Esej na temat gospodarki indyjskiej, polityki gospodarczej kolejnych rządów po uzyskaniu suwerenności; przemian ekonomicznych w kraju.

1. Współczesna gospodarka Indii
Radosław Kuzyk
25 lutego 2016
1 Miejsce Indii w gospodarce światowej
Indie są drugim po Chinach najludniejszym państwem świata, jednakże ich udział w
światowej gospodarce do lat 80. XX wieku był nikły – podobnie, jak w tym samym z
grubsza czasie ich wielkiego, północno-wschodniego sąsiada. Przeciwnie rzecz się miała
z ich pozycją polityczną – jako kluczowego aktora w Ruchu Państw Niezaangażowanych.
Rozwój ich znaczenia politycznego nie był zatem kompatybilny z awansem ekonomicznym,
co należy złożyć na karb modelu socjalistycznego, realizowanego w kraju od uzyskania
niepodległości.
Po wyjściu ze ślepego zaułka, jakim był socjalizm i wdrożeniu reform liberalizujących
rynek, wzrost gospodarczy przez ostatnie dekady XX wieku wynosił około 6% rocznie
[Zajączkowski 2007, s. 140].
Jednakże dotąd nieprzezwyciężonym problemem jest ubóstwo rzesz ludzi. Ze względu
na wielkość kraju i jego wciąż dolegliwe zapóźnienie, PKB per capita wzrastało wolniej niż
wielkość gospodarki w liczbach bezwzględnych – w 2001 roku wynosiło wciąż ok. 2,5 tys.
dolarów na osobę. Obecnie produkt krajowy jest znacznie wyższy, sięgając 6.300 dolarów
na osobę [CIA World Fact Book 2016.01.29].
Mimo znacznego awansu gospodarczego, Indie wciąż osiągają gorsze wskaźniki roz-
woju niż inne państwa regionu – Chiny i tzw. „azjatyckie tygrysy”, a wśród nich przede
wszystkim Korea Południowa i Tajwan, 60 lat wcześniej równie ubogie jak Indie na prze-
łomie wieków [Srinivasan i Tendulkar 2003, s. IX]. Jest to tym bardziej zauważalne, że
wysoki wzrost gospodarczy drugiej połowy lat 90., utrzymujący się wówczas na poziomie
6-7%, spadł w 2002 roku do 5%. Tempo wzrostu jest jednak i tak wyższe niż te notowane
przez państwa UE [Łysiak 2007, s. 14; Zbytek 2004, s. 53].
Transformacja w Indiach, mimo iż w mniejszej niż w Chinach skali, wywołała gwałtow-
ne zmiany w świecie, np. poprzez wzrost cen nośników energii, surowców i półproduktów
na światowych rynkach. Doprowadziło to do proporcjonalnych przewartościowań w od-
powiednich sektorach gospodarki. Przy czym – przynajmniej w obecnej perspektywie –
wydaje się, że chiński model rozwoju (połączenie „miękkiego” autorytaryzmu i gospodarki
rynkowej) sprawdza się lepiej niż model hinduski [Deszczyński 2009, s. 99].
1

2. 1 MIEJSCE INDII W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ 2
Rysunek 1: Rozwój PKB per capita w Indiach w kolejnych latach wyrażony w do-
larach amerykańskich. Opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego
[GDP growth (annual %) 2016.02.24, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.KD?di-
splay=default]
Opinię tę zdają się potwierdzać wskaźniki z autorytatywnego źródła, jakim jest Bank
Światowy: indeksy demokracji oraz stabilności. Pierwszy wskaźnik jest dokładniej opisany
jako Voice and Accountability – agregat takich czynników, jak uczestnictwo obywateli w
wyborze rządu i jego formy, swoboda wypowiedzi oraz wolność mediów. Indeks stabilności
– to notabene wskaźnik percepcji braku stabilności politycznej i/lub politycznie motywo-
wanej przemocy. Pierwszy dla Indii w roku 2014 wyniósł 0.4, a indeks stabilności dla tego
samego roku – -1.0. Dla porównania: indeks demokracji dla Chin został oszacowany na
-1.5, a indeks stabilności na -0.5. Chiński rząd nie przestrzega reguł demokratycznych, ale
zachowuje większą stabilność w państwie [Worldwide Governance Indicators 2016.02.15].
Indie wciąż zachowują wiele barier dla handlu zagranicznego, co zmniejsza ich udział w
wymianie międzynarodowej. W pewnych okresach kraj wykazywał wrogość wobec obcego
kapitału, co nie tworzyło sprzyjających relacji, również z najbliższą zagranicą [Srinivasan
i Tendulkar 2003, s. IX; Wancio 2011, s. 46].
