Zlatni danci 13

SVEUČILIŠTE JOSIPA JURJA STROSSMAYERA U OSIJEKU
FILOZOFSKI FAKULTET
FILOZOFSKI FAKULTET
SVEUČILIŠTA U PEČUHU
ZBORNIK RADOVA S MEĐUNARODNOGA
ZNANSTVENOGA SKUPA
ZLATNI DANCI 13 – SUVREMENA DJEČJA
KNJIŽEVNOST
Osijek, 2012.

Za izdavača
Loretana Farkaš
Recenzenti
Ljudmila Vasiljeva (Lavov)
Olha Kravetz (Lavov)
Prijevod sažetaka na engleski jezik
Romana Čačija
Prijevod sažetka s makedonskoga na hrvatski jezik
Dalibor Vučkovski
Prijevod sažetka s bjeloruskoga na hrvatski jezik
Ljudmila Vasiljeva
Crtež na naslovnici
Ivan Lovreković, ak. slikar
Josip Pavić, ak. slikar
CIP dostupan na računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u
Zagrebu pod brojem 805434.
ISBN: 978-953-314-048-3
Tisak
Filozofski fakultet Osijek
Naklada
200 primjeraka

ZBORNIK RADOVA S MEĐUNARODNOGA
ZNANSTVENOGA SKUPA
ZLATNI DANCI 13 – SUVREMENA DJEČJA KNJIŽEVNOST
(Osijek, 7. i 8. travnja 2011.)
Uredila
Ana Pintarić

K A Z A L O
Mahmut Čelik, Jovanka Denkova:
DIJETE, OBRAZOVANJE I LITERATURA.................................................................. 7
Dragica Haramija:
SLOVENSKA OMLADINSKA PROZA NAKON 1991. ...................................... 13
Kristina Giacometti, Ivana Faletar:
"SATNI MEHANIZAM": MEHANIČKI SVEMIR KAO PODLOGA ZA
ODMATANJE KRITIČKE POSTMODERNISTIČKE PRIČE O DRUŠTVU I
OBRAZOVANJU ..................................................................................................... 29
Drijenka Pandžić Kuliš, Zrinka Pandžić, Vlatka Pandžić Jakšić:
SUVREMENA HRVATSKA DJEČJA I MLADEŠKA KNJIŽEVNOST I
POREMEĆAJI HRANJENJA ................................................................................. 43
Marina Gabelica:
SUVREMENI MEDIJI U DJEČJOJ KNJIŽEVNOSTI........................................... 67
Andrijana Kos-Lajtman, Nina Plantak:
POTTEROVSKO-DEMONSKO-MITOLOŠKA FANTASTIKA U
SUVREMENOM HRVATSKOM DJEČJEM ROMANU –
„KRIJESNICI” JASNE HORVAT I „LUNA” ROBERTA NAPRTE ................... 75
Sanja Franković:
GLAZBENI OTKUCAJI DJETINJSTVA - SEMIOZA PROVODNIH MOTIVA
U ROMANU PALME KATALINIĆ "ANJA VOLI PETRA"................................ 95
Jovanka Denkova:
FANTAZIJA ILI „REALNOST” U
ZNANSTVENOJ FANTASTICI ZA DJECU ...................................................... 115
Timea Bockovac:
JEZIČNA OBILJEŽJA SUVREMENE MAĐARSKE DJEČJE POEZIJE ......... 123
Olga Fedorišin, Ljudmila Vasiljeva:
UMJETNIČKE ZNAČAJKE JEZIKA DJEČJE KNJIŽEVNOSTI
(NA PRIMJERU UKRAJINSKIH I
HRVATSKIH KNJIŽEVNIH TEKSTOVA) ........................................................ 131
Valentina Majdenić, Sandra Centner:
SUVREMENI SLAVONSKI TEKST U
HRVATSKOJ KNJIŽEVNOSTI ZA DJECU........................................................ 141

Pribitko Gennady Viktorovich:
NAZIVI NEKIH LIKOVA BJELORUSKOG FOLKLORA:
ETIMOLOŠKI ASPEKTI....................................................................................... 151
Ranka Javor:
O ČEMU MLADIMA PRIČA MIRO GAVRAN ................................................ 157
Ivan Bošković:
DALIBOR CVITAN KAO KRITIČAR DJEČJE KNJIŽEVNOSTI ................... 163
Vedrana Živković Zebec:
SUVREMENA HRVATSKA KNJIŽEVNOST ZA MLADE NA
PRIMJERU ROMANA NADE MIHELČIĆ ........................................................ 173
Mara Knežević:
PORUKA AUTORSKE BAJKE GROZDANE OLUJIĆ I
IVANE BRLIĆ-MAŽURANIĆ ............................................................................. 185
Olga Kravets:
NAJSLAVNIJI SUVREMENI UKRAJINSKI
BAJKOPISAC VSEVOLOD NESTAJKO ........................................................... 193
Jasna Ažman:
NOVO ČITANJE DJELA IVANE BRLIĆ-MAŽURANIĆ.................................. 199
Svetlana Kalezić Radonjić:
FANTASTIČNA TRILOGIJA ČEDE VUKOVIĆA IZMEĐU
BAJKE I ZNANSTVENE FANTASTIKE ............................................................ 207
Željko Predojević:
USMENOKNJIŽEVNO, MITOLOŠKO I PUČKOPREDAJNO U
DJEČJOJ PROZI LIDIJE BAJUK ......................................................................... 233
Jadranka Nemeth-Jajić:
O JEZIKU I STILU BAJKE „JEŽ” KATARZYNE KOTOWSKE U
PRIJEVODU IVANE VIDOVIĆ BOLT .............................................................. 247
Dragica Dragun:
PUTOPISNE EPIZODE U KNJIŽEVNOSTI ZA DJECU I MLADEŽ .............. 255
Lidija Bakota:
JEZIK I STIL SUVREMENOGA DJEČJEGA KNJIŽEVNIKA
VLADIMIRA BAKARIĆA ................................................................................... 265

Lana Mayer:
ALTERNATIVNI OBITELJSKI OBLICI U NJEMAČKIM DJEČJIM
SLIKOVNICAMA ................................................................................................. 279
Ivana Kukić Rukavina, Boris Kukić:
PROJEKT „HRVATSKI VELIKANI” – POKUŠAJ EDUKACIJE STRIPOM U
HRVATSKIM OSNOVNIM ŠKOLAMA ............................................................ 293
Popis sudionika...................................................................................................... 333

7
Mahmut Čelik UDK 37:82-93
Filološki fakultet u Štipu 028-053.2
Makedonija Pregledni rad
Primljeno: 6. ožujka 2011.
Jovanka Denkova
Filološki fakultet u Štipu
Makedonija
DIJETE, OBRAZOVANJE I LITERATURA
Podrazumijeva se da je pojam djeteta u različitim zemljama, sredinama i kontinetnima
drukčiji. Međutim, bez obzira gdje je rođeno i kojemu narodu i religiji pripada, jedna je
jedinstvena istina prema kojoj je svako novorođeno dijete i budući građanin na jedinstvenoj
zemaljskoj kugli. U odnosu na literaturu o djetetu, treba ukazati da ona ima veliko značenje i
odgovornost, zato što dijete predstavlja najveće blago za bolju budućnost svake zemlje i naroda.
Civilizirano društvo, odnosno zajednica, dužno je stvoriti uvjete za pravilan odgoj i razvoj
svakoga djeteta, bez obzira na naciju, religiju, rasu i druge njegove osobnosti. Svako dijete
treba dobiti jednake mogućnosti i prilike u odnosu na svoje obrazovanje i opći razvoj,
poglavito stoga što se djetetovi doživljaji iz djetinjstva duboko urezuju u dušu, a što se kasnije
odražava na njegov odnos u zajednici. U tom pogledu razmišljaju svi istraživači obrazovanja djece
u svijetu.
Ključne riječi: dijete, literatura, obrazovanje, knjiga.
ДЕТЕТО, ЛИТЕРАТУРАТА И ОБРАЗОВАНИЕТО
Се разбира оти поимот дете во различни земји, средини и континенти е различен.
Меѓутоа, една единствена е вистината според која, секое новородено дете, без разлика
каде е родено, и на кој народ и религија им припаѓа, е идниот граѓанин на
единствената земјина топка. Во односот на литературата спрема детето, веднаш треба
да се укаже дека таа има исклучително значење, но и исто толкава одговорност,
бидејќи детето претставува најголем залог за подобрата и поблагопријатна иднина на
секој народ и земја. Затоа, секое цивилизирано општество, односно заедница, е должна
да создаде соодветни услови за правилно воспитание и развој на секое дете, без
разлика на нацијата, религијата, расата и други негови особености. Секое дете треба да
добие еднакви можности и шанса во однос на неговото образование и општ развој.
Бидејќи, доживувањата на детето во детството длабоко се врежуваат во неговата душа,
што подоцна се одразува врз неговиот однос и во општеството. Во тој поглед
истоветно мислат речиси сите истражувачи на образованието на детето во светот.
Клучни зборови: дете, литература, образование, книга.

Mahmut Čelik, Jovanka Denkova
__________________________________________________________________________
8
Според Меѓународната Декларација за Правата на детето, секој човек
до својата 18-та година се смета за дете.
Ова меѓународно признато право, за жал, сè уште не се спроведува на
дело во повеќе, пред сè, неразвиени, а и малку или помалку развиени земји
ширум светот. Заради недостатната грижа за децата во однос на нивните
права, не помал е бројот на децата, а и на продуктивно неспособните старци,
со што, се смета оти иднината на светот ќе се најде пред исклучително тешки
проблеми.
Се разбира оти поимот дете во различни земји, средини и континенти
е различен. Меѓутоа, една единствена е вистината според која, секое
новородено дете, без разлика каде е родено, и на кој народ и религија им
припаѓа, е идниот граѓанин на единствената земјина топка.
Во односот на литературата спрема детето, веднаш треба да се укаже
дека таа има исклучително значење, но и исто толкава одговорност, бидејќи
детето претставува најголем залог за подобрата и поблагопријатна иднина на
секој народ и земја. Затоа, секое цивилизирано општество, односно заедница, е
должна да создаде соодветни услови за правилно воспитание и развој на секое
дете, без разлика на нацијата, религијата, расата и други негови особености.
Секое дете треба да добие еднакви можности и шанса во однос на неговото
образование и општ развој. Бидејќи, доживувањата на детето во детството
длабоко се врежуваат во неговата душа, што подоцна се одразува врз неговиот
однос и во општеството. Во тој поглед истоветно мислат речиси сите
истражувачи на образованието на детето во светот.
Постојат погледи според кои уште пред својата 12-годишна возраст
детето почнува да ја изразува својата личност, односно индивидуалните
одлики. На пример, познатиот англиски филозоф Бернар Шо вели дека оваа
особеност почнува да се чувствува уште од 6-годишна возраст, препорачувајќи
од таа возраст семејството и заедницата да почнат со систематско воспитание
и усмерување на детето. Според научни показатели, содржината и квалитетот
на основното воспитание што детето го добива почнувајќи од најраното
детство подоцна ја одредува не само неговата лична судбина, туку и судбината
воопшто на општеството, народот и државата во која истото дете ќе продолжи
да живее и дејствува небаре возрасна единка. Затоа, сосем е точно дврдењето
дека определен равој или пад на едно општество во кој и да е период
претставува природна последица и резултат на образованието на неговите
деца. Оваа витина е вкоренета и во народното верување кај речиси сите
народи. Така, кај Турците постои народната изрека „Каков си во седмата,
таков ќе си и во седумдесетиседмата година“ или „Душата ќе ја испушти, но
не и хујот“, односно навиката. Се разбира дека усталените карактерни особини
подоцна можат да претрпат промени во позитивна или негативна смисла, а
според квалитетот или неквалитетот на средината во која расте и се развива
детето (другарите од соседството и околината, училиштето, општеството во
целина), при што голема одговорност им припаѓа и на масовните медиуми
(телевизијата, филмот, компјутерите, масовната забава и сл).

