تەمسىز بىلىنىدۇ‬
‫. ئۇنىڭغا پەند – نەسىھەت پاىدىسىز تۇىۇلىدۇ‬
‫، ھەرقانداق كىرنى ىۇىۇپ تازىلىغىلى بولىدۇ‬
‫). لېكىن( نادانلىق ىۇىۇپ تازىلىغىلى بولماىدىغان كىردۇر(‬
‫، ئەسلىسى : 94 . بىلىگلىگ كىشى كۆر بىلۇر ئىش ئودىن‬

15. ‫. بىلىپ ئىتەر ئىشنى ئۆكۇنمەز كىدىن‬
‫، قامۇغ تۇرلۇگ ئىشتە بىلىگسىز ئوڭى‬
‫. ئۆكۈنچ ئول ئاڭار ىوق ئوڭ ئاندا ئادىن‬
‫، ىەشمىسى : )قارا ، بىلىملىك كىشى ئىشنىڭ پەىتىنى بىلىدۇ‬
‫. ئۇ ئىشنى بىلىپ قىلىدۇ ، كېىىن ئۆكۈنمەىدۇ‬
‫، بىلىمسىز ھەممە ئىشتا ئۆكۈنىدۇ‬
‫) . ئۇنىڭغا بۇنىڭدىن باشقا قىسمەت ىوق‬
‫، ئەسلىسى : 25 . بىلىگلىگ سۆزى پەند نەسىھەت ئەدەب‬
‫. بىلىگلىگنى ئۆگدى ئەجەم ھەم ئەرب‬

16. ‫، تاۋارسىزقا بىلىگى تۇكەنمەز تاۋار‬
‫. نەسەبىسىزقا بىلگى ىىرىلمەز نەسەب‬
‫، ىەشمىسى : )بىلىملىكنىڭ سۆزى پەند – نەسىھەت ۋە ئەدەبتۇر‬
‫. بىلىملىكنى ئەجەممۇ ، ئەرەبمۇ ماختىدى‬
‫، مۈلۈكسىزگە بىلىم تۈگىمەس مۈلۈك‬
‫). نەسەپسىزگە بىلىم ئۈزۈلمەس نەسەپ‬
‫ئەھمەد ىۈكنەكى بۇ مىسرالىرىدا ھەق سۆزنىڭ )ھەقىقەتنىڭ ( بىلىمسىزلەرگە نىسبەتەن تېتىقسىز ،‬
‫تەمسىز ، ھېچبىر ئەھمىىىتى ىوق ، قۇرۇق نەرسە بولۇپ تۇىۇلىدىغانلىقى ھەم ئانداقلرغا مەرىپەت ۋە‬
‫ھەقىقەت توغرىسىدىكى پەند – نەسىھەتلەرنىڭ قىلچە كار قىلماىدىغانلىقىنى كىناىە قىلىش بىلەن ئېچىپ بېرىدۇ .‬
‫ىەنە مەنىۋىىەتتىكى بىلىمسىزلىك ، نادانلىق كىرىنى ىۇىۇپ تازىلش ھەرگىز مۇمكىن ئەمەسلىكىنى چوڭقۇر‬
‫پەلسەپىۋى پىكىرلەر ئارقىلىق روشەن كۆرسىتىپ ، كىشىلەرنى بىلىمسىز ، نادان بولماسلىق ئۈچۈن ئاگاھلندۇرىدۇ .‬
‫ئارقىدىنل تەسىرلىك مىسرالىرىدا بىلىملىكلەر ھەرقانداق ئىشنى ئالدىن پەملەپ ، ئەقىل – ئىدراك بىلەن ئىدىتىغا‬
‫ىەتكۈزۈپ قىلىدىغانلىقى ھەمدە قىلغان ئىش – ھەرىكەتلىرىنىڭ نەتىجىلىك ، ئەمەلىىەتكە ئۇىغۇن بولىدىغانلىقى‬
‫ئوتتۇرىغا قوىۇلۇپ ، بىلىمسىز ، نادان كىشىلەرنىڭ ھەرقانداق بىر جاىدا قىلغان بارلىق ئىش – ھەرىكەتلىرىنىڭ‬