Niektóre cechy autarkizmu w gospodarce (czy raczej mentalności sprzyjającej takim
postawom) pozostają w mocy również dzisiaj – między innymi wskutek obaw przed by-
ciem zdominowanym przez zagraniczny kapitał [Zajączkowski 2007, s. 146].

3. 2 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI INDYJSKIEJ 3
Indyjscy marksiści zaznaczają różnice między państwami rozwiniętymi a trzecim świa-
tem z właściwym sobie dramatyzmem przedstawiając relacje pomiędzy tymi dwoma obsza-
rami. Przedstawiciel tego nurtu, Prabhat Patnaik, pisze o sprowadzeniu Trzeciego Świata
do roli getta charakteryzowanego przez ubóstwo, głód, choroby, przestępczość i konflik-
ty. Według niego globalizacja wpływa negatywnie na gospodarczą integralność narodu i
ponoć wywołuje polityczny separatyzm [Nayar 2014, s. 3].
2 Ogólna charakterystyka gospodarki indyjskiej
Uwzględniając parytet siły nabywczej dolara, Indie w pierwszej dekadzie XXI wieku awan-
sowały na czwarte miejsce pod względem wielkości gospodarki [Nowik 2012, s. 166].
PKB w parytecie siły nabywczej w roku 2014 wyniosło 7.411 trylionów dolarów, wzrost
PKB osiągnął 7.3%, co lokuje Indie na 16 miejsce na świecie pod względem szybkości
rozwoju gospodarczego. Wzrasta również PKB per capita, które w 2014 roku osiągnęło
5,800$ i ulokowało Indie na 160 miejscu na świecie. Porównując to z danymi z początku
wieku, jest to znaczący awans indyjskiego społeczeństwa i gospodarki. Według danych
makroekonomicznych za 2014 rok, rolnictwo wytwarza 17% PKB (co jest znacznie mniej-
szym odsetkiem niż w połowie ubiegłego wieku), przemysł 30%, sektor usług – 53%. Indie
są drugim państwem na świecie pod względem liczebności zasobów siły roboczej. Pierw-
szym są Chiny, ale biorąc poprawkę na dynamiczniejszy przyrost populacji w Indiach,
w połowie obecnego stulecia powinna nastąpić zamiana miejsc między tymi dwoma pań-
stwami. Obecnie nieco mniej niż połowa Hindusów pracuje w sektorze rolnym, przy czym
kraj ma znaczny odsetek ziem przeznaczonych pod uprawę. Jak widać z powyżej przyto-
czonych danych, obecnie głównym źródłem dochodów kraju jest sektor usług, z którego
pochodzi 2/3 przyrostu indyjskiej gospodarki i w którym pracuje 1/3 zatrudnionych w
kraju [CIA World Fact Book 2016.01.29].
Zmniejszenie udziału rolnictwa w wytwarzaniu PKB uniezależniło gospodarkę od zjawisk
naturalnych, przede wszystkim sezonowości monsunów [Łysiak 2007, s. 13].
Znaczny odsetek ludzi władających językiem angielskim (ok. 350 mln. ludzi posługu-
jących się nim biegle, przy znacznie niższych aspiracjach płacowych niż w USA i Europie
Zachodniej) przyczynił się do sukcesu kraju jako taniego centrum outsourcingowego i
producenta oprogramowania [Deszczyński 2009, s. 100; Zajączkowski 2007, s. 143].
Głównymi problemami rozwojowymi pozostają wciąż: ochrona własności intelektual-
nej, ograniczone ścieżki kariery zawodowej w sektorach pozarolniczych, naruszanie praw
kobiet, wysokie wydatki rządowe i źle lokowane subsydia; problemy z dostępem do edu-
kacji i chaotyczne migracje ze wsi do miast.
Z powyższego można wnioskować, że duża populacja państwa jest zarazem stroną silną
i obciążeniem. Zaletą liczebności społeczeństwa jest wysokie PKB w liczbach bezwzględ-

4. 3 ETAP GOSPODARKI NIELIBERALNEJ W INDIACH 4
nych, znaczny kapitał ludzki umożliwiający swobodne pozyskiwanie specjalistów, duży
rynek zbytu dla towarów rodzimych i zagranicznych [Łysiak 2007, s. 10].
Po kryzysie końca pierwszej dekady XXI wieku, poprawa sytuacji gospodarczej na
Zachodzie i problemy z zarządzaniem gospodarką indyjską doprowadziły do odpływu
inwestycji zagranicznych z tego kraju w drugim dziesięcioleciu. Sytuacja zaczęła popra-
wiać się w 2014 r. w związku z m.in. oczekiwanymi reformami gospodarczymi [CIA World
Fact Book 2016.01.29].