__________________________________________________________________________
Овде ќе ги наведеме небаре пример стиховите од познатиот турски
поет од периодот на Танзиматот, односно обновата Абдулхак Хамид Тархан
(1), во превод на Илхами Емин:
„Кој вели оти детето е нешто мало,
можеби во него нешто големо е збрано“.
Се разбира дека детето, покрај некои биолошки и други потреби од
материјален карактер, има и духовни потреби, кои условно, можат да се сведат
под следниве наслови:
1. Чувство да сака и да биде сакано,
2. Чувство на сигурност,
3. Чувство на успех,
4. Чувство на припаѓање кон одредена група деца,
5. Потреба од игра,
6. Потреба од убавина, и
7. Потреба од вера.1
Ако сакаме на детето да му ги задоволиме сите овие потреби, истите
9
треба да се имаат и на литературен план, односно во издаваштвото за деца.
Семејствата кои најчесто од економски причини мораат да се селат од
село в град, па и од една во друга држава, наидуваат на многу социјални
проблеми, што најемотивно ги погодува кревките детски суштества, кои
страдаат заради одделување од своите сакани другари, животни и средина.
Децата на поимотните семејства оваа празнина донекаде ја исполнуваат и
надополнуваат со употреба на компјутер, односно интернет. Иако е сè поголем
бројот на деца кои имаат можност да користат интернет, сепак, непобитен
факт е дека ништо не може да го надополни дружењето и чистата околина и
воздух, поради што тие, најчесто, се чувствуваат осамени.
Непобитна е ползата од новите технолошки изуми, а, пред сè, од
телевизија и интернет. Меѓутоа, ако не се преземат соодветни мерки, овие и
слични средства за масовна комуникација, особено кај децата, можат да имаат
и негативни последици. Кога сме кај средствата за масовна комуникација,
неодложно искрснуваат и некои прашања, како, на пример:
- Дали телевизијата нема и свои негативни последици кога се
во прашање децата?
- Дали средствата за масовна комуникација немаат свој немал дел од
одговорноста за разните детски престапи и агресивност? Ако имаат, во која
мера тие се присутни и што треба да се преземе за нивно отстранување?
Во овој поглед се чувствува несигурност и неодлучност кај поголемиот
број од родителите, но и кај истражувачите, кои вниманието на родителите
треба да го свртат кон штетата и опасностите што доаѓаат од претераното
гледање телевизија или користење интернет.
1 Алил Севин, Компаративните карактеристики на методските решенија за развојот на
критичкото мислење во одделенската настава по македонски и по турски јазик –
Програмско подрачје литература, Битола, 2006 (необјавена докторска дисертација).

__________________________________________________________________________
10
Најприсутно чувство кај родителите кога станува збор за користењето
на современи технички и технолошки средства за комуникација од страна на
децата е нивната загриженост, која сè повеќе расте поради тоа што, на пример,
телевизијата зафаќа голем или најголем дел од слободното време на детето.
Тезата што во овој поглед ја развиваат истражувачите е следната:
Масовните медиуми негативно влијаат врз поведението на детето, особено во
однос на зголемувањето на неговата агресивност и отуѓувањето од средината
во која живее.
Според истражувањата, децата, најчесто, пред телевизискиот екран се
наоѓаат помеѓу 8 и 11, и 16 и 22 часот, кога се прикажуваат најразлични, често
и штетни емисии што, особено при неприсуство на родителите, негативно се
одразува врз детето. Содржините на многу странски филмови ги будат, па
дури и потстрекнуваат агресивните чувства кај детето. Ова доаѓа оттаму што
детето сè уште не е во состојба да избира содржини, ниту критички да се
однесува спрема содржински негативните филмови и други емисии. Инаку, со
слични негативни содржини детето се среќава и кај компјутерските игри и
содржини, кои заради нивната динамичност и атрактивност се попривлечни,
од, да речеме, мошне корисните документарни филмови во кои се изнесуваат
содржини што го збогатуваат детското знаење и го прошируваат неговиот
хоризонт во животот.
Што се однесува до децата од предшколска возраст, тие, најчесто,
гледаат цртани филмови. Истите се интересни заради нивната визуелна и
аудитивна привлечност, а и затоа што на тоа се поттикнати од страна на
родителите или наставниците. Особено родителите, за да бидат слободни или
да можат да водат често разговори за спорадични теми со своите пријатели
или пријателки. Така цртаните филмови стануваат еден од факторите за
воспитание на децата од претшколска или рана училишна возраст. Веднаш
паѓа во очи дека најголемиот број цртани филмови се од странско
производство, кои, постепено детето го оддалечуваат од некои добри домашни
(национални) обичаи и навики. Поради ваквата состојба се поставува следното
прашање: Дали детето место со свои (домашни, национални) не се
идентификува со странски и нему туѓи херои? И токму таквата
идентификација не е ли една од причините за зголемување на детската
деликвенција и кај нас?
Кон средствата кои негативно влијаат врз детската психа се
надоврзуваат и вестите исполнети со убиства и стравотии низ светот, како и
комерцијалните реклами со претерувања и самоцелни сцени и изрази. Овде
доаѓа негативното влијание и во јазички поглед, бидејќи детето, слушајќи
странски изрази и улични жаргони, ги заборава убавите зборови од својот
мајчин јазик научени дотогаш. Така, од рана возраст почнува отуѓувањето на
детето и од својата национална култура и јазик. Сите спомнати елементи
заедно, детето го тераат на затворање во себе, егоизам и агресивност.
Проблемот станува уште поголем ако се знае дека современите технолошки
средства детето го оддалечуваат и од корисната и добра книга со неопходните
воспитни и естетски вредности. Турскиот мислител Џемил Мерич, на едно
место во своето дело „Оние во пештерите“ вели:

__________________________________________________________________________
„Би сакал да сум совест на едно време, поточно на една земја, за да ги
скршам оковите на нашата волја, да ја искорнам лагата и да ги урнам сите
ѕидови кои турскиот човек го делат од неговиот сонародник. Сакам да сум
мост кој славното минато го врзува со иднината, а тоа сакам да биде мост на
зборот и љубовта, под водство на уметноста и светата мисла. Ние ги
уништивме овие генерации, чија што меморија е загубена, а ова злосторство е
дело на сите нас, поточно на интелектуалците.2
Со порастот на бројот на печатените книги воопшто, децата, при
недостиг на дела наменети за нив на мајчиниот јазик, мораа да читаат книги за
возрасни на други јазици, што и беше една од првите причини некои од
писателите за возрасни, а и издавачите да се заинтересираат за издавање и на
книги за деца. Така се раѓаат и „Светските класици за деца“. Со време во
светот почнува да се шири еден вид култура на литература за деца, а од
почетоците на 20 век почнува да се употребува и посебен термин „литература
за деца“. Просветарите на дневен ред го донесуваат и прашањето за пишување
на дела наменети за одредена детска возраст. Првата реакција против
пренагласената дидактичност, а на штета на естетската компонента, доаѓа од
страна на писателите за деца. И, еве, речиси повеќе од 200 години траат
дискусиите на релацијата литература-литература за деца.
Според нашето мислење, најумесно би било литературата за деца во
себе да ги обедини воспитното и естетското, а во корист на квалитетот на
делата.
Најважната полезна страна на создавањето навика за читање од рана
возраст е што на тој начин ќе се зголемува бројот и на идните возрасни
читатели. За привлекување на детето кон книгата, истата мора да е и на
завидно техничко ниво, при што особено илустрациите треба да имаат високи
естетски квалитети, што ќе создава интерсирање кај детето и за ликовната
уметност.
Овде пак се судираме со прашањето: Какви се можностите за тоа кај
11
турската заедница во Република Македонија? Засега, минимални.
Поттикнувањето на турските писатели во Република Македонија за
пишување книги (раскази) за деца, треба да претставува заедничка грижа на
сите субјекти на турската заедница (избраните претставници, невладините
организации, деловните луѓе и поединци), како и надлежните државни
институции и органи, што може да се реализира преку распишување конкурси
за создавање на нови писатели, а и низ склучување договори со веќе
афирмирани турски писатели во Република Македонија.
При спомнување на книги за деца не треба да се задоволуваме само со
неоспорниот факт дека постои богата издавачка дејност во овој домен во
матичната земја Република Турција, бидејќи децата од турската заедница во
Република Македонија, имаат потреба да се видат и себе, своите места и
краишта во дела (посебно раскази) кои би ги пишувале турски писатели кои
живеат и создаваат во Република Македонија.
2 Cemil Meriç, Mağaradakiler, İletişim Yayınları, 1978

__________________________________________________________________________
12
Неопходно е да се каже нешто што е од исклучително значење кога
станува збор за издавање книги (раскази) за деца на турски јазик во Република
Македонија, а тоа е потребата децата преку книги за деца издадени на турски
јазик кај нас, од најрана возраст да се воспитуваат во духот на заедништвото и
заедничкиот живот во нашата земја, нешто што не може да се постигне без
оригинални дела на турски јазик настанати и објавени во Република
Македонија. Овде ќе поставиме и прашање: Зар добра книга или расказ
прочитан и запаметен од детството, оставајќи неизбришливи траги, не нè води
низ целиот нас живот?!
Најпосле, и литературата (расказите) за деца ќе претставуваат трајно
сведоштво и за историјата на турската заедница во Република Македонија.
THE CHILD, THE LITERATURE AND THE EDUCATION
The term child in different countries, environments and continents has different
interpretations. However, the truth is one and only, according to which, every newborn child,
where ever born, and whichever nation or religion it belongs, is the future citizen of the only
Earth globe. When it comes to the role and the impact that the book has in the children’s life
and his education and upbringing, it should immediately be indicated that it is extremely
important, but has also a huge responsibility because the child is the biggest guarantee for
better and more favorable future of every people and country. Therefore, every civilized
society, or community, shall create appropriate conditions for the proper upbringing and
development of every child, regardless of its nation, religion, race and its other attributes.
Every child should receive equal opportunity and chance in terms of its education and
general development. Because the child experiences in childhood carve deeply into his soul,
they later reflected on its relationship and in society. Therefore, almost all the researchers of
the children’s education worldwide think in the same way.
Key words: child, literature, education, a book.
ЛИТЕРАТУРА
Алил С. (2006): Компаративните карактеристики на методските решенија за развојот
на критичкото мислење во одделенската настава по македонски и по турски јазик –
Програмско подрачје литература, Битола (необјавена докторска дисертација).
Cemil Meriç (1978): Mağaradakiler, İletişim Yayınları.

13
Dragica Haramija UDK 821.163.6-93-3.09
Pedagoški fakultet i Pregledni rad
Filozofski fakultet u Mariboru Primljeno: 23. ožujka 2011.
Slovenija
SLOVENSKA OMLADINSKA PROZA NAKON 1991.
U članku je predstavljena najnovija proza za djecu i mlade slovenskih autora. Obuhvaćena su
djela koja su većinom izdana nakon 1991. godine, dakle u vrijeme kada je Slovenija već
postala samostalna država. Prilikom predstavljanja djela odlučili smo se za pregled prema
književnim vrstama (kratka realistična proza, kratka fantastična priča, suvremena bajka,
pripovijest, fantastična priča, roman) te u okviru tih prema žanrovima. Naime, među
suvremenim slovenskim proznim tekstovima za mlade opažamo veliko zanimanje autora za
socijalno-psihološke teme u realističnoj prozi (npr. Janja Vidmar, Dim Zupan, Bodan Novak,
Slavko Pregl), a među tekstovima fantastične tematike još uvijek prevladava bajka (npr.
Svetlana Makarovič, Feri Lainšček, Bina Štampe Žmavc, Primož Suhodolčan, Peter Svetina).
Iz analize proizlazi kako usprkos velikoj popularnosti fantastike u svijetu (fantastična priča,
roma) relativno malen broj autora na slovenskom prostoru piše tekstove ove vrste (npr. Miha
Mazzini, Dim Zupan, Maja Novak).
Ključne riječi: slovenska omladinska proza, kratka realistična proza, kratka fantastična priča,
suvremena bajka, pripovijest, fantastična priča, roman.
SLOVENSKA MLADINSKA PROZA PO LETU 1991
V članku je predstavljena najnovejša mladinska proza slovenskih avtorjev, zajeta so dela, ki
so večinoma izšla po letu 1991, torej v času ko se je že konstituirala Slovenija kot
samostojna država. Pri predstavitvi del smo se odločili za prikazovanje po književnih vrstah
(kratka realistična proza, kratka fantastična pripoved, sodobna pravljica, povest, fantastična
pripoved, roman) in v okviru leteh po žanrih. Med sodobnimi slovenskimi mladinskimi
proznimi besedili namreč opažamo veliko zanimanje avtorjev za socialno-psihološke teme v
realistični prozi (npr. Janja Vidmar, Dim Zupan, Bogdan Novak, Slavko Pregl), med
fantastičnimi besedili paše vedno prevladuje pravljica (npr. Svetlana Makarovič, Feri
Lainšček, Bina Štampe Žmavc, Primož Suhodolčan, Peter Svetina). Iz analize izhaja, da
kljub veliki popularnosti fantastike v svetu (fantastična pripoved, roman), v slovenskem
prostoru sorazmerno malo avtorjev piše tovrstna besedila (npr. Miha Mazzini, Dim Zupan,
Maja Novak).
Ključne besede: slovenska mladinska proza, kratka realistična proza, kratka fantastična
proza, sodobna pravljica, povest, fantastična pripoved, roman.