‫نەتىجىسى چىقماىدىغانلىقىنى جانلىق سېلىشتۇرۇپ ، بىلىملىك بىلەن بىلىمسىزلىكنىڭ ماھىىەتلىك پەرقىنى ئىخچام‬
‫. پىكىرلەر ئارقىلىق ىورۇتۇپ بېرىدۇ‬

17. ‫مۇئەللىپ خۇددى ىۇقىرىدا مىساللردا كۆرسەتكەندەك ، خاتىمە ئورنىغا بېرىلگەن "ئىلىم – مەرىپەت"‬
‫ھەققىدىكى شېئىرى ھېكمەتلىرىدە بىلىملىكلەرنى ھەرقانداق ئادەم ۋە ھەرقانداق ئەل خەلقى ماختاپ‬
‫مەدھىىلەىدىغانلىقى ھەم ىۇقىرى ھۆرمەتكە سازاۋەر بولۇپ ئەتىۋارلىنىدىغانلىقىنى كۆرسىتىش بىلەن بىلىمنىڭ‬
‫مۈلۈكسىزلەرگە تۈگىمەس مۈلۈك ،نەسەبىسىزلەرگە ئۈزۈلمەس نەسەب ئىكەنلىكىنى شېئىرىي تىل بىلەن خىتاب‬
‫. قىلىدۇ . بىلىمنىڭ ئېسىل خاسىىىتىنى چۈشەندۈرىدۇ‬
‫ئومۇمەن ، شائىر ئەھمەد ىۈكنەكى بىلىم ، مەرىپەت ، پەزىلەتلىك بولۇشنى ئۆزىنىڭ ئېستېتىك غاىىسىگە‬
‫سىڭدۈرۈپ ، ئىنسانىىەتنىڭ گۈزەل كېلىچىكى ، ئىستىقبالى ، بەخت – سائادىتىگە باغلپ تەپەككۇر قىلىدۇ . بىلىمنى‬
‫ىول كۆرسەتكۈچ ماىاك ، قۇدرەتلىك كۈچ دەىدىغان تەسەۋۋۇرنى ئوتتۇرىغا قوىىدۇ ھەم ئۇنى قىزغىن‬
‫مەدھىىلەىدۇ . شۇنىڭ بىلەن بىللە بىلىمسىزلىك ، نادانلىقنىڭ مىللەتكە ئاپەت ، ۋەتەن ، خەلققە كۈلپەت ، ئىنسانىىەت‬
‫مەدەنىىىتىگە مۆلچەرلىگۈسىز ئېغىر ئاقىۋەت كەلتۈرىدىغانلىقىنى رېئال ئىجتىمائىي ۋە پەلسەپىۋى مەسىلىلەرنى‬
‫ئەتراپلىق كۆزىتىش ، تەھلىل قىلىش ئارقىلىق ئالدىن مۆلچەرلىىەلىگەنلىكىنى ، شۇنداقل بىلىمسىزلىك ، نادانلىققا‬
‫. قارىتا قاتتىق نەپرەتلىنىش تۇىغۇسىنى ئىپادىلىگەنلىكىنى باىقاشقا بولىدۇ‬
‫ئىلىم – مەرىپەت"لىك بولۇش ئىنسانىىەت تەرەققىىاتىدىكى ماھىىەتلىك ھادىسە ، ئىنسان ئەقلىنىڭ مېۋىسى ،"‬
‫مەنىۋى ھاىاتنىڭ ئوزۇقى . ئىلىم – بىلىم بولغاندا ئىلىم – پەن ، جەمئىىەت تەرەققىي قىلىدۇ دەىدىغان قاراشلر‬
‫خېلى بۇرۇنل دۇنىاۋى تېما سۈپىتىدە ھەرقاىسى ئەل مەدەنىىەت ، تارىخ سەھىپىلىرىدە ئۆز ئىپادىسىنى‬
‫تاپقانىدى . بۇ خىل ئىلىم – مەرىپەت ئىدىىىسى پۈتكۈل ئۇىغۇر ئەدەبىىاتى تارىخىدىن ئالغاندىمۇ مەىلى ئىدىقۇت‬
‫ئۇىغۇر خانلىقى ، مەىلى قاراخانىلر خانلىقى دەۋرىدە مەىدانغا كەلگەن مۇنەۋۋەر فولكلور ۋە ىازما ئەدەبىىات‬