3 Etap gospodarki nieliberalnej w Indiach
Po I wojnie światowej w gospodarce indyjskiej, wcześniej dynamicznie się rozwijającej,
wystąpiła stagnacja. Planowanie centralne wprowadzono w związku z postrzeganiem le-
seferyzmu jako źródła wszelkiego ekonomicznego zła – a gospodarka planowa miała być
panaceum na nie. Główne założenia gospodarki planowej opracował Narodowy Komitet
Planowania pod przewodnictwem późniejszego premiera, Jawaharlala Nehru, w 1938 roku.
Przed uzyskaniem niepodległości opracowano kilka innych, podobnych systemów (auto-
rzy jednego z nich wzorowali się na myśli społecznej Gandhiego) [Srinivasan i Tendulkar
2003, s. 5-6].
Indyjscy działacze polityczni byli pod wrażeniem gospodarki sowieckiej, która zindu-
strializowała się w przeciągu jednego pokolenia i odnowienia ekonomii III Rzeszy pod
kierownictwem państwowym. Przekonanie o tym, że zagraniczny handel i kapitał nie mo-
gą dać szczęścia narodowi wynikało częściowo z eksploatacyjnych doświadczeń z czasów
Imperium Brytyjskiego. Kryło się za tym też przekonanie, że Indie mają dwojaki wybór:
stać się rozwiniętą, przemysłową gospodarką, lub rynkiem zbytu dla zagranicznych to-
warów. By oddalić tę drugą perspektywę, Nehru przez okres swojego premierostwa dążył
do uchronienia Indii przed byciem wciągniętym w wir „światowego imperializmu ekono-
micznego” [Srinivasan i Tendulkar 2003, s. 6-7].
Zatem połowa lat 50. to realizacja autarkicznej strategii opartej na wielkich progra-
mach substytucji importu w ramach Drugiego Planu Pięcioletniego z okresu 1956-61.
Uważano, że osiągnięcie suwerenności ekonomicznej może nastąpić tylko przez rozwój
przemysłu ciężkiego, w związku z czym promowano tę gałąź produkcji. Taką strategię
rozwoju powtórzono w kolejnym planie w latach 1961-66, jednakże Nehru w międzyczasie
zmarł i plan zarzucono w 1964 roku. Złożyły się na to następujące przyczyny: gwałtow-
ny wzrost inflacji, katastrofalne susze w bezpośrednio następujących po sobie latach i
upokarzająca zależność od USA w dostawach żywności [Nayar 2014, s. 22].
W latach 60-tych wprowadzono licencje na działalność w wielu sektorach. Zagranicz-
ne firmy musiały zmniejszać udziały w strukturze własności spółek do 40% i rejestro-
wać się jako firmy indyjskie. Wiele branż było zarezerwowanych tylko dla sektora pu-

5. 4 REFORMY RYNKOWE I LIBERALIZACJA GOSPODARKI 5
blicznego, chociaż państwu pozostawiono możliwość zaproszenia do współpracy podmio-
tów prywatnych [Panagariya 2008, s. 78].
Rząd publikował listy, w których wymieniano sektory gdzie udział państwa miał być do-
minujący; sektory zarezerwowane dla podmiotów o określonej wielkości i takie, których
ekspansja była ograniczona. Równie drobiazgowej kontroli poddawano handel zagranicz-
ny: import niezbędnych maszyn czy surowych materiałów wymagał zgody właściwych
agencji i pozwolenia na ominięcie licencji [Panagariya 2008, s. 79].
W okresie przejściowym po śmierci Nehru podjęto się częściowej liberalizacji gospo-
darki, ale wskutek zamętu politycznego i strat wyborczych Partii Kongresowej, późniejszy
rząd Indiry Gandhi zradykalizował strategię nacjonalizacyjną, upaństwawiając m.in ban-
ki, przemysł tekstylny, sektor miedzi itd. Po kolejnych wyborach w 1971 r. rząd ograniczył
przestrzeń dla inwestorów zagranicznych i nałożył wysokie podatki na sektor korporacyjny
[Nayar 2014, s. 22-23].