Dragica Haramija
__________________________________________________________________________
1. UVOD
Mladinsko prozo delimo na kratke in dolge prozne vrste. Med kratke prozne vrste se
običajno uvrščajo pravljice (ljudske, umetne), povedke, basni, bajke, kratke
realistične zgodbe in kratke fantastične pripovedi. Opozoriti je potrebno, da se v
sodobni mladinski prozi ne pojavljajo vse kratkoprozne književne vrste,
najpogostejše so zagotovo sodobne umetne pravljice, kratke realistične zgodbe in
kratke fantastične pripovedi. Med daljša mladinska prozna besedila se uvrščajo
fantastične pripovedi, realistične pripovedi (povesti) in realistični ter fantastični
mladinski romani.
14
Razločevanje med realistično in fantastično mladinsko prozo ima med
teoretiki mladinske književnosti precej privržencev in tudi nasprotnikov. Npr. John
Stephens, poudarja "razliko med domišljijo in realizmom, ki jo pojmuje kot
najpomembnejšo splošno značilnost mladinskega leposlovja." (Stephens 1992: 7;
citat po Nikolajeva 2004: 6). Nasprotno pa Maria Nikolajeva v svojih razpravah
zagovarja stališče, da mladinskega leposlovja ni smiselno deliti niti glede na
pripadnost realistični ali pravljični motivaciji, niti glede na žanre1, temveč "se zdi
smiselno mladinsko književnost preučevati z vidika glavnega junaka in njegovega
mesta v procesu odraščanja." (Nikolajeva 2004: 6). Glede na to da je tradicija
preučevanja nemladinske literature na Slovenskem usmerjena ravno v utrjevanje
književnih zvrsti (nadvrst), vrst in žanrov, se zdi tudi v mladinski književnosti
smiselno preučevati dela na tak način. Ob različnih teoretičnih razpravah se je
namreč pokazalo, da imajo književne zvrsti (nadvrste) temelje v notranji zgradbi
književnih del (npr. Kos 2001: 89), književne vrste "so zmes vsebinskih in formalnih
določil, bodisi po notranji ali zunanji formi" (Kos 2001: 153), žanri2 pa združujejo
književna dela glede na temo (npr. Biti, 1997: 429; Zupan Sosič, 2003). Delitev na
realistično in fantastično prozo se zdi v mladinski književnosti smiselna predvsem s
stališča fenomenologije3 literarnega dela, in sicer predvsem tistega dela
fenomenologije, ki se ukvarja z etiko: "Pod etično funkcijo je v literarni umetnini
potrebno razumeti vse tisto, kar lahko vpliva na bralčevo vrednostno razmerje do
1 Maria Nikolajeva v knjigi Children΄s Literature as Communication (2002) ter v članku
Odraščanje: Dilema otroške književnosti (2004) trdi, da je "ustaljeni način predstavljanja
mladinske književnosti, delitev na "žanre" oziroma zvrsti: domišljijske, pustolovske,
domačijske, šolske, živalske zgodbe in slikanice" (Nikolajeva 2004: 5) nepotreben, celo
umetno ustvarjen, predvsem za delo učiteljev in knjižničarjev.
2 V teorijah mladinske književnosti se pojavljata dva principa umeščanja (proznih)
književnih del v vrste in žanre: prva varianta je, da se preučujejo dela po žanrih, ne
upoštevajo pa se književne vrste (npr. Miroslava Genčiová v delu Literatura pro dĕte a
mládež), drugi način pa temelji na pripadnosti književnega dela književni vrsti (npr.
pravljica, kratka zgodba, povest, roman), v okviru posamezne vrste pa se dela uvrščajo v
žanre (npr. mladinski roman: avanturistični, socialno-psihološki, ljubezenski…). Drugi način
razvrščanja je v mladinskih teoretičnih razpravah pogosteje zastopan (npr. Saksida, Kobe,
Hranjec, Zima, Crnković, Baldick, Tucker).
3 Janko Kos utrjuje stališče, da je "bistvo besedne umetnosti istovetno z literarno-umetniško
strukturo, v kateri se spoznavna, estetska in etična komponenta združujejo v celoto, ki je več
kot samo vsota vsega trojega." (Kos 1995: 39).

__________________________________________________________________________
sebe, okolja in sveta." (Kos 1995: 35). V fantastični mladinski prozi (npr. mit,
pravljica, fantastična pripoved) je dogajanje včasih prikazano v velikem neskladju z
veljavnimi etičnimi stališči neke družbe, ravno iracionalni elementi pa mlademu
bralcu omogočajo vednost, da je v realnem življenju drugače (npr. uboj v pravljici
često pripelje junaka do nagrade; v realistični prozi bi bilo takšno etično stališče
nedopustno). V teoriji mladinske književnosti pogosto prihaja do neenostnosti
uporabe terminologije, kar pa ni značilnost zgolj preučevanja mladinske temveč tudi
nemladinske književnosti.
Pavao Pavličić pravi, da se književna genologija ukvarja z načini, na katere
neko književno delo pripada neki večji ali manjši skupini umetnin in s principi, po
katerih se ta dela klasificirajo. To je teorija književnih oblik: zvrsti, vrst in žanrov.
(Pavličić 1983). Ker želimo v prispevku prikazati slovensko mladinsko prozno
leposlovje, bi najprej veljalo izhajati iz genologije, da bi utrdili posamezne termine,
za katere se je pokazalo, da se v literarni vedi nikakor ne uporabljajo enoznačno.
Predstaviti želimo torej tista književna dela, ki sodijo v slovensko književnost
(klasifikacija po nacionalnih književnostih), imajo specifičnega (mladega) bralca, po
zvrsti sodijo v prozo. Ob analizi večjega števila slovenskih mladinskih besedil so se
pokazale nekatere skupne značilnosti, ki dela uvrščajo v posamezne žanre.
2. KRATKOPROZNE KNJIŽEVNE VRSTE
2.1 PRAVLJICA
Pravljica izhaja iz folklorne književnosti, vendar je odmik od le-te v sodobni
književnosti močno zaznaven; kaže se predvsem na snovno-tematski in motivni
ravni, zanemarljiva pa ni niti izbira literarnih likov, s katerimi se mladi bralec zlahka
identificira. Pravljica združuje plast fantastičnega in plast realnega besedilnega sveta
v enovito celoto, v kateri se gibljejo literarni liki, katerih značaj in lastnosti so
individualizirani, čeprav se tudi v sodobni pravljici pojavljajo nekateri stereotipi
(npr. spolni: mama kuha kosilo, oče bere časopis; starostni: babica je upokojenka, ki
plete nogavice itd.), delno pa je še vedno ohranjena polarizacija pozitivnih in
negativnih literarnih likov. Sodobna umetna pravljica se, tako kot drugod po svetu,
tudi na Slovenskem razvija iz narodnega arhetipa mitskega, saj v svojem globljem
bistvu izraža avtorjevo vrednotenje o najpomembnejših, torej temeljnih, vprašanjih
človeštva.4 Marjana Kobe v študiji Sodobna pravljica (1999-2000) opozarja na šest
različic sodobne pravljice, ki jo deli glede na glavni literarni lik5, hkrati tudi
dokazuje, da "predhodni literarni vzorec: vsem različicam kratke sodobne pravljice
4 Pri podobnostih z ljudsko pravljico se sklicujemo na študije Vladimira Proppa Morfologija
pravljice (2005), Alenke Goljevšček Pravljice kaj ste? (1991), Pravljica in stvarnost (1995)
Monike Kropej.
5 Tipi pravljic po Marijani Kobe: pravljice z otroškim glavnim literarnim likom, z oživljeno
igračo/oživljenim predmetom kot glavnim literarnim likom, s poosebljeno živaljo kot
glavnim literarnim likom, s poosebljeno rastlino kot glavnim literarnim likom, s
poosebljenim nebesnim telesom/pojavom kot glavnim literarnim likom, z glavnim likom, ki
je znan iz ljudskega pravljičnega izročila (Kobe 1999: 6).
15

Dragica Haramija
__________________________________________________________________________
sega s tipološkega in literarno-zgodovinskega vidika v 19. stol. k Andersenovemu
modelu klasične umetne pravljice; določneje: k tisti različici Andersenove klasične
umetne pravljice, s katero se je danski pravljičar že močno oz. dokončno odmaknil
od modela ljudske pravljice in njegovih strukturno morfoloških stalnic." (Kobe
2000: 15). Igrivost, humornost, celo lahkotnost pravljičnega dogajanja podajajo
pravljice mlademu bralcu brez pedagogizacije književnih besedil in sodb o
pravilnosti ravnanja literarnih likov, kar se zdi z vidika tematsko-motivnega
segmenta sodobnih slovenskih pravljic največja razlika v primerjavi z ljudskimi in
klasičnimi umetnimi pravljicami. Med vsemi izvirnimi pravljicami, ki so v zadnjih
nekaj letih izšle na Slovenskem, je največ folklornih elementov ohranjenih v zbirki
Mislice (2000) Ferija Lainščka (1959). Četudi se zdijo njegove pravljice na prvi
pogled res ljudske, se od njih temeljito razlikujejo, saj je avtor povzel samo nekatere
ljudske pravljične motive in jih svobodno preoblikoval. Gre za pravljice s
človeškimi literarnimi liki, z odraslimi. Ti imajo imena in individualno izrisane
značaje, pogosto pa so tudi natančno prikazana njihova razpoloženja, čustva in
duševna stanja. Glavni literarni liki so pogosto ženske (te v ljudskih in klasičnih
umetnih pravljicah praviloma nimajo aktivne vloge), ki so hkrati nosilke dogajanja.
Književni prostor je v vseh pravljicah poimenovan konkretno (npr. Blatograd, Bele
vode) ali vsaj posredno (ob Muri, ob Rabi). Lainščku je uspelo v teh pravljicah
prikazati lepoto pokrajine med Muro in Rabo, dobroto Prekmurcev, njihovo trdo
življenje, predvsem pa magičnost prekmurske ravnice. Pravljice Svetlane
Makarovič (1939), večinoma gre za sodobne živalske pravljice (npr. slikanice
Pekarna Mišmaš, 1974, Sapramiška, 1976, Veveriček posebne sorte, 1994; zbirki
Take živalske, 1973, Mačja preja, 1992) in pravljice s primarno mitoliškim glavnim
literarnim likom (npr. Škrat Kuzma dobi nagrado, 1974, Coprnica Zofka, 1989), v
svojem jedru opozarjajo na nerazumevanje drugačnosti. Morebiti smemo trditi, da se
njene pravljice na globljih nivojih dotikajo dobrega v človeku. Zaradi
večpomenskosti so pravljice Svetlane Makarovič zanimive tudi za najstnike in
odrasle, ko pravljično fazo bralnega razvoja presežejo. Posebej velja opozoriti na
antologijo avtoričinih pravljic, ki je izšla leta 2008 pri založbi Miš z naslovom
Svetlanine pravljice / Svetlana's Fairytales, antologija zgledno predstavlja
najpomembnejših 60 avtoričinih pravljic. Bina Štampe Žmavc (1952) s svojimi
pravljicami posega na območje časa in človeške minljivosti (zbirka pravljic
Pogašeni zmaj, 2003), sprejemanju drugačnosti (Škrat s prevelikimi ušesi, 2002), o
tegobah sodobnega sveta (Muc Mehkošapek, 1998). Avtorica skozi pravljice često
odpira eksistencialna vprašanja, s katerimi se srečujejo sodobni otroci: pomanjkanje
časa, nerazumevanje otroških vrednot, kajti otroci presojajo svet drugače kot odrasli.
Posebej velja izpostaviti dve zbirki pravljic Bine Štampe Žmavc, in sicer Pogašeni
zmaj (2003) in Cesar in roža (2009). Med tipičnimi živalskimi pravljicami najdemo
tudi prisrčen lik mrožka, ki ga je ustvaril Peter Svetina (1970), in sicer O mrožku, ki
si ni hotel striči nohtov, 1999, Mrožek dobi očala, 2003. Mrožek kot glavni literarni
lik je zelo natančno izrisan, bralec skozenj razbira nestrpnosti do drugačnih, ki so
ponosni na svoje posebnosti in se ne uklonijo mnenju večine. Poseben tip živalske
pravljice najdemo v Svetinovi zbirki z naslovom Modrost nilskih konjev (2010), v
kateri sta glavna literarna lika nilska konja Hubert in Marcel, ki sta tudi najboljša
prijatelja in se družita z različnimi živalmi (živali imajo zanimive poklice: pelikan
16