‫نەمۇنىلىرى 01 بولسۇن ، بۇلردا ئىلىم – مەرىپەت ئىدىىىلىرى ئەنئەنە سۈپىتىدە گەۋدىلىنىپ ، ئۆزىدىن كېىىنكى‬
‫دەۋرلەردە مەىدانغا كەلگەن ئەدىب ئەھمەدنىڭ "ئەتەبەتۇلھەقاىىق" ، رابغوزىنىڭ "قىسسەئى رابغوزى"سىغا ۋە‬
‫ئەتاىى ، سەككاكى ، لۇتفى ، نەۋائى ، نىزارى ،نازىمى قاتارلىق ئەدىب ۋە شائىر ، ىازغۇچىلرنىڭ مۇنەۋۋەر‬
‫. ئەسەرلىرىگە ئوخشىماىدىغان دەرىجىدە تەسىر كۆرسىتىپ كەلگەنلىكىمۇ ئەنە شۇ نۇقتىنى ىەكۈنلەىدۇ‬

18. ‫خۇلسە قىلغاندا ، ئەدىب ئەھمەد بىننى مەھمۇد ىۈكنەكى ئۆز دەۋرىنىڭ ئىلىم – پەن بىلىملىرىدىن تولۇق‬
‫خەۋىرى بار ، ئىنسان كامالىتى ۋە بەخت – سائادىتىنى ئىلگىرى سۈرگۈچى ھەم دۇنىانى بىلگۈچى ۋە‬
‫شەرھىىلىگۈچى ئىنسان سۈپىتىدە خۇددى شەرق مەدەنىىىتى جۈملىدىن ئۇىغۇر ئەدەبىىاتى تارىخىدا ئىلىم – بىلىمنى‬
‫قورال قىلىپ بىر ئۆمۈر كۈرەش قىلغان ئۇلۇغ ئالىم فارابى ، ىۈسۈپ خاس ھاجىپ ، مەھمۇد قەشقىرىدەك‬
‫ئۇلۇغ ئەدىب ، مۇتەپەككۇر ، ئۇلۇغ گۇمانىزمچى شائىر . ئۇنىڭ ۋەكىللىك ئەسىرى "ئەتەبەتۇلھەقاىىق" خۇددى‬
‫"قۇتادغۇبىلىك" ، "تۈركىي تىللر دىۋانى"غا ئوخشاش ئېلىمىز جۈملىدىن ئوتتۇرا ئاسىىا مەدەنىىىتى تارىخىدا‬
‫. تىكلەنگەن ىەنە بىر ئابىدە ھېسابلىنىدۇ‬
‫ئەتەبەتۇلھەقاىىق" نىڭ مۇلھىزىسىگە نەزەر تاشلىساق : ئۇ ھەرگىزمۇ نوقۇل دىنىي ئەقىدىلەرنى تەشۋىق"‬
‫قىلىدىغان دېداكتىك خاراكتېرىدىكى ئەسەر بولماستىن ، بەلكى دۇنىاۋى ھاىاتنى تەرتىپكە سېلىشتىكى‬
‫پەلسەپىۋى قاراشلرنى باىان قىلىش بىلەن ئوي – پىكىرلەرنى ئابستراكت تۈزەش جەھەتتە ئالھىدىلىككە ئىگە‬
‫بولغان ئۆزگىچە بەدىئىي ئۇسلۇب ۋە ىۇقىرى قىممەت ىاراتقان داستان . مۇنداقچە ئېىتقاندا ، مەزمۇنى‬
‫جەھەتتىن ئۆزىگە كەڭ ئىجتىمائىي مەسىلىلەرنى تېماتىك مەزمۇن قىلغان "قۇتادغۇبىلىك" داستانىدىن كەسكىن‬
‫تەرىزدە ئاجرىلىپ تۇرىدۇ . مىسالى : "قۇتادغۇبىلىك"تە ئىپادىلەنگەن ئىجتىمائىي ۋە پەلسەپىۋى پىكىرلەر كۆپىنچە‬