4 Reformy rynkowe i liberalizacja gospodarki
W latach 70. okazało się, że przyjęte strategie nacjonalizacji gałęzi przemysłu i handlu
nie przyniosły spodziewanych efektów. Wzrost PKB był bardzo niski i wynosił ok. 2%
rocznie (mimo, że gospodarka startowała z bardzo niskiego pułapu), nastąpił znaczny
skok indeksu cen konsumpcyjnych (względem 1970 r.): o 21% w latach 73-4 i 27% w
latach 1974-5. Był to okres występowania wielu negatywnych zjawisk, w tym stagflacji
i negatywnego szoku podażowego wywołanego gwałtownym wzrostem cen ropy na ryn-
kach światowych, wskutek działań państw zrzeszonych w OPEC. Gospodarka indyjska
wykazała małą zdolność adaptacyjną do otoczenia międzynarodowego [Panagariya 2008,
s. 79].
Na przełomie lat 80. i 90., m.in. w związku z załamaniem się systemu centralnego pla-
nowania w państwach Układu Warszawskiego, nastąpił również kres odgórnego, centralnie
sterowanego „od wewnątrz” modelu rozwoju gospodarczego w Indiach. Inflacja wzrosła do
ponad 10%, wartość rezerw zagranicznych była niższa niż dwutygodniowa wartość dóbr
importowanych. Otwieranie gospodarki Indii na zewnątrz, którego próby trwały od po-
czątku lat 90., nabrały rozpędu pod koniec tej dekady [Srinivasan i Tendulkar 2003, s. 1-2].
Tendencje do zmiany systemu narastały wśród elit od pewnego czasu. Wynikło to
też z przekonania kierownictwa o niezadowalających wynikach gospodarczych państwa.
Pierwszej próby liberalizacji (jak wspomniano) dokonano w połowie lat 60., po tym nastą-
pił powrót do lewicowej polityki gospodarczej. W 1975 r., wobec porażek gospodarczych,
rząd I. Gandhi przewartościował dotychczasowe podejście rozpoczynając proces ograni-
czonego uwolnienia gospodarki, jakkolwiek był to proces bardzo częściowy i niedokończo-
ny. Zmniejszono restrykcje wobec prywatnego sektora i wobec inwestycji zagranicznych.
Tę zmianę w polityce gospodarczej uznaje się nieraz za punkt zwrotny. Reformy ekono-

6. 4 REFORMY RYNKOWE I LIBERALIZACJA GOSPODARKI 6
miczne, w sposób równie gradualistyczny, kontynuował kolejny rząd Partii Ludowej [Nayar
2014, s. 23].
Po zabójstwie Indiry w roku 1984 jej syn i następca na stanowiskach premiera i szefa
Partii Kongresowej, Rajiv, obiecał bardziej zdecydowane reformy, które jednak spotkały
się ze sprzeciwem zachowawczych członków jego własnej partii. Na zaniechanie wpłynął
także rosnący deficyt w handlu zagranicznym [Nayar 2014, s. 23; Jaskólska 2011, s. 167].
Dalsze reformy wymusił kryzys finansowy z lat 1990 i 1991, podczas którego kraj
znalazł się na skraju bankructwa [Jaskólska 2011, s. 167]. Deficyt budżetu przekroczył
wówczas 10%, różnica między przychodami wynosiła 3,5% PKB, wystąpiła rosnąca infla-
cja (w sierpniu 1991 r. wyniosła 16,7%) oraz rosnące zadłużenie publiczne, które w latach
1991-92 osiągnęło poziom 70% PKB [Łysiak 2007, s. 11].
Pod przywództwem premiera Narasimhy Rao i ministra finansów Manmohana Sin-
gha zerwano z socjalistycznym reżimem, otwarto wiele sektorów indyjskiej gospodarki na
zagraniczną konkurencję oraz ułatwiono eksport bezpośrednich inwestycji zagranicznych
przez indyjskie firmy [Nayar 2014, s. 23; Wróbel 2010, s. 236; Wancio 2011, s. 48]. Re-
formy wymusiły instytucje międzynarodowe: Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank
Światowy, które uzależniły udzielenie pomocy finansowej od zliberalizowania gospodarki
[Jaskólska 2011, s. 167].
Program zmian wdrożony przez M. Singha obejmował zmniejszenie restrykcji dla za-
granicznych firm inwestujących w Indiach, obniżenie stawek celnych, obcięcie wydatków
państwa, dewaluację i wymienialność rupii. Reformy gospodarcze szybko przyniosły efek-
ty: szybki rozwój giełdy w Bombaju i przedsiębiorstw informatycznych w Bangalurze. Roz-
poczęto również prywatyzację i komercjalizację przedsiębiorstw państwowych [Jaskólska
2011, s. 168; Zajączkowski 2007, s. 140].