__________________________________________________________________________
Ludvik ima svoj slikarski atelje, kavki Izolda in Karel sta popotnika, žabec Zograf je
saksofonist, kobilice Zofija, Tereza in Rebeka so nogometašinje …). Živali vedo, da
je v življenju najpomembnejše to, da imaš prijatelje in se z njimi družiš in
pogovarjaš. Očitna razširjenost in priljubljenost živalskih pravljic, zasledujemo jo
lahko že vse od ljudskega slovstva naprej, ima vsaj dva kanonska zgleda izpred
tridesetih let: pravljici Kajetana Koviča (1931) Maček Muri (1975) in Zmaj
Direndaj (1981) ter zbirko Polonce Kovač (1937) z naslovom Zverinice z Večne
poti (1975). Popolna poosebitev literarnih likov ter v celoti antropomorfna urejenost
živalske družbe nazorno preslikavata človeški svet: urejenost mest, prebivališč,
hranjenja, službe, družbenega položaja, uporabe predmetov iz človeškega sveta,
človeški značaji živalskih literarnih likov. V zadnjem času kakovostna dela opažamo
tudi pri treh ustvarjalkah avtorskih slikanic, torej pri posebni obliki knjige, kjer gre
za literarno-likovni monolit, hkrati pa je ustvarjalec besedila in ilustracije isti
umetnik. Andreja Peklar (1962) je ustvarila slikanico Fant z rdečo kapico (2005), v
kateri je tema slovenska kulturna dediščina, natančneje situla iz Vač. Mojca
Osojnik (1970) je opozorila na svoje delo predvsem z dvema avtorskima
slikanicama: Hiša, ki bi rada imela sonce (2001) in Polž Vladimir gre na štop
(2003). Ideja prve je, da je hišino sonce družina, ki živi v njej, torej ljubezen, ki je v
hiši, druga pa nagovarja mladega bralca na vztrajnost, kajti tudi počasi se daleč
pride. Poseben tip avtorske slikanice je ustvari Lila Prap (1955), in sicer so njena
dela Zakaj (2002), Dinozavri (2009), Pasji zakaji (2010), Zakaj so zebre progaste
(2010), zmes literarno informativnih knjig, s katerimi je zaslovela po vsem svetu.
2.2 KRATKA FANTASTIČNA PRIPOVEDI
Med kratke fantastične pripovedi sodijo besedila; ki združujejo lastnosti dveh
književnih vrst, in sicer pravljice ter fantastične pripovedi. Tovrstna proza ima
precej omejen obseg, zajema krajše časovno obdobje, glavni književni lik se zaveda
vdora fantastike v realni svet, književni prostor in čas sta pogosto precej natančno
določljiva. Najpomembnejša razlikovalna lastnost med pravljico in kratko
fantastično zgodbo je dvodimenzionalnost, torej obstoj dveh svetov (racionalnega in
iracionalnega), ki delujeta vsak po svojih zakonitostih.
Maja Novak (1960) je s knjigo treh kratkih fantastičnih zgodb z naslovom
Male živali iz velikih mest (1999) ustvarila poseben tip te književne vrste. Zgodbe
odlikuje poglobljeno označevanje književnih likov, izrazita poetičnost jezika in
zlasti paradoks, s pomočjo katerega glavni književni liki premagajo nezadovoljstvo
zaradi lastne zunanje podobe. Preplet resničnosti in neresničnosti zajema tudi kratka
proza Primoža Suhodolčana (1959) v delih Živalske novice I., II. in III. del (1998,
2001, 2009). Humorne zgodbe najrazličnejših personificiranih živali in človeškega
literarnega lika, Popka, so opis fantastičnih dogodkov v povsem običajnem okolju.
Marjan Tomšič (1939) je v zbirki kratkih zgodb Kar je moje, je tudi tvoje (2004)
prikazal naravno okolje živali, fantastični element v celotni zbirki pa je pogovor
med pisateljem in živalmi. Mate Dolenc (1945) v zbirki kratke proze Leteča ladja
(2002) prepleta mite, povedke in resnične dogodke o morju in pomorščakih. Morske
vedute predstavljajo Dolencu pejsaž nadčasovnim resnicam in dvomom človeške
17

Dragica Haramija
__________________________________________________________________________
biti. Poseben tip kratke fantastične zgodbe ustvari Dolenc z zbirkami Zabloda
laboda in druge zgodbe (2006), Polnočna kukavica in druge zgodbe (2008),
Kraljičin lipicanec in druge zgodbe (2009) in Maščevanje male ostrige (2010), v
katerih nastopa prvoosebni pripovedovalec (avtor), ki ustvarja v Bohinju, v hišici na
robu gozda, in se zna pogovarjati z živalmi. Kratkoprozna zbirka Zgodbe Sinjega
ptiča (2005), napisal jo je Milan Petek (1960), upoveduje teme, ki so aktualne za
vse ljudi, v vseh časih in krajih: brez ljubezni med bližnjimi in brez topline človek
ne more živeti, kajti osamljenost, vojna in smrt so tisti dogodki v posameznikovem
življenju, na katere le-ta ni nikoli pripravljen.
2.3 KRATKA REALISTIČNA PROZA
Kratka proza, ki v različnih razpravah dobiva vedno pogosteje pomen nadrejenega
pojma za novelo, kratko zgodbo in črtico, odpira v mladinski književnosti poseben
raziskovalni problem. V teoretičnih izhodiščih o kratki prozi se naslanjamo na
spoznanja Gregorja Kocijana6, Toma Virka7(po njegovi opredelitvi tovrstne proze
bi v mladinski književnosti med kratkoprozna besedila lahko uvrstili črtice
(redkejše) in kratke zgodbe), Aleksandra Kusteca8. Kratka realistična sodobna
slovenska mladinska proza ima sicer več žanrov (zgodovinska, spominska,
doživljajska, potopisna, socialno-psihološka, ljubezenska), podrobneje bodo
predstavljeni le najpogostejši žanri.
6 Gregor Kocijan, ki se je zelo podrobno ukvarjal s kratko pripovedno prozo, ugotavlja, da se
je kot "pomembna značilnost izkazala dolžina (obseg) besedila, ki seveda v vsakem primeru
pogojuje izbor in rabo pripovednih postopkov. Dolžina besedila narekuje redukcijo
pripovednih sestavin (Solar 1985: 190-191), kar je ena najbolj poudarjenih lastnosti kratke
proze." (Kocijan 1996: 11). Dalje Kocijan navaja še fragmentarnost zgodbe, en osrednji
literarni lik, en pomemben dogodek (le-ta je navezan na glavni literarni lik).
7 Tomo Virk se "kritično opredeljuje do angloameriške rabe pojma short story kot zbirnega
pojma za celotno področje kratke proze" (Virk 2004: 279), hkrati pa opozarja na različne
tipologije, ki so seveda legitimne, vsaka od njih pa vendarle zgolj parcialno pokriva termin
kratka proza. Virk pravi da bi "vzorčna kratka zgodba bila besedilo, pisano največkrat v prvi
osebi, brez ekspozicije in s pomanjkljivo karakterizacijo, ki dogajanje lahko linearno, lahko
pa skokovito stopnjuje proti vrhuncu in se v momentu krize največkrat tudi odsekano sklene;
konec ostaja odprt, ni ne fabulativne, ne metafizične zaokrožitve, temveč je pogosta
nekakšna iracionalna nota." (Virk 2004: 286).
8 Tudi opredelitev kratke zgodbe kot posebne književne vrste (z nadrejenim pojmom kratka
proza ali kratka pripovedna proza, short story torej) predstavlja v teoriji različna izhodišča.
Npr. Aleksander Kustec v članku Kratka zgodba v literarni teoriji povzema različne
teoretike, bistveno pa se mu zdi razmerje med črtico, kratko zgodbo in novelo. "Črtica je
lahko le obris neke književne osebe ali skica njenega razpoloženja, v kratki zgodbi pa mora
bralec imeti občutek, da se je nekaj zgodilo. Poanta mora biti v akciji, kajti prava kratka
zgodba je nekaj več kot le zgodba, za katero je značilno, da je le kratka in brez prave
umetniške vrednosti." (Kustec 1999:90). Kratka zgodba naj torej obravnava "eno književno
osebo, en dogodek, eno emocijo ali niz emocij, ki jih zahteva ena situacija" (Kustec 1999:
90). Kustec zagovarja tipologijo anekdotične (grozljivka, zgodovinsko-duhovna, detektivska,
znanstveno-fantastična in vohunska kratka zgodba) in epifanične (ne razvija zgodbe,
prikazuje notranji svet literarnega lika) kratke zgodbe.
18