‫خىسلەتلىك شەخسلەر ئارقىلىق ئەمەلىي تۇرمۇش ، مەئىشەت مەسىلىلىرى ھەققىدە باىان قىلىنسا ،‬
‫"ئەتەبەتۇلھەقاىىق"دا ئىلىم – مەرىپەت ، پەزىلەت ئۈستىدە سىمۋوللۇق پىكىر ىۈرگۈزۈلۈپ ، تۇرمۇشنىڭ مەنىۋى‬
‫ئەخلقىي تەرەپلىرى بولۇپمۇ "بىلىم ، ئەخلق ، ئادالەت" چۈشەنچىسى ماھىىەتلىك مەسىلىلەر قاتارىدا ىۈكسەك‬
‫. بالداققا كۆتىرىلىپ باىان قىلىنىدۇ‬
‫داستان ئەرەب ، پارس تىللىرىنىڭ كۈچلۈك تەسىرىدە "چاغاتاي تىلى" دەپ ئاتالغان ئۇىغۇر ىېقىنقى زامان‬
‫ئەدەبىي تىلى شەكىللىنىۋاتقان دەۋرنىڭ مەھسۇلى بولسىمۇ ، ئۇنىڭدا چىڭگىزخان قوشۇنلىرىنىڭ ھەربىي‬
‫ئىستىللىرى ۋە شۇ دەۋرلەردە كۈنسېرى ئەۋج ئېلىۋاتقان سوپىزم ھەققىدە ھېچنەرسە دېىىلمەىدۇ . ئەمما‬
‫. "قۇتادغۇبىلىك" داستانىغا قارىغاندا خېلى دېموكراتىك پىكىرلەرنى ىازغانلىقىنى باىقاشقا بولىدۇ‬
‫ئەسىردە پەرغانە ۋادىسىدا ئورتاق ئەدەبىي‬ ‫داستاننى چوڭقۇرلپ ، تەتقىق قىلىپ كۆرگىنىمىزدە ، ئۇ‬
‫ئەسىرنىڭ‬ ‫تىللىق رولىنى ئۆتىگەن مۇھىم ھۆججەت بولۇپل قالماي ، بەلكى "قۇتادغۇبىلىك" تىلى بىلەن‬
‫. باشلىرىدا شەكىللەنگەن "چاغاتاي تىلى"نى ئۆزئارا باغلشتا مۇھىم كۆۋرۈكلۈك رول ئوىنىغان مەشھۇر داستان‬

19. ‫داستاننىڭ ىەنە بىر مۇھىم نۇقتىسى كۈچلۈك تەسىرچانلىقىدا كۆرىلىدۇ ، ئۇلۇغ مۇتەپەككۇر شائىر ئەلشىر‬
‫نەۋائى ئۆزىنىڭ "نەسەئىمۇل مۇھەببەت" )"مۇھەببەت شاماللىرى"( دېگەن ئەسىرىدە ئەدىبنى ئوتتۇرا ئاسىىا‬
‫شەىخلىرى قاتارىدا ساناپ ئۆتۈپ ، ئۇ توغرىسىدا ئالھىدە توختىلىشتىن سىرت ، سۇلتان ھۆسەىىن باىقارانىڭ‬
‫ئوغلى بەددىئۇز زامانغا ىازغان خەتلىرىدە "ئەتەبەتۇلھەقاىىق" داستانىدىن بىرنەچچە مىسرالرنى مىسال‬
‫كەلتۈرۈپ ىازغانلىقىنى قەىت قىلىدۇ . شۇنىڭدەك ، "سەددى ئىسكەندەر" داستانىدىكى بىر نەچچە مىسرا‬
‫ئۇنىڭدىن ئېلىنغان قاپىىىنى ئەىنەن قوللىنىدۇ . 11 بۇ مەنىدىن ئېىتقاندا ، "ئەتەبەتۇلھەقاىىق" داستانىنىڭ ئۆزىدىن‬
‫كېىىنكى دەۋرلەردە ىاشاپ ئىجاد ئەتكەن ئەلشىر نەۋائى قاتارلىق شائىر ، ىازغۇچىلرغا بەلگىلىك دەرىجىدە‬