Na początku XXI wieku podjęto się dalszego etapu reform makroekonomicznych, dla
których kluczowa była naprawa finansów publicznych.W tym celu parlament debatował w
2002 roku nad projektem ustawy – Fiscal Responsibility Bill. Kolejnym obszarem reform
pozostawały przedsiębiorstwa państwowe, dla których subsydia w roku 1998 wyniosły 63
mld dolarów [Łysiak 2007, s. 16].
Indyjska gospodarka rozwija się wolniej niż chińska, ale według Goldman Sachs do 2050
ma rosnąć w stabilniejszym tempie [Jaskólska 2011, s. 169].
Wzrost gospodarczy mierzony w liczbach absolutnych w latach 80. wynosił 5%, w la-
tach 90. skoczył do 6% [Zajączkowski 2007, s. 140]. Wzrost PKB per capita był niższy.
Wynikło to z intensywnego przyrostu naturalnego ludności – większa populacja konsu-
mowała dodaną wartość gospodarki. Rozwój ekonomiczny jest stabilny, ale niższy od
oczekiwań i wyników tzw. „azjatyckich tygrysów” pierwszej i drugiej generacji, a wśród
nich Korei Południowej, Singapuru, Tajwanu czy Tajlandii [Łysiak 2007, s. 11].
Przyjęcie neoliberalnego kursu gospodarczego w Hajdarabadzie i stanie Andhra Pra-
deś oznaczało też przejście od gospodarki nakierowanej na realizowanie narodowych celów

7. 5 SEKTOR USŁUG 7
Rysunek 2: Tempo zmian PKB w latach 1981-2014. Opracowanie własne na podstawie
danych Banku Światowego [GDP growth (annual %) 2016.02.24,
http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG/countries/1W-IN?display=default]
rozwojowych do gospodarki blisko zintegrowanej z rynkiem światowym – przynajmniej na
części terytorium Unii Indyjskiej. Jest to też chyba najznaczniejsze odejście od trady-
cji państwa socjalnego (czy wręcz socjalistycznego), realizowanego w całych Indiach od
początku niepodległości [Kamat 2011, s. 190].
5 Sektor usług
W rozwoju gospodarczym państw można zauważyć pewne powtarzalne tendencje. Wzrost
roli sektora usług najszybciej następuje w krajach wysokorozwiniętych, za którymi idą pa-
ństwa średnio rozwinięte, w których usługi rozwijają się kosztem rolnictwa [Wróbel 2010,
s. 221]. Procesowi temu towarzyszy zmiana struktury zatrudnienia: następuje przesunięcie
siły roboczej z rolnictwa do przemysłu, a po osiągnięciu przez ten ostatni określonego pu-
łapu, do sektora usług. Przemiany te występują również w Indiach, gdzie jednak tempo
wzrostu trzeciego sektora jest dynamiczniejsze niż w sąsiednich krajach, znajdujących się
na podobnym etapie rozwoju [Wróbel 2010, s. 223]. Taki kierunek ewolucji gospodarki ma
zarazem dowodzić włączenia się Indii w procesy globalizacji [Wróbel 2010, s. 222].

8. 5 SEKTOR USŁUG 8
Dynamizm tych procesów jest związany z deterytorializacją i możliwością świadcze-
nia usług na odległość, co stało się możliwe wraz z ekspansją sieci informatycznych, w
szczególności Internetu. Wcześniej wskutek ich niematerialnego charakteru, usługi były
świadczone w miejscu powstawania. Najszybszy rozwój jest udziałem sektora usług fi-
nansowych, bankowych, związanych z rachunkowością i księgowością. Duża ilość firm wy-
konujących zlecenia od klientów z USA i Europy znajduje się w Mumbaju [Deszczyński
2009, s. 100].
Rozwój globalizacji prowadzi do zlecania wykonywania pewnych czynności przez pro-
ducentów różnych dóbr firmom usługowym z zewnątrz, często zagranicznym specjalistom
usługowym. Zjawisko to określa się jako outsourcing. Działania takie mają zmniejszyć ko-
szty funkcjonowania firmy zlecającej takie usługi, dzięki konkurencji na rynku usługobior-
ców, co jest często tańszym rozwiązaniem niż utrzymywanie własnego personelu. W ten
sposób dziedziny podlegające outsourcingowi mogą być wykonywane poza przedsiębiorst-
wem. Należą do nich m.in. usługi doradztwa podatkowego, rachunkowości, księgowości
i kontroli ksiąg, badania rynku, reklamy, rekrutacji pracowników [Wróbel 2010, s. 225].
Z usług outsourcingowych w Indiach w 2011 roku korzystało 80% największych na świecie
firm [Jaskólska 2011, s. 169].