__________________________________________________________________________
Spominska kratka zgodba ima praviloma prvoosebnega vsevednega pripovedovalca,
le-ta opisuje bolj ali manj časovno in prostorsko odmaknjene dogodke, ki so pogosto
biografsko obarvani9. Najpogosteje se avtor spominja svojega otroštva, preživetega
v ruralnem (idiličnem) okolju. Zgodba je podana s perspektive odraslega o otroku,
glavnem literarnem liku, njegovih prijateljih, starših, vrednotah. Spomini na otroštvo
zajemajo vso paleto čustev: od smešnih situacij do žalosti in razočaranja, njihovo
otroštvo pa se konča z odhodom od doma (ta se je zgodil v preteklosti veliko prej
kot v sodobnem času, ko gre za podaljševanje otroštva in odvisnosti od staršev).
Tone Partljič (1940) je svoje spomine na mladost popisal v dveh knjigah
kratkih zgodb: Hotel sem prijeti sonce (1981) ter Slišal sem, kako trava raste (1990).
Avtor se v obeh delih vrača v rojstno Pesnico, še popolnoma ruralno, polno
travnikov, njiv, gozdov in bistre vode, edino povezavo z mestom (Mariborom) pa je
pomenila železniška proga. Partljič opisuje težko življenje svoje družine, čudenje
nad velikim svetom, kadar se odpravi iz domače doline, z vlakom, seveda, ter
življenjska spoznanja, ki jih otroki pogled na svet pač po svoje "predela".
Prvoosebne kratke zgodbe imajo natančno določen književni čas in književni
prostor, močno pa je poudarjena čustvena plat doživetega dogodka: veselje, žalost,
strah, sram in paleta drugih občutkov, ki jih avtor kljub komični perspektivi, zelo
natančno izpričuje. Zaradi časovnega odmika od dogodkov, je avtorjeva distanca do
gradiva logična, domišljena je s stališča odraslega, vendarle pa Partljičeva pisava
natanko izrisuje družbene in družinske odnose njegove mladosti.
Med slovenskimi mladinskimi kratkoproznimi besedili z otrokom v
(zgodnjem) šolskem obdobju kot glavnim literarnim likom, ki doživlja vsakdanje,
komično obarvane dogodivščine, izstopata dva avtorja: Slavko Pregl in Dim Zupan.
Doživljajska zgodba se loči od spominske predvsem glede na karakterizacijo
literarnih likov, ki je v tovrstni kratki zgodbi pogosto posredna, glede na književni
prostor (urbano okolje) in glede na pripovedno perspektivo (opazovanje sodobnega
otroka). Potepanje, zganjanje norčij in igrane so teme kratkoproznih besedil Slavka
Pregla (1945) v zbirkah Priročnik za klatenje (1977), Bojni zapiski mestnega mulca
(1982) in Zvezda s čepico (2003). Predšolskim otrokom je namenjena avtorjeva
zbirka Varja se pogovarja (2006), v kateri avtor za fabuliranje prav tako izrablja
komične vzorce. Neproblematično deško otroštvo ponuja glavnim likom dovolj
spodbud za preizkušanje samih sebe in njihove okolice. Dim Zupan (1946) je izdal
štiri knjige kratkih zgodb: Maščevanje strašne juhice, 1997, Maja že ve, 2002, Pok
mrtev je treba znati, 2002 in Osica Maja, 2004. Tudi za njegovo pisanje so značilni
humorni elementi, glavni literarni liki, ki so v vseh štirih zbirkah kratke proze enaki,
pa odraščajo, zato se v vsakem delu spopadajo s specifičnimi lastnostmi nekega
obdobja (od predšolske dobe do sedmega razreda). Manj atraktivna je spominska
proza, saj opisuje oddaljeni čas otroštva pisatelja, kar sodobni otrok velikokrat težko
razume.
9 Nekatera kratka prozna besedila Igor Saksida v Slovenski književnosti III uvršča med
avtobiografske pripovedi (npr. Prežihov Voranc, France Bevk idr.), str. 453-454.
19

Dragica Haramija
__________________________________________________________________________
Za detektivsko kratko zgodbo v mladinski književnosti veljajo pravzaprav vsa
pravila kot jih je postavil S. S. Van Dine10, ki je sicer pisal o detektivskem romanu,
vendar ima detektivska zgodba ne glede na dolžino zelo trdno "formulo". Za
tovrstno mladinsko literaturo velja, da se bistveno bolj nagiba k pustolovščini kot pa
k trdi detektivski zgodbi (vohunska, policijska, gansterska … zgodba). John G.
Cawelti je zapisal formulo štirih nujnih sestavin klasične detektivske zgodbe:
nerazrešen zločin, predstavitev detektiva, osebe in odnosi, ozadje. (Cawelti 1982:
166-203). Primera slovenske mladinske kratke detektivske zgodbe sta deli Petra
Svetine Skrivnost mlečne čokolade in druge detektivske zgodbe (2002) ter Gorana
Gluvića Detektiv Zdravc (2004). Začetek zgodbe v otroški kratki detektivski zgodbi
je nerazrešen zločin, ki je v slovenski mladinski književnosti naravnan bolj
komično11, torej ne gre za resnični zločin, temveč za drobne kraje, pobalinščine,
skrivanje ipd. Dokaj natančno sta opisana glavna literarna lika, detektiva (Pip,
Zdravc). Sta mojstra svojega poklica, dobro se razumata z ljudmi okrog sebe, zato si
z lahkoto pridobivajo informacije iz okolja, te pa so nujno potrebne za uspešno
razreševanje primerov. V mladinski kratkoprozni detektivki so detektivi vedno na
voljo, poglobijo se v primere, ki jih tudi hitro razrešijo, ne podcenjujejo še tako
malenkostnega primera, zato jih drugi ljudje spoštujejo. Čeprav zločini, ki jih
preučujejo, res niso čisto pravi zločini, vendarle s svojim delom vnašajo red v nastali
zaplet. Njihovo delo poteka v domačem kraju (šola, bližnje okolje), preiskavo pa jim
skoraj vedno naložijo stranski književni liki (someščani, učitelj).
20
Zanimiv je tudi tip socialno-psihološke komično obarvane kratke zgodbe,
kakor ga ustvari Miklavž Komelj (1973) v delu Kako sta se gospod in gospa
pomirila (2009).
Realistična kratka zgodba je začinjena z obilico humorja, včasih se je
namreč prav lepo nasmejati odraslim, ko ti počnejo neumnosti. Naslovna lika sta
živela v prav prijetnem stanovanju v mestu, strašno pa so ju motili golobi, ki so sila
radi posedali na njunem balkonu. Odločila sta se, da bosta golobe za vselej pregnala
z balkona, ker pa je bilo njuno delo precej naporno, se odločita za izlet v Benetke –
v mestu golobov spoznata, da so jima te ptice pravzaprav všeč.
3. DALJŠA MLADINSKA PROZA
3.1. REALISTIČNA PRIPOVED (POVEST)
Pripoved ali povest je srednje dolgo besedilo, ki "se ne razlikuje bistveno od romana
pa tudi ne od dolge novele in je zato nadomestek za te zvrsti ali pa njihova manj
dovršena različica." (Kos 2001: 157). In dalje pravi, da se "v novejši književnosti
izraz povest uporablja zlasti nekatera mladinska pripovedna dela." (Kos 2001: 158).
10 Van Dinejeva pravila so objavljena npr. v knjigi Memento umori (1982), str. 13-17.
11 Leopold Suhodolčan je v zbirki detektivskih zgodb z naslovom Naočnik in očalnki,
mojstra med detektivi (1973) že uporabil navedeni princip, po katerem se zgledujeta tudi
Gluvić in Svetina.

__________________________________________________________________________
Med sodobnimi avtorji zasledimo tak tip proze v peteroknjižju Dima Zupana
(1946). Gre za prijatelja, ki o odraslih nimata najboljšega mnenja; razočarana sta nad
starši in učitelji, le Prijatelj si zasluži same prijazne besede. V vseh petih delih je
zgradba izrazito tridelna, kar nakazujejo že naslovi posameznih knjig12, ob
dogodivščinah naslovnih in stranskih književnih likov se pojavlja tudi obilo komike,
kar peteroknjižje uvršča v avanturistično prozo s humornimi elementi. Slavko Pregl
(1945) je eden tistih slovenskih mladinskih prozaistov, ki svojo popularnost med
mladimi bralci nedvomno stopnjuje že od prvega izdanega dela (Odprava zelenega
zmaja, 1976). Tematika neproblematičnega otroštva, polnega avanturizma, močno
podkrepljena s komiko, predstavlja največjo privlačnost Preglove mladinske
književnosti. Večina njegovih del sodi med realistične avanturistične komične
pripovedi ali humoreske. Dela, vsako je zaokrožena celota, nekako nadaljujejo
vsakdanje dogodivščine skupine otrok: ti v vsakem delu malce zrastejo in imajo
svoji starosti primerne želje, potrebe in težave, npr. Geniji v kratkih hlačah (1978)
zrastejo v Genije v dolgih hlačah (1985). Izbrušen slog, humor in mestoma že kar
ironija tvorijo imenitno Preglovo poetiko. Primož Suhodolčan (1959), je s športno
trilogijo Košarkar naj bo! (1994), Kolesar naj bo! (1997), Ranta vrača udarec!
(2000) upodobil literarni lik ne posebej spretnega gimnazijca, ki se prelevi v pravega
košarkarskega asa. Ob njegovih športnih podvigih ga pestita predvsem šola in
ljubezen, kar je za najstnika precej težavno. Fantje, žoga, punce (2001) je realistična
športna avanturistična pripoved Gorana Gluvića (1957), katere osrednja tema je
osnovnošolsko košarkarsko prvenstvo. Privlačnost tega kolektivnega športa je
podkrepljena z motiviko ljubezenske zgodbe in razreševanja nesoglasij glavnega
literarnega lika, osmošolca Mirana, in njegovih vedno prezaposlenih staršev.
Športno tematiko je avtor izoblikoval še v dveh mladinskih besedilih o nogometu, in
sicer v delu Brcanje z glavo (1998), ki mestoma prehaja že kar v otroško kriminalko,
ter v Dvojni podaji (2005). Bogdan Novak (1944) je napisal serijo pripovedi Zvesti
prijatelji - deset avanturističnih knjig z detektivskimi vložki13, v kateri skupina
tabornikov odkrije zaklad in orožje, razkrinka tatove ipd. Sintetična zgradba
književnih del je prilagojena bralčevi sposobnosti analiziranja in sintetiziranja
nakopičenih podatkov, zato gre za tipična veristična besedila. Zanimivo je, da je
avtor v razgibano detektivsko raziskovanje vnesel tudi odlomke iz slovenskih
povedk (npr. o Črnem jezeru pod Triglavom, o zakladu v beltinškem gradu v
Prekmurju, o zakladu hudobne graščakinje na Koroškem). Prav tako kot Pregl tudi
Bogdan Novak poše o nasilju med vrstniki, in sicer v pripovedi Lovci na petardarje
(2004). (Desa Muck (1955) piše serijo realističnih pripovedi, ki izhajajo pod
skupnim naslovom Anica14, v kateri opozarja na težave, s katerimi se srečuje glavni
12 Trije dnevi Drekca Pekca in Pukca Smukca, 1991, Tri noči Drekca pekca in Pukca
Smukca, 1993, Tri skrivnosti Drekca Pekca in Pukca Smukca, 1994, Tri zvezdice Drekca
Pekca in Pukca Smukca, 1995, Tri spoznanja Drekca Pekca in Pukca Smukca, 1998.
13 Morska skrivnost, 1992, Grajski strah, 1992, Pozor, hud pes!, 1993, Bela past, 1990,
Hudobna graščakinja, 1993, Usodni piknik, 1993, Gozdni samotar, 1993, Super špon, 1993,
Razbojniški brlog, 1993, Lepotec Bučko, 1993.
14 Anica in materinski dan, 2001, Anica in grozovitež, 2001, Anica in zajček, 2001, Anica in
športni dan, 2003, Anica in velike skrbi, 2003, Anica in velika skrivnost, 2004, Anica in
Jakob, 2005, Anica in počitnice, 2005, Anica in prva ljubezen, 2006.
21