‫. تەسىر قىلغانلىقىنى مۇلھىزىسىز ئىسپاتلىدۇ ، خالس‬
‫قىسقىسى ، داستان پۈتكۈل تۈركىي تىللىق خەلقلەرئەدەبىىاتى تارىخىدا جۈملىدىن ئۇىغۇر ئەدەبىىاتى‬
‫تارىخىدا مۇھىم ئەھمىىەتكە ۋە ىۇقىرى ئىلمىي قىممەتكە ئىگە بولۇپ ، تىل ، ئەدەبىىات ، تارىخ تەتقىقاتى ئۈچۈن‬
‫بىرىنچى قول ماتېرىىال بوللىدۇ . ئېلىمىز ۋە ئوتتۇرا ئاسىىا مەدەنىىەت خەزىنىسىدىكى ئېسىل مەدەنىي‬
‫ىادىكارلىق ھېسابلىنىدۇ . بولۇپمۇ ، ئۇنىڭ كونكرېت تېماتىك مەزمۇنلىرىدا تەسىرلىك ئىپادىلەنگەن ئىلىم – پەن‬
‫ئىگىلەش ، تىل گۈزەللىكى ، ئەخلقىي پەزىلەت ، مەردلىك ، ئادىللىق ، سېخىىلىق توغرىسىدىكى دۇنىاۋى تېمىلر‬
‫ئەسىردىن بۇىان شەرق خەلقلىرىنىڭ سۆىۈپ‬ ‫كىشىلەر قەلبىنى ئۆزىگە كۈچلۈك مەھلىىا قىلىپ ،‬
‫ئوقۇىدىغان تېمىلىرىغا ئاىلنغانىدى . داستاندىكى ئىلىم – بىلىم ئىگىلەش ، ئۇنى تىرىشىپ ئۆگىنىش ، مەرىپەتلىك‬
‫بولۇش ، بىلىمنىڭ پاىدىسى ، بىلىمسىزلىكنىڭ زىىىنى ۋە ئاقىۋىتى توغرىسىدىكى ئىخچام ، ئوبرازلىق شېئىرىي‬
‫مىسرالر شائىر قەلىمى ئاستىدا ىېزىلغان جاراڭلىق خىتاب بولۇپ ، ئۇ ئەىنى دەۋر مەنىۋىىىتىنى گۈللۈندۈرۈشتە‬
‫ئەھمىىىتى ئىنتاىىن زور بولدى . شۇنداقل بۈگۈنكى ئۇچقاندەك تەرەققىي قىلىۋاتقان زاماندىمۇ پەن – مەدەنىىەت ،‬
‫. مائارىپ تەرەققىىاتى ئۈچۈن زور تۈرتكە ۋە چوڭقۇر ئىلمىي تەربىىىۋى ئاساسقا ئىگىدۇر‬
‫ئاخىرىدا ، شائىر ئەدىب ئەھمەدنىڭ "ئىلىم – مەرىپەت" توغرىسىدىكى جاراڭلىق خىتابىغا ئاساسەن شۇنى‬
‫خىتابەت قىلىپ ئۆتىمەنكى ، "ئىنسان – تەپەككۇر قۇىاشى ۋە ھېسسىىات سەىىارلىرى تۈپەىلى ، ئۆز روھىىىتى ۋە‬
‫ئۆز ھاىاتىنى كامالەتكە ىۈزلەندۈرەلەىدىغان مۇجەسسەم ئىقتىدارلىق ئىجتىمائىي ھاىۋان ." 21 ىەنە خۇددى‬
‫ئېنگېلس ئېىتقاندەك : "تەبىئەت پەقەت ئىنسان ئارقىلىقل ئۆزىنى بىلىشكە مۇىەسسەر بوللىغان ." 31 شۇڭا‬
‫ئىنسانىىەت جەمئىىىتىنىڭ ھازىرقىدەك ىۈكسەك دەرىجىدە تەرەققىي قىلغان باسقۇچقا كېلەلىشى ئىنسانلرنىڭ‬

20. ‫ئۇزاق زامانلردىن بېرى ئاڭلىق ، مەقسەتلىك ، پىلنلىق ئىجادىي ئەمگىكىنىڭ مەھسۇلى . بۈگۈنكىدەك ئىلىم –‬