Główną zaletą outsourcingu jest, jak wspomniano, redukcja kosztów. Istotna jest tak-
że możliwość bardziej elastycznego dostosowywania się do sezonowych wahań popytu i
zapotrzebowania na usługi danego rodzaju. Firma zlecająca część swoich usług outsour-
cerowi nie ponosi kosztów utrzymania dodatkowych pomieszczeń, remontów etc., i w ten
sposób może skupić się na głównym profilu swojej działalności [Wróbel 2010, s. 226].
Równolegle występuje zjawisko offshoringu – przenoszenia części działalności firm z
krajów rozwiniętych do innych państw, w celu obniżenia kosztów produkcji. Obecnie wzra-
sta częstość w tym sposobie wykonywania usług wskutek rozwoju sieci informatycznych i
telekomunikacyjnych, co umożliwia utrzymanie kontaktów między zleceniodawcami i zle-
ceniobiorcami mimo znacznych między nimi odległości. Swobodnemu przepływowi usług
między państwami sprzyjają także międzynarodowe porozumienia liberalizujące obroty
handlowe [Wróbel 2010, s. 225-226].

9. 5 SEKTOR USŁUG 9
Wartość Zmiana w % Pozycja na świecie
Handel – bilans płatności 2014 2005-14 2014 2014
w mln dol. amer.
Import usług komercyjnych 146930 14 17 8
Usługi transportowe 77256 16 35 3
U. turystycznea
14596 10 26 23
Pozostałe usługi komercyjne 54833 12 -2 13
Eksport usług komercyjnych 155627 13 5 8
U. transportowe 18627 12 10 16
U. turystyczne 19700 11 7 15
Pozostałe usługi komercyjne 116917 13 4 7
Wartość całkowita handlu 8697 … …
usługami
Tabela: Import i eksport usług w Indiach, dane w mln. dolarów amerykańskich.
Opracowano na podstawie [International Trade Statistics 2016]
a
Travel services
Innym kierunkiem zmian jest również specjalizacja i wzrost udziału w gospodarce eks-
portu usług wiedzochłonnych, przede wszystkim z branży IT [Łysiak 2007, s. 13]. Wywóz
usług z tego sektora stanowił w 2008 r. 44% światowego rynku tej branży. Obejmuje
on oprogramowanie, usługi back-office (telemarketing, call center, wprowadzanie danych)
i front-office (obsługi klienta, szkoleń i rekrutacji pracowników) [Wróbel 2010, s. 228;
Wancio 2011, s. 53; Jaskólska 2011, s. 170].
Atrakcyjność Indii dla usługodawców wynika z kilku czynników: niskich kosztów,
umiejętności technicznych i liczebności wykwalifikowanego personelu (jest tak ze względu
na popularność kierunków technicznych i informatycznych wśród indyjskich studentów),
wspierającej polityki państwa oraz powszechnej i natywnej znajomości języka angielskie-
go wśród osób wykształconych [Wróbel 2010, s. 231 i 233-234; Deszczyński 2009, s. 100].
Wsparcie napływu zagranicznego kapitału do trzeciego sektora przez rząd przejawia się
poprzez m.in. tworzenie stref z korzystnymi warunkami dla inwestorów. Strefy dla offsho-
ringu są zlokalizowane w Bangalurze, Bombaju, Pune, Hajdarabadzie i Chennai. Bardzo
atrakcyjne dla zagranicznych inwestorów i usługobiorców są również warunki finansowe
indyjskich specjalistów. Ich zarobki wynoszą od 15% do 35% poborów swoich odpowied-
ników w Europie [Wróbel 2010, s. 234].
Zapotrzebowanie na innego rodzaju usługi wytwarza wychodźstwo indyjskie za gra-
nicą, np. w Wielkiej Brytanii. Mieszkający tam Hindusi generują popyt na importowane
z ich kraju filmy, zwiększając popularność produkcji bollywoodzkich za granicą [Wancio
2011, s. 53].

10. 6 SEKTOR INFORMATYCZNY 10
6 Sektor informatyczny
Jest najdynamiczniej wzrastającym działem usług w Indiach. Indyjska branża IT zaczęła
się szczególnie wyraźnie uwidaczniać w światowej gospodarce pod koniec lat 90-tych [Za-
jączkowski 2007, s. 142]. Jest to też przykład udanej interwencji państwowej. W latach
70. indyjski rząd powiązał obietnicę zakupu amerykańskiego sprzętu komputerowego z
rozwojem własnego rynku oprogramowania. W tym celu powołano spółkę joint-venture
Tata Consultancy Services [Wróbel 2010, s. 235; Zbytek 2005, s. 171].