Dragica Haramija
__________________________________________________________________________
literarni lik, osemletna Anica. O drugačnosti je v dveh pripovedih spregovorila
Janja Vidmar (1962), o različnih verah v delu Prijatelja (2003), o deklici z
Downovim sindromom v delu Moja Nina (2004) in o romski deklici, ki je hkrati
naslovni lik povesti Kebari (2010).
3.2. FANTASTIČNA PRIPOVED
Fantastična pripoved se začne razvijati šele v dvajsetem stoletju, zato je sorazmerno
nova književna vrsta v mladinski književnosti. Naslanjamo se na ugotovitve
Marjane Kobe, ki v delu Pogledi na mladinsko književnost (1987) natančno poda
oris začetkov in razvoja fantastične pripovedi na Slovenskem15. Čeprav tudi ta
književna vrsta ni terminološko poenotena, vendarle obstajajo skupni kriteriji za
njeno utemeljitev: dolžina besedila (gre za daljša prozna besedila), pojavnost (hkrati,
čeprav vzporedno ali zaporedno) pojavljanje realnega in irealnega literarnega
prostora ter literarnih likov v njiju, natančnejša karakterizacija likov, sorazmerno
natančno določena književni čas in prostor, jasno je razvidna ločnica med realnim in
fantastičnim16. Tipična besedila fantastične pripovedi v zadnjih nekaj letih se
razvijajo iz dveh izrazitih tipov (Saksida 2000: 444)17. Ekološka fantastična
pripoved Strupena Brigita (1989) Mateta Dolenca (1945) opozarja na onesnaženost
morja zaradi strupene ladje Brigite Montanari. Zanimive so tudi nekatere pripovedi
Bogdana Novaka (1945), npr. Zelena pošast (1995), Zaljubljeni vampir (1995) in
Strašljiva Stahovica (1996) ter delo Mihe Mazzinija (1961) Drevo glasov (2005).
Slednje delo je vzorčen primer besedila z otrokom kot glavnim literarnim likom, ki
prehaja iz realnega v irealni svet, sredstvo prehoda je avtobusna vožnja. Potrebno je
omeniti vsaj dva zelo opazna romana, in sicer Danile Žorž (1979) Poskus (2000), ki
je tipičen primer znanstvene fantastike, in Dima Zupana (1946) Dežela odrezanih
glav (2001), le-ta sodi med antiutopije. Poseben tip fantastične animalistične
zgodbe, v kateri je prvoosebni pripovedovalec pes (labradorec) Hektor, v seriji
sedmih knjig ustvari Dim Zupan (1946).18 Hektor dobi kmalu po skotitvi svojo
družino (in ne družina njega), dvojčici Pio in Mijo ter njuna starša. Labradorec skozi
svojo živalsko perspektivo komentira življenja ljudi in živali iz okolice. V vsaki
knjigi pridobiva pes nove izkušnje, raste, se stara in v zadnjem delu umre (od
starosti). V delih je veliko komičnih zapletov, ki so predvsem posledica drugačne
15 Marjana Kobe omenja študije Ane Krüger, Rut Koch, Göteja Klingberga, Lucie Binder,
Metke Simončič, Marije Bokal in drugih teoretikov.
16 Nekateri teoretiki (npr. Kobe, Saksida) prištevajo med fantastične pripovedi tudi krajša
besedila z iracionalnimi elementi, npr. nekatera dela Ele Peroci, Kristine Brenkove, Lojzeta
Kovačiča.
17 Saksida opozarja na besedila z razvidnim sporočilom, katerih tipičen primer je delo Vida
Pečjaka Drejček in trije Marsovčki (1961), ter besedila, kjer se iracionalna plast skoraj
osamosvoji, tipičen primer med starejšimi vzorci besedil je Potovanje v tisočera mesta
(1956) Vitomila Zupana (več o tem Saksida 2000: 436-444).
18 Hektor in ribja usoda (2006), Hektor in mala šola (2007), Hektor in velika avantura
(2009), Hektor in male ljubezni (2009), Hektor in duh po človeku (2010), Hektor in velika
solza (2010), Hektor in zrela hruška (2011).
22

__________________________________________________________________________
perspektive: npr. ljudje nismo tako lepi kot psi, mi stopicljamo in ne hodimo, imamo
kup čudnih navad ipd.
3.3. REALISTIČNI ROMAN
Razprave različnih teoretikov19 pričakovano niso enotne glede posameznih
poimenovanj žanrov, nakazujejo pa, da v različnih državah pritrjujejo dejstvu o
obstoju mladinskega romana.20 Tudi v slovenski mladinski realistični pripovedni
prozi obstajajo besedila, ki presegajo pripoved (povest) kot književno vrsto. Med
mladinske realistične romane bi smeli šteti dolga prozna besedila, ki imajo epsko
notranjo formo, kar ustreza Kosovim formalnim določilom romana, in posegajo v
življenja najstnikov. Zdi se, da je mladinski roman tista forma, po kateri lahko
posegajo mladostniki v zadnji triadi osnovne šole in v srednji šoli, saj šele v četrtem
obdobju bralnega razvoja, to je v obdobju abstraktne inteligence (od 12. do 16./17.
let)21, njihov psihični razvoj in količina izkušenj dosežejo nivo zmožnosti
razumevanja daljših in zapletenejših književnih del. Mladinski roman ima dokaj
natančno opisan glavni literarni lik, le-ta je najpogosteje mladostnik v težavnem
pubertetnem obdobju, književni prostor in čas sta precej natančno določljiva,
besedila so deloma večplastna, ker mladi bralec sprejema predvsem (zanimivo)
zgodbo. Pripovedovalec je najpogosteje prvoosebni, to je glavni literarni lik, ki je
pogosto tudi naslovni lik mladinskega romana, in pripoveduje o svojem življenju,
kar povsem ustreza težnji romana, da je njegova stalnica vendarle sfera zasebnega.
19 Nemladinske teorije romana, kot jih najdemo npr. v delih Georga Lukacsa Teorija romana,
Welleka in Warena Teorija književnosti, Viktorja Žmegaća Povijesna poetika romana, Janka
Kosa Literarna teorija, Dušana Pirjevca v članku Roman: Problem slovenskega romana,
članek Možnosti in nemožnosti Pirjevčeve teorije romana Toma Virka nakazujejo, da roman
kot posebna književna vrsta nima enoznačnega pomena.
Kljub navedenim pomislekom in pestrosti preučevanj, se tudi v literarnoteoretičnih razpravah
o mladinski književnosti pojavlja termin mladinski roman, ki seveda ni povsem identičen
romanu v nemladinski literaturi, npr. Miroslava Genčiová v delu Literatura pro dĕte a mládež
(1984); Primjeri iz dječje književnosti (1996) avtorjev Zvonimirja Diklića, Dubravke Težak
in Iva Zalarja; Stjepan Hranjec Hrvatski dječji roman (1998); Milan Crnković in Dubravka
Težak Povijest hrvatske dječje književnosti (2002). Precej obsežno definicijo mladinskega
romana najdemo v Lexikonu der Kinder- und Jugendliteratur, ki pa vendarle ob priznavanju
mladinskega romana podaja tudi zadržke o njem. "Roman je običajna označba za v prozi
pripovedno veliko epsko obliko. Praviloma prikazuje roman prepletena zunanja dejanja ter
opisuje notranja stanja in razvoje, ki predstavljajo kot individualne usode subjektivno
projekcijo pogojev resničnosti. Širina prikazovanja, predvsem pa zahteve po bralčevi
sposobnosti recepcije, so vodile k temu, da se je termin roman na področju otroške in
mladinske književnosti uveljavljal le v zelo skromni meri." (Lexikon der Kinder- und
Jugendliteratur 1977: 201).
20 Najstniška književnost se namreč loteva "drugačnih tem kot otroška književnost
(puberteta, tesnoba odraščanja, težave v sprejemanju družbe), drugačne so književne osebe in
pristopi k tematiki književnih del." (Crnković 1997:13). V Mladinskem romanu namreč ne
gre več za lahkotnost otroštva, igre, prijateljstva in srečnega konca, pravi Crnković.
21 Glej Metka Kordigel: Bralni razvoj, vrste branja in tipologija bralcev. Otrok in knjiga
1990, 1991.
23

Dragica Haramija
__________________________________________________________________________
Snovno-motivno se kaže mladinski roman na Slovenskem v štirih žanrih, opozoriti
pa je potrebno, da je tudi v mladinski književnosti prisoten žanrski sinkretizem, kot
ga za nemladinski sodobni roman utemeljuje Alojzija Zupan Sosič. Temeljni žanri22
slovenskega realističnega mladinskega romana so: avanturistični mladinski roman,
ljubezenski mladinski roman, socialno-psihološki mladinski roman in roman "v
kavbojkah" ali jeans roman.
24
Čeprav je humoristična motivacija v nekaterih romanih izrazita, se v ozadju
kažejo grenka spoznanja pretežno najstniških glavnih književnih likov. Tak primer
sta romana Teta Magda (1978) in Počitnice pri teti Magdi (2001) Svetlane
Makarovič (1939). Prvoosebna pripovedovalka je najstnica, s stališča svojih
izkušenj opazuje bližnjo in daljno okolico, predvsem odrasle in njihova največkrat
nerazumljiva ter nelogična dejanja. Ugotovi, da so odrasli pač veliki bleferji, kar je v
romanih izdatno podkrepljeno s situacijsko in besedno komiko. Matjaž Pikalo
(1963) je s književnima deloma Luža (2001), Samsara (2005) in Genija (2009)
ustvaril epizodni družinski roman, v katerem je vsako poglavje zaključena celota,
fragment iz življenja šestletnega glavnega literarnega lika, Rana, imenovanega Luža
oz. sedemletne naslovne junakinje. Dogajanje je postavljeno v mestno okolje, v
vrtec oz. prvi razred OŠ in domače stanovanje, za duhovite dogodivščine pa ob
Ranu in Samsari poskrbijo tudi njuni prijatelji. V slovenski mladinski književnosti je
dokaj obsežna avanturistična proza: športna, taborniška, potopisna, detektivska,
pomorska. Poseben tip pomorskega žanra predstavljajo robinzonade, med njimi
izstopa roman Golo morje (1988) Mateta Dolenca (1945). V njem se prepletajo tri
ravni dogajanja: socialni prikaz treh družin, ki že veliko let letujejo skupaj,
porajajoča se prva ljubezen, ki v glavni književni osebi, Martelu, zbudi še neznana
občutja in strast, ter kruti boj za preživetje na odprtem morju. Med robinzonade sodi
tudi roman Srebro iz modre špilje (2003) Slavka Pregla (1945), saj govori o otoku
in njegovi skrivnosti. Med pomembnejše socialno-psihološke romane uvrščamo tudi
Preglova dela Usodni telefon (2004), Spričevalo (2005), Geniji brez hlač (2009),
Car brez zaklada (2009), v katerih avtor skozi tretjeosebnega pripovedovalca
prikaže družbeno-kritične razmere sodobnih mestnih najstnikov, ki nimajo zgolj
lepega življenja, temveč pogosto naletijo na težave, nesporazume s starši in svojo
okolico, eksperimentirajo z drogami in podobno. Pomemben žanr slovenskega
mladinskega romana je socialno-psihološki roman tudi drugače, ne samo pri Preglu,
saj tovrstni tip romana odpira problemske teme, npr. odvisnosti (od drog, alkohola),
motnje hranjenja, prestopništvo, spolne zlorabe… Desa Muck (1955) je v seriji
romanov Blazno resno23 načela povsem nove teme mladinski književnosti.
Posebnost serije je v tem, da se zgodba prepleta z izobraževalno vsebino, zaradi
22 Žanr nam pomeni enotnost teme v okviru posamezne književne vrste. Žanri so v različnih
književnih vrstah ponovljivi, saj, kot je trdil že Bahtin, "žanru pripadajo načela izbora, način
videnja in razumevanja resničnosti" (Beker 1995: 81). Bahtin v svojem delu Formalna
metoda u nauci o književnosti zatrjuje, da se vloga literarnega lika menjuje od žanra do
žanra.
23 To so dela: Blazno resno o seksu (1993), Blazno resno popolni (1995), Blazno resno zadeti
(1996), Blazno resno slavni (1998), Blazno resno o šoli (2000).