‫پەن ، مائارىپ ، مەدەنىىەتنىڭ تېز سۈرئەتتە تەرەققىي قىللىشىمۇ ئىنسانلرنىڭ ئەنە شۇنداق ئىجادىي مېھنىتىنىڭ‬
‫مەھسۇلىدۇر . بۇنىڭ تۈپ ىىلتىزى بىلىم . بىلىم بولمىسا ئىنسانىىەت جەمئىىىتى تەرەققىي قىلىپ گۈللىنىشى ،‬
‫ھېچقانداق بىرەر ئىشنىڭ ۋۇجۇدقا چىقىشى مۇمكىن ئەمەس . شۇنىڭ ئۈچۈن ھازىرقىدەك ئەلۋەك شارائىتنىڭ‬
‫قەدىرىگە ىېتىپ ، خۇددى شائىر ئەدىب ئەھمەي ىۈكنەككە ئوخشاش بىلىمنى تىرىشىپ ئۆگىنىپ ، ئۇنىڭ قەدىرىگە‬
‫ىېتىپ ، ھەم ئۇنىڭ رېئال ھاىاتىي كۈچى ۋە ھەقىقىي ماھىىىتىنى چۈشىنىپ ، كەلگۈسى ئەۋلدلرغا زور بەخت‬
‫ىارىتىش ئۈچۈن ىاشلىقىمىزدىن باشلپل ئىلىم – بىلىمنى زېرىكمەي – تېرىكمەي ئۆگىنىشىمىز لزىم . شۇنداقل‬
‫شائىرنىڭ ئۆز داستانى "ئەتەبەتۇلھەقاىىق"تا ئىپادىلەنگەن ئىلىم – مەرىپەتلىك بولۇش ، پەزىلەتلىك بولۇش‬
‫ئىدىىىسى بىلەن گۈزەل غاىىسىگە ھەقلىق ىوسۇندا ۋارىسلىق قىلىشىمىز ھەم بۇ خىل ئوپتىمىستىك روھقا تولغان‬
‫تەرەققىپەرۋەر گۇمانىزملىق ئىدىىىسى بىلەن ئېستېتىك قاراشلىرىنى چوڭقۇر ئۆگىنىشىمىز ۋە تەتقىق قىلىشىمىز‬
‫. لزىم‬
‫: ئىزاھاتلر‬
‫جۇڭگو ئىسلم قامۇسى" 4991 – ىىل ، چىڭدۇ نەشرى ، 837 – بەتتە ئەھمەد ىۈكنەكىنى مىلدى ؟" . 1‬
‫0011 - ؟0811 – ىىللردا ىاشىغان دەپ كۆرسەتكەن . غ . ئوسمان "ئۇىغۇر كلسسىك ئەدەبىىاتى قىسقىچە‬
‫تارىخى" 6991 – ىىل 1 – كىتاب ، 282 – بەتتە بۇ ىىلنامىنى قوللنغان . ىۈكنەك ئوتتۇرا ئاسىىادىكى بىر جاىنىڭ‬
‫نامى . ھازىر بۇ ىەر قەىەردە ئىكەنلىكى ئېنىق ئەمەس . ئاپتور بۇ جاي نامىنى ئۆزىگە ئەدەبىي تەخەللۇس‬
‫. قىلغان‬
‫پروفېسسور ئە . ي . بىرتىلىس : "ئەھمەد ىۈكنەكىنىڭ )ھىبەتۇلھەقاىىق( داستانى" ) نۇسقا( ناملىق . 2‬
‫ماقالىسىدا ، بۇ داستان 532 بېىت ، 11 بابقا بۆلىنىدۇ دەپ كۆرسەتكەن . )"بۇلق" ژۇرنىلى ، 1891 – ىىل 3 –‬
‫. )سان ، 162 – بەتكە قارالسۇن‬

21. ‫داستان 484 مىسرادىن تەركىب تاپقان بولۇپ ، ئۇنىڭغا كېىىن ئەمىر سەىغەددىن ، بۈىۈك ئەمىر ئارسلن . 3‬