Branża informatyczna wzrosła ze 150 mln dolarów na początku lat 90. do 12,2 mld w
latach 2002-2003. Produkcja oprogramowania i inne usługi informatyczne stanowią 2,7%
indyjskiego PKB, 13% eksportu tego kraju oraz 40% eksportu usług [Wróbel 2010, s. 235;
Zbytek 2005, s. 171]. Sprzedaż oprogramowania w latach 1995-2005 zwiększyła się o 62.3%,
a dochody firm z sektora IT w tych latach wzrastały o 56,6% rocznie [Zajączkowski 2007,
s. 142]. Z indyjskich usług informatycznych korzysta Bank Światowy i liczne systemy
bankowe [Jaskólska 2011, s. 169-170].
Obecnie do indyjskich liderów z branży IT w Indiach należą: Wipro, Infosys, Genpact,
CTS, HLC Technologies, Satyam i Patni [Jaskólska 2011, s. 170; Kamat 2011, s. 188].
Głównym ośrodkiem technologii informacyjnej od drugiej połowy lat 90-tych jest Haj-
darabad. Rozwój przemysłu komputerowego w mieście jest częściowo wiązany z przywódz-
twem premiera stanu Andhra Pradeś, Chandrababu Naidu. Inne publikacje zwracają też
uwagę na procesy społeczne, jakie przebiegały w całym stanie od lat 50-tych, a wobec któ-
rych charyzmatyczne przywództwo było tylko katalizatorem zmian. Rewolucja nie mogły-
by mieć miejsca, gdyby na miejscu nie znajdowały się zasoby wykształconej siły roboczej
[Kamat 2011, s. 188].
Plan Naidu (lokalnie nazywanego CEO Naidu) zakładał utworzenie w mieście hubu tech-
nologicznego. Zakładano budowę na wydzielonym obszarze nowoczesnej infrastruktury
komunikacyjnej, lotniska międzynarodowego, szybkich łączy dostępowych do Internetu,
własnej elektrowni i awaryjnego zasilania – w celu stworzenia ośrodka atrakcyjnego dla
rozwoju nowoczesnych technologii i przyciągnięcia inwestorów z branży informatycznej.
Poza rodzimymi przedsiębiorstwami, swoje ośrodki ustanowiły tu Google i Microsoft [Ka-
mat 2011, s. 188].
7 Indyjskie inwestycje zagraniczne
Według literatury, w 2008 r. w 15. największych gospodarkach wschodzących liczba korpo-
racji transnarodowych wzrosła z 352 do 613, w tym po 111 z Indii i Chin. Mimo szybkiego
wzrostu, wartość inwestycji indyjskich jest wciąż najniższa w grupie BRIC [Wancio 2011,
s. 46; 48.].

11. 7 INDYJSKIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE 11
Początki ekspansji indyjskiego kapitału sięgają lat 60-tych. Pierwszą firma zagranicz-
ną z Indii był zakład włókienniczy w Etiopii założony w 1960 r. przez Birla Brothers LTD
[Wancio 2011, s. 48]. Jednakże zasięg inwestycji indyjskich do lat 90. był nikły, zwłaszcza
w porównaniu z państwami rozwiniętymi. Ożywienie rozpoczęło się wraz z liberaliza-
cją gospodarczą i stopniowym znoszeniem obowiązku rejestrowania transferów kapitału
zagranicę. Do 2004 roku nastąpił wzrost indyjskich Bezpośrednich Inwestycji Zagranicz-
nych (BIZ) z kilkunastu milionów do ponad 2 mld dolarów [Wancio 2011, s. 49]. Szybki,
ponad 4-krotny przyrost inwestycji indyjskich za granicą wystąpił też w roku 2006 (wzglę-
dem roku poprzedniego), po czym w 2008 roku nastąpiło wyhamowanie tempa wzrostu,
w związku ze światowym kryzysem gospodarczym [Wancio 2011, s. 49-50].
W tym czasie oddziały zagraniczne niektórych spółek zgłosiły wnioski upadłościowe. Dla
przykładu można wymienić następujące przedsiębiorstwa: Sakthi Sugar Ltd, spółka z
branży spożywczej – ogłosiła upadłość w Szwecji i Niemczech; Reliance Industries Ltd.,
koncern paliwowy – upadłość w Niemczech [Wancio 2011, s. 50]. Jednak mimo spowol-
nienia gospodarczego, koncern Tata Motors przejął brytyjską markę Jaguar Cars [Wancio
2011, s. 50; Jaskólska 2011, s. 174].