__________________________________________________________________________
česar je pomembna tudi kognitivna funkcija teh del. Skladno prihaja v književnih
delih do prepletanja umetnostnega in poljudnoznanstvenega jezika, kar služi
pojasnjevanju strokovnih dejstev. S komične perspektive je ob omenjeni seriji
ubesedila še težavnost odraščanja, npr. beg od doma (Pod milim nebom, 1993),
laganje (Lažniva Suzi, 1997). Književna dela Dese Muck se pogosto dotikajo
družinskih tem, Janja Vidmar (1962) pa v svoji književnosti odpira širša družbena
vprašanja. Avtorica z romanom Baraba (2001) opozarja na nasilje v družini, s čimer
se družba usmerjeno spopada šele zadnja leta, zlasti z vprašanjem pomoči žrtvam
nasilja. Uzaveščanje otrok ob odnosu do nasilja tolpe je upovedeno v delu Punce za
znoret (2003). Roman Debeluška (1999) posega na področje anoreksije in bulimije,
bolezni sodobnega časa. Iz vseh romanov veje strah pred osamljenostjo in samoto
kot pomembnima dejavnikoma družbenega vkalupljanja. Aktualna je tudi
problematika begunstva v romanu Princeska z napako (1998): glavni literarni lik,
najstnica Fatima, pooseblja nezmožnost prilagoditve beguncev navadam dežele, v
katero so se zaradi vojnih grozot umaknili, in zavračanje (ali vsaj ignoriranje)
beguncev v okolju avtohtonega prebivalstva. Doživljanje umiranja in smrti ter
odraščanje, ki pomeni zastavljanje ciljev in postavljanje meja je tema romana Zoo
(2005). Tabu istospolne usmerjenosti in s tem povezane najstnikove identitete je
ubeseden v romanu Fantje iz gline (2005), v romanu Angie (2007) je naslovni lik
najstnica s psihološkimi težavami, iz katerih izhajajo tudi vse druge težave, s
katerimi se v življenju srečuje, roman Pleme (2009) pa načenja vprašanja socialne
izločenosti mladih, ki nimajo trdnega doma in ne prave ljubezni odraslih.
Vidmarjeva se je lotila tudi za mladinsko književnost nenavadnega žanra grozljivega
romana (npr. Krvava legenda, 2003). Marjana Moškrič (1958) s svojo tematiko
prav tako posega na področje družbenih problemov, ki pa so v njenih romanih
izpeljani na izrecno intimni ravni in zato tako pretresljivi. Čadavec (1998) je roman
v pismih najstnice Marjetice. Pisma so naslovljena na njeno mater, ki je deklico in
moža zapustila. Skozi pisma se razkrijejo dekletove stiske, prva zaljubljenost,
spoznanje o materini smrti (aidsa). Drugi roman, Ledene magnolije (2002), tvori
izpoved zlorabljene Lucije, ki jo posiljuje očim. Pretežno monološka izpoved že v
naslovu nakazuje simboliko nasilno prekinjenega otroštva in dekletovo zapiranje
pred okoljem, ker zaradi posilstev izgubi zaupanje v ljudi. Lenart Zajc (1967)
opisuje v svojih romanih mestno okolje in funkcioniranje sodobnih urbanih
najstnikov (5 do 12, 1998). Ti odrastejo v bolj ali manj odgovorne osebe (Zguba,
2001; opozoriti je potrebno, da roman Zguba ne sodi v mladinsko književnost). 5 do
12 prištevamo v žanr mladinskega jeans romana ali romana "v kavbojkah", podobne
značilnosti so še v romanih Matjaža Pikala (1963) Modri e (1999), Dima Zupana
(1046) Leteči mački (1997), Popoldanski ritem (2002) Gorana Gluvića (1957) in
Distorzija (2005) Dušana Dima (1972). Žanr prikazuje deški literarni lik, ki se ne
znajde v sodobnem svetu, predvsem pa ne prepoznava in ne sprejema svoje vloge v
njem. Mladostnik je nenehno v sporu z odraslimi, šola mu je odvečna obveznost,
glavni življenjski cilji so: zabava, eksperimentiranje z drogami in alkoholom, prve
spolne izkušnje, življenjski stil neodgovornost. Popoldanski ritem in Distorzija sta
hkrati tudi glasbena romana, saj sta glavna lika glasbenika, ki jima igranje pomeni
edini cilj.
25

Dragica Haramija
__________________________________________________________________________
26
SLOVENIAN CHILDREN’S AND YOUTH PROSE AFTER 1991
The article presents the most recent children’s and youth prose by Slovenian authors,
encompassing works published predominantly after 1991, that is, in the times when Slovenia
has already been established as an independent country. The works have been listed by form
(short realistic prose, short fantasy story, modern fairy-tale, tale, fantasy story, novel) and by
genre within these. Slovenian authors have recently been showing considerable interest
towards socially-psychological themes in realistic prose writings (e.g. Janja Vidmar, Dim
Zupan, Bogdan Novak, Slavko Pregl), while fairy-tale is still the most prominent among
fantasy narratives (authors such as Svetlana Makarovič, Feri Lainšček, Bina Štampe Žmavc,
Primož Suhodolčan, Peter Svetina). The analysis has shown that although fantasy literature
(fantasy story, novel) is highly popular worldwide, there are relatively few authors in
Slovenia who do choose this particular genre (e.g. Miha Mazzini, Dim Zupan, Maja Novak).
Keywords: Slovenian young adult prose, realistic prose, short fantasy story, contemporary
fairytale, tale, fantasy story, novel.
LITERATURA
Bahtin, Mihail, 1982: Teorija romana. Ljubljana: Cankarjeva založba.
Baldick, Chris, 1991: Oxford concise dictionary of literaty therms. Oxford: University press.
Beker, Miroslav, 1995: Uvod u komparativnu književnost. Zagreb: Školska knjiga.
Biti, Vladimir, 1997: Pojmovnik suvremene književne teorije. Zagreb: Matica hrvatska.
Cawelti, John G., 1982: Klasična in trda detektivska zgodba. V: Memento umori. Ljubljana:
Državna založba, 165-240.
Crnković, Milan, Težak, Dubravka, 2002: Povijest hrvatske dječje književnosti. Zagreb:
Znanje.
Crnković, Milan, 1997: Problemi i zadaće znanstvenog istraživanja dječje književnosti u
Hrvatskoj danas. Zagreb: Knjižnica grada Zagreba, 7-16.
Flaker, Aleksandar, 1983: Proza u trapericama. Zagreb: Liber.
Genčiová, Miroslava, 1984: Literatura pro dĕte a mládež. Praha: Státní pedagogické
nakladatelství.
Goljevšček, Alenka, 1991: Pravljice, kaj ste? Ljubljana: Mladinska knjiga.
Haramija, Dragica, 2003: Žanri slovenskega mladinskega realističnega romana. V: Obdobja
21. Ljubljana, 171-180.
Hranjec, Stjepan, 1998: Hrvatski dječji roman. Zagreb: Znanje.
Kocijan, Gregor, 1996: Kratka pripovedna proza v obdobju moderne: literarnozgodovinska
študija. Ljubljana: Znanstveni inštitut Filozofske fakultete (Razprave filozofske fakultete).
Kos, Janko, 1995: Očrt literarne teorije. Ljubljana: DZS.
Kos, Janko, 2001: Literarna teorija. Ljubljana: DZS.
Kos, Janko, 1991: Teze o slovenskem romanu. Literatura, 13: 47-50.
Kobe, Marjana, 1987: Pogledi na mladinsko književnost. Ljubljana: MK.
Kobe, Marjana, 1999-2000: Sodobna pravljica. V: Otrok in knjiga, 46, 47, 48, 49, 50.
Kropej, Monika, 1995: Pravljica in stvarnost: odsev stvarnosti v slovenskih ljudskih
pravljicah in povedkah ob primeru Štrekljeve zapuščine. Ljubljana: ZRC SAZU (Zbirka
ZRC).
Kustec, Aleksander, 1999: Kratka zgodba v literarni teoriji. Slavistična revija 47/1, 89-107.
Lexikon der Kinder- und Jugendliteratur. Heinbach uber Weinheim: Beltz, 1977.

__________________________________________________________________________
Lukacs, Georg, 2000: Teorija romana. Ljubljana: Literatura.
Nikolajeva, Maria, 2004: Odraščanje: Dilema otroške književnosti. Otrok in knjiga 59, 5-27.
Pavličić, Pavao, 1983: Književna genologija. Zagreb: Sveučilišna naklada Liber.
Pirjevec, Dušan, 1997: Problem slovenskega romana. Literatura, 67-68: 63-75.
Pogačnik, Jože, 1984: Slovenačka dečja književnost. Novi Sad: Detinjstvo.
Propp, Vladimir, 2005: Morfologija pravljice. Ljubljana: Studia humanitatis.
Saksida, Igor, 2001: Mladinska književnost. Slovenska književnost III.Ljubljana: DZS, 403-
468.
Solar, Milivoj, 1995: Teorija književnosti. Zagreb: Školska knjiga.
Virk, Tomo, 1997: Možnosti in nemožnosti Pirjevčeve teorije romana. Primerjalna
književnost, 2: 1-18.
Virk, Tomo, 1998: Čas kratke zgodbe (spremna beseda). V: Čas kratke zgodbe. Antologija
slovenske kratke zgodbe. Ljubljana: ŠOU Študentska založba (Knjižna zbirka Beletrina).
Virk, Tomo, 2004: Problem vrstnega razlikovanja v kratki prozi. Slavistična revija 52/3.
279-293.
Wellek, Rene; Waren, Austin, 1985: Teorija književnosti. Beograd: Nolit.
Zadravec, Franc, 1991: Zavest o romanu in njegova "prva oseba" v današnji slovenski
literaturi. Literatura, 13: 51-56.
Zupan Sosič, Alojzija, 2001: Poti k romanu: žanrski sinkretizem najnovejšega slovenskega
romana. Primerjalna književnost, 1: 71-81.
Zupan Sosič, Alojzija, 2003: Zavetje zgodbe.: Sodobni slovenski roman ob koncu stoletja.
Ljubljana: Literarno-umetniško društvo Literatura (Zbirka Novi pristopi).
Žmegać, Viktor, 1991: Povijesna poetika romana. Zagreb: Grafički zavod Hrvatske.
27

29
Kristina Giacometti UDK 821.111-93-31.09 Pullman, P.
Osnovan škola Nova Rača, Pregledni rad
Nova Rača Primljeno: 1. srpnja 2011.
Ivana Faletar
Centar za ljudska prava, Zagreb
"SATNI MEHANIZAM": MEHANIČKI SVEMIR KAO
PODLOGA ZA ODMATANJE KRITIČKE
POSTMODERNISTIČKE PRIČE O DRUŠTVU I
OBRAZOVANJU
Satni mehanizam dječji je roman čiju radnju P. Pullman smješta u srednjovjekovnu
Njemačku. Budući da je uspio utkati u priču ne samo moralnu pouku već i dočarati
psihološku kompleksnost njemačkog romantizma, roman predstavlja zanimljivo štivo i za
odrasle. S procesom pripovijedanja u svojoj srži, ovo je jeziva priča koja se odmata
neumoljivim ritmom satnog mehanizma.
U ovom radu, autorice će naglasiti da Pullman u svom romanu uspoređuje današnji svijet i
društvo sa savršenim mehaničkim svemirom u kojem je sve unaprijed predodređeno.
Predmet rada je pokazati kako jedna od glavnih tema ovoga romana (mehanizacija cijeloga
svijeta u kojem pojedinac nema mogućnost izbora već slijedi unaprijed predodređeni put)
može biti odraz stanja u kojem se nalazi današnji svijet.
Glavni cilj rada jest prikazati društvo i suvremeni sustav obrazovanja (orijentirajući se na
lektiru jer se njome parcijalno bavio i Philip Pullman) kao mehanički svemir te u tu svrhu
predstaviti rezultate pilot-istraživanja o stavovima mladih prema čitanju djela s popisa
obavezne lektire i njihove čitateljske interese.
Ključne riječi: satni mehanizam, mehanički svemir, suvremeno obrazovanje, lektira,
mogućnost izbora.
1. UVOD
Čitanje se može odrediti kao proces koji se odvija na individualnoj relaciji čitatelj –
tekst, no ono je također i društveni proces određen brojnim činiteljima. Budući da do
formiranja pozitivnih stavova i navika čitanja dolazi još u najranijoj dobi, ključnu
ulogu imaju poticaji iz neposredne okoline. Ako se djeci osigura pravovremeni
pristup dječjoj književnosti u obliku pripovijedanja priča, listanja i čitanja slikovnica
i dječjih knjiga u sigurnom i opuštenom okruženju, vrlo je vjerojatno da će te osobe
u kasnijoj dobi koristiti stečene vještine i navike za osobni razvoj i ostvarivanje
vlastitih potencijala.
Iako su prednosti čitanja uistinu brojne, istraživanja donose rezultate o
upravo suprotnom mišljenju kod mlađih čitatelja. Najcrnje pretpostavke potvrdilo je