‫خوجا ئارسلن خوجا تارقان قاتارلىقلر تەرىپىدىن ئىلۋە قىلىنغان ئۈچ پارچە شېئىرنى قوشقاندا ، ھەممىسى‬
‫. بولۇپ 215 مىسرا بولغان‬
‫.4‬ ‫نۇسقا 4441 – ىىلى زەىنۇل ئابىدىن ، سۇلتان بەخت ، ھۇسەىىن قاتارلىقلر تەرىپىدىن سەمەرقەنتتە‬
‫نۇسقا‬ ‫نۇسقا 0841 – ىىلى ئابدۇلرازاق قاتارلىقلر تەرىپىدىن ئىستامبۇلدا كۆچۈرۈلگەن .‬ ‫كۆچۈرۈلگەن .‬
‫. ئىستامبۇلدا كۆچۈرۈلگەن ، ئەمما كۆچۈرۈلگەن ۋاقتى ۋە كۆچۈرگۈچىسى ئېنىق ئەمەس‬
‫ئەتەبەتۇلھەقاىىق" بېىجىڭ مىللەتلەر نەشرىىاتى ، 0891 – ىىل ، ئۇىغۇرچە نەشرى ، 26 – بەت ، 931" . 5‬
‫. – بېتىگە قارالسۇن‬
‫. بۇلق" مەجمۇئەسى ، شىنجاڭ خەلق نەشرىىاتى ، 1891 – ىىل ، 3 – سان ، 872 – بەتكە قارالسۇن" . 6‬
‫ئەتەبەتۇلھەقاىىق" بېىجىڭ مىللەتلەر نەشرىىاتى ، 0891 – ىىل ، ئۇىغۇرچە نەشرى ، 81 – 91 – 02 –" . 7‬
‫. بەتلەر‬
‫ئەتەبەتۇلھەقاىىق" بېىجىڭ مىللەتلەر نەشرىىاتى ، 0891 – ىىل ، ئۇىغۇرچە نەشرى ، 02 – 12 –" . 8‬
‫. بەتلەر‬

22. ‫ئەتەبەتۇلھەقاىىق" بېىجىڭ مىللەتلەر نەشرىىاتى ، 0891 – ىىل ، ئۇىغۇرچە نەشرى ، 22 – 32 –" . 9‬
‫. بەتلەر‬
‫ئىدىقۇت ئۇىغۇر ئەدەبىىاتى" ، 5991 – ىىل ، شىنجاڭ خەلق نەشرىىاتى ، ئۇىغۇرچە نەشرى ، 351 –" . 01‬
‫451 – بەتلەرگە ، "ئۇىغۇر كلسسىك ئەدەبىىاتى تىزسلىرى" ، مىللەتلەر نەشرىىاتى ، 7891 – ىىل ، ئۇىغۇرچە‬
‫نەشرى ، 282 – بەتكە ، "قۇتادغۇبىلىك" ، مىللەتلەر نەشرىىاتى ، 4891 – ىىل ، ئۇىغۇرچە نەشرى ، 17 – ، 37 -‬
‫. ،501 – بەتلەرگە قارالسۇن‬
‫غ . ئوسمان "ئۇىغۇر كلسسىك ئەدەبىىاتى قىسقىچە تارىخى" 6991 – ىىل ، 2 – كىتاب . 204 – . 11‬
‫. بەتكە قارالسۇن‬
‫ئا . مۇھەممەتئىمىن "قاتلملىق ئېستېتىكا ھەققىدە باىان" ، شىنجاڭ داشۆ نەشرىىاتى ، 4991 . 31 . 21‬
‫. – ىىل ، ئۇىغۇرچە نەشرى ، 1 – بەت‬
‫.مەنبە: شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇركىلى 8891 ـ ىىل 1 ـ سان‬
‫1‬
‫!‬
‫تىخىمۇ كۆپ ماتىرىىاللرنى دەۋىر بىلوگىدىن تاپالىسىزقىنى مەرھەمەت‬