Kristina Giacometti, Ivana Faletar
__________________________________________________________________________
američko istraživanje iz 1998. godine koje je pokazalo da interes učenika za čitanje s
43% u četvrtom razredu osnovne škole pada na 19% u osmom razredu1 (Rich,
2007). Britanska zaklada, Prince of Wales Arts and Kids, 2004. godine provela je
istraživanje koje je pokazalo da gotovo polovica britanske djece izvan škole ne čita
knjige te čak 47% ispitanika u svojih deset najomiljenijih aktivnosti u slobodno
vrijeme nije ubrojilo čitanje.2 Godinu dana kasnije, National Literacy Trust proveo
je opsežno istraživanje o čitateljskim navikama britanskih učenika osnovnih i
srednjih škola, pri čemu je 38,1% ispitanika navelo da čita svaki dan te da ima
općenito pozitivan stav prema čitanju. U slobodno vrijeme učenici tako najčešće
čitaju časopise, tekstove na mrežnim stranicama, tekstualne poruke na mobitelima ili
e-poštu, a beletristika kao jedini zastupljeni književni rod nalazi se tek na osmom
mjestu (Clark; Foster, 2005:2).
30
U Hrvatskoj se, na žalost, ne provode sustavna i longitudinalna istraživanja
o čitanju, no nekoliko neovisnih i fragmentiranih istraživanja o čitateljskim
navikama mladih provedena u razdoblju od 1987. do 1993. godine donijela su
kontradiktorne rezultate. Zanimljiva je pritom polazna pretpostavka jedinog
recentnog znanstvenog projekta posvećenog istraživanju čitanja i čitateljskih navika
u Hrvatskoj, a kojeg financijski podržava i Ministarstvo znanosti, obrazovanja i
športa, da se u Hrvatskoj "nedovoljno čita u kvantitativnom smislu i nedovoljno
dobro čita i u spoznajnom smislu i u smislu izbora kvalitetnog teksta."3
Budući da među stručnjacima prevladava mišljenje da je kvaliteta postojeće
literature dovedena u pitanje nezaobilaznom prisutnošću konzumerizma u svim
segmentima života, upitne su i sposobnosti izbora kvalitetnijih tekstova mlađih
čitatelja zbog stečenih navika tijekom odrastanja u takvoj okolini. Ako se osvrnemo
na žanr fantastike (jedan od najčešćih čitalačkih izbora mladih), neizbježno je
primijetiti da je ona nekada bila na samome rubu književne kritike/književnih
zbivanja, odnosno ''neko vrijeme su je prezirali'' (Hume, 1984:5), što je, naravno,
ostavilo traga na književnu povijest i kritiku. Tek s razdobljem postmodernizma
nestaje granica između visoke i trivijalne književnosti pa je time i žanr fantastike
inauguriran u sustav književnosti na radost mnogih njenih pobornika i mlađih
čitatelja.
Predmet ovog rada jest prikazati suvremeni sustav obrazovanja i društvo
kao mehanički svemir te predstaviti rezultate istraživanja o stavovima mladih prema
čitanju djela s popisa obavezne lektire kao i njihove čitateljske interese. U tu svrhu
autorice će se služiti postmodernističkim fantastičnim dječjim romanom Phillipa
Pullmana Satni mehanizam, stavljajući naglasak na intenciju P. Pullmana da kroz
meta-priču o savršenom mehaničkom svemiru, u kojem pojedinac nema mogućnost
izbora već slijedi unaprijed predodređeni put, kritizira današnje društvo. Stavovi i
1 Rich, Motoko, 2007, Potter has Limited Effect on Reading Habits. New York Times. URL:
http://www.nytimes.com/2007/07/11/books/11potter.html?_r=1&ref=arts&oref=slogin
(30.6.2009)
2 BBC News, 2004, Half of British kids ‘don’t read’. URL:
http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/3631310.stm (28.06.2009.)
3 Jelušić, Srećko, 2007, Istraživanje čitateljskih interesa i informacijskih potreba djece i
mladih. URL:
http://zprojekti.mzos.hr/public/c-prikaz_det.asp?psid=5-02&ID=1346 (27.3.2011.)

"SATNI MEHANIZAM": MEHANIČKI SVEMIR KAO PODLOGA ZA ODMATANJE…
__________________________________________________________________________
čitateljski interesi mladih ispitani su provođenjem pilot-istraživanja na uzorku od 90
učenika/učenica osnovnoškolske dobi (7. i 8. razred), kako bismo utvrdili
izbjegavaju li tinejdžeri čitanje lektirnih djela jer su im nametnuta od strane
obrazovnog sustava, dok okolina osporava kvalitetu njima bliskih i zanimljivih djela
koja ionako rijetko čitaju u slobodno vrijeme. Glavni cilj rada je povezati
Pullmanovu priču sa suvremenim sustavom obrazovanja te kroz pilot-istraživanje o
stavovima mladih o lektiri pokazati na koji način jedna od glavnih tema ovog
romana (mehanizacija cijeloga svijeta) može utjecati na stanje u kojem se nalazi
današnje obrazovanje i društvo.
2. SATNI MEHANIZAM: POSTMODERNISTIČKA SOFISTICIRANA
METAPRIČA
Za ovaj rad bitno je spomenuti da smo u periodu nakon smrti Virginije Wolf i
Jamesa Joycea svjedoci ostvarivanju najava modernog industrijskog društva te na
pozornicu stupa postmodernizam. ''U najopćenitijem smislu postmodernizam
zastupa dosta radikalni skepticizam, relativizam i novo shvaćanje tradicije. Pokušao
je prekinuti s u modernizmu stalno prisutnim nastojanjem da se originalnost i
novina prihvate kao nesumnjive vrijednosti'' (Solar, 2003:322-323). Naziv je to koji
u širem smislu služi za označavanje književne epohe druge polovice 20. stoljeća, a
odnosi se na kritiku apsolutnih istina, identiteta i glavnih vrednota ustanovljenih u
moderni. Isto tako, dok je u modernizmu postojala razlika između visoke i trivijalne
književnosti, ''postmodernizam je sklon u potpunosti dokinuti razliku između
trivijalne4 i visoke književnosti'' (Solar, 2005:172). Sukladno tomu, autori se u
postmodernizmu koriste različitim ''književnim tehnikama (...) i postupcima
svojstvenima isključivo trivijalnoj književnosti.'' (Ibidem:171).
Solar navodi neke postupke svojstvene trivijalnoj književnosti5 i povezuje ih
s postmodernizmom, a za ovaj rad najbitnija je igra nerazlučivog isprepletanja mašte
i zbilje koja je u velikoj mjeri prisutna u predmetnom romanu jer čitatelj nakon
nekog vremena vrlo teško razlučuje što je mašta, a što stvarnost.
Iako je Satni mehanizam prvenstveno kraći dječji roman, Pullman je
smještajući radnju u srednjovjekovnu Njemačku, u vrijeme kada su satove pokretali
komplicirani satni mehanizmi, a majstori urari marljivo izrađivali figure za
veličanstvene gradske satove, uspio ne samo dočarati atmosferu romantizirane
europske prošlosti već utkati u priču i moralnu pouku. Tako je to priča i o lijenosti i
pohlepi urarskog naučnika Karla; o nevjerojatnoj dobroti i hrabrosti djevojčice Gretl
te o neodgovornosti Fritza, talentiranog lokalnog pisca i pripovjedača.
Na samom početku priče saznajemo da Karl nije pravovremeno napravio
figuru za gradski sat te očajava jer shvaća da će biti prvi naučnik u stotinu godina
4 ''Zabavna književnost u cjelini, ili jedan dio zabavne književnosti koji nema osobite
umjetničke vrijednosti, naziva se često i trivijalna književnost (..), [a] u izrazito
obescjenjujućem smislu rabe se i nazivi šund i kič'' (Solar, 2005:141).
5 To su ''neriješena protuslovlja, prekomjerno opisivanje detalja na račun cjeline, prekidanje
slijeda pripovijedanja bez obrazloženja te igra nerazlučivog isprepletanja mašte i zbilje.''
(Ibidem:171)
31

Kristina Giacometti, Ivana Faletar
__________________________________________________________________________
koji zbog svoje lijenosti nije uspio održati tradiciju zbog koje je gradić bio nadaleko
poznat. Večer prije svečanog postavljanja nove figure, svi likovi nalaze se u
gostionici gdje Fritz pripovijeda zastrašujuću priču o gotovo nestvarnom umijeću
zloglasnog urara dr. Kalmenija od Schatzberga koji izrađuje nevjerojatno lijepe, no
ponekad i opasne satne mehanizme te kraljeviću Ottu i njegovom sinu, princu
Florianu. Značajno je da se realnost i fikcija Fritzovim pripovijedanjem počinju
kontinuirano isprepletati i kroz najsitnije detalje, a do kulminacije dolazi u trenutku
kada lik iz Fritzove izmišljene priče, dr. Kalmenije, svojim ulaskom u gostionicu
šokira sve prisutne.
32
Događaj ujedno predstavlja i prijelomni trenutak u romanu jer čitatelj
postaje svjestan da je Fritzova fiktivna priča jedini logičan i realan nastavak niza
događaja osnovne priče čime se naglasak stavlja na Fritza. Njega su seljani smatrali
doista talentiranim pripovjedačem,6 jer je postigao da se ''pripovjedač, njegova
pripovijetka i njegovi slušaoci odnose jedni prema drugima kao dijelovi jednoga
jedinstvenog toka komunikacijskog događaja'' (Bošković-Stulli, 1983:32). On
shvaća, kao i svaki dobar pripovjedač, da je pripovijedanje iznošenje nekih događaja
ili situacija riječima pri čemu niz događaja obično tvori priču. Svaka priča ima svog
pripovjedača čija odgovornost ne leži tek u pukom pripovijedanju po sjećanju, kao
što je bila Fritzova namjera, već on treba i oblikovati priču kako bi ona poprimila
cjelovit oblik te specifična obilježja. Treba imati na umu da pripovjedač
''pripovijedajući iskazuje vlastitu kreativnost i sklonost u izboru, stilovima i
izmjenama preuzetih priča'' (Bošković-Stulli, 1997:19) te ujedno preuzima
odgovornost za svoju priču. Pullman u svom djelu osuđuje Fritza jer ''on se samo
igrao pripovjedača. Da je pravi majstor poput urara, znao bi kako svaki čin ima
svoju posljedicu. Iza svakog tik slijedi tak. Iza rečenice – Bio jednom... mora slijediti
priča, inače će slijediti nešto drugo, a to može biti puno opasnije od priče''
(Pullman, 2003:64). Autor donosi vrlo zanimljivu usporedbu u kojoj navodi da je
''priče jednako teško sastaviti kao i satove i jednako se lako mogu pokvariti''
(Ibidem:14). Inspiracija satnim mehanizmom tu ne prestaje jer je promatranje
kretanja zupčanika starog sata u Prirodoslovnom muzeju u Londonu potaknulo
Pullmana ''da napiše priču čiji će se dijelovi vrtiti u suprotnim smjerovima – priču
koja bi, metaforički, mogla biti navijena poput sata'' (Portillo, 2004).
U ovom djelu čitatelj je aktivan sudionik, metaproza mu se obraća i
uspostavlja s njim izravnu komunikaciju jer Pullman na stranicama ostavlja mnoge
moralne poruke, dodatne informacije ili jednostavno svoje komentare7. Sa
suvremenom književnošću, točnije s postmodernizmom, često povezujemo i
metafikciju koja je u 1970-ima definirana kao ''fikcija sa samosvjesnošću i znanjem
6 ''Raspravljali su je li strašnije slušati priču o duhovima kad ne znaš što će se sljedeće
dogoditi (zbog iznenađenja) ili kad znaš (zbog napetosti koja raste u iščekivanju). Svi su
uživali u pričama o duhovima, pogotovo Fritzovima, jer on je bio daroviti pripovjedač''
(Pullman, 2003:12).
7 Primjerice, dok krčmar komentira Karlov ''umjetnički temperament'', Pullman na idućoj
stranici navodi svoju osobnu poruku: ''Umjetnički temperament. Kakva glupost! Toga nema.
Samo amateri imaju temperament. Pravi umjetnici rade svoj posao i ne dižu buku oko toga.
Ako čuješ nekoga govoriti o umjetničkom temperamentu, budi siguran da ne zna o čemu
zbori'' (Pullman, 2003: 13)

Zlatni danci 13

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Zlatni danci 13

Similar to Zlatni danci 13 (11)

More from Основна школа "Миливоје Боровић" Мачкат

More from Основна школа "Миливоје Боровић" Мачкат (20)

Zlatni danci 13