Indyjskie spółki mają różne motywy prowadzenia inwestycji za granicą, wśród nich
warto wymienić: czynnik ambicjonalny, chęć zaistnienia na globalnym rynku, systemowe
ograniczenia dotyczące wzrostu firm indyjskich i poszukiwanie aktywów strategicznych
w krajach wyżej rozwiniętych [Wancio 2011, s. 52]. Jako aktywa strategiczne określa się
nowe produkty, obszary usług, innowacyjne technologie, metody zarządzania czy znane
marki (jak wspomniany powyżej Jaguar Cars) [Wancio 2011, s. 57].
Do 2000 roku głównym kierunkiem nowych inwestycji były inne kraje południa, od
2000 jako intensywnie eksploatowany kierunek doszły rozwinięte kraje północy, przede
wszystkim Zjednoczone Królestwo i USA. Jako przyczyny ekspansji w dwóch powyższych
przypadkach wymienia się liczną diasporę indyjską (zarówno w USA jak i w Koronie Bry-
tyjskiej) i wcześniejszą zależność kolonialną od Wielkiej Brytanii [Wancio 2011, s. 54-55].
W latach 2004-09 indyjski kapitał dokonał dużej liczby przejęć w USA (ok. 370-ciu). Spo-
ro środków jest lokowane również w Singapurze i Holandii, głównie ze względu na dobre
otoczenie biznesowe, niskie podatki i dobre rozwiązania logistyczne [Wancio 2011, s. 56].
Głównym odbiorcą inwestycji pozostaje kontynent azjatycki, ze wzrastającą pozycją Chin.
Dla Indii zawsze istotne są również kraje Azji Południowej – bliskie geograficznie, powią-
zane kulturowo (wiele z nich było w poprzednich stuleciach odbiorcami wpływów kultury
indyjskiej). Ważne jest też podobieństwo instytucji [Wancio 2011, s. 57].
Wśród indyjskich firm widać także wzrastające zainteresowanie kontynentem afrykań-
skim, gdzie kraj ten prowadzi konkurencję z Chinami. Inwestycje w tym rejonie świata
dotyczą przede wszystkich krajów wyposażonych w surowce naturalne: Kenii, Sudanu,
Nigerii, Liberii. Eksploatację prowadzi w tym przypadku firma z kapitałem publicznym,
Oil and Natural Gas Corporation – ONGC [Wancio 2011, s. 59-60].

12. 8 RELACJE ZAGRANICZNE I HANDEL REGIONALNY 12
2014-15 2014-15 2015-16 2014 2015
IV – X IV – X X IX X
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Wartość całkowitaa
32,628 18,663 21,987 2,866 2,773 5,035
Eksport kapitałub
9,864 4,784 5,629 717 647 647
Kapitał własny 9,612 4,649 5,560 695 645 645
Pozostały kapitał 252 135 69 23 1 1
Inwestycje bezpośrednie
1,799 951 2,997 178 621 519
firm indyjskich
Kapitał własny 4,075 2077 2,555 415 310 409
Dochody reinwestowane 1,092 660 1,126 87 99 87
Pozostały kapitał 3,280 1,946 1,726 277 409 220
Eksport kapitału 6,649 3,732 2,430 600 197 197
Napływ inwestycji zagranicznych 73,3562 42,630 17,587 4,631 309 9,493
Tabela: Przepływy inwestycji zagranicznych w mln. dolarów amerykańskich.
Opracowane na podstawie Foreign Investment Inflows 2016.02.24.
a
Wartość całkowita inwestycji bezpośrednich w Indiach oraz firm indyjskich za granicą.
b
Repatriation/Disinvestmen
Najwyższy stopień umiędzynarodowienia spółek indyjskich (według wskaźnika com-
posite transnationality index*
) występuje w branży IT i farmaceutycznej. Dla przykła-
du: przedsiębiorstwo farmaceutyczna Ranbaxy Laboratories w 2006 r. osiągnęło wskaźnik
umiędzynarodowienia na poziomie 80%. Oznacza to, że większość działalności firma pro-
wadzi za granicą. Dla porównania: umiędzynarodowienie największej indyjskiej korporacji
– Reliance Industries – wynosi tylko 1%.
Indyjskie inwestycje są obecne również w Polsce. Od 2003 roku w naszym kraju swój
oddział ma jeden z największych na świecie producentów stali, firma ArcelorMittal. Przed-
siębiorstwo powstało po przejęciu od Skarbu Państwa Polskich Hut Stali [Jaskólska 2011,
s. 171].
8 Relacje zagraniczne i handel regionalny
Według Monteskiusza, pokój jest naturalnym następstwem rozwoju handlu, gdyż naro-
dy handlujące ze sobą stają się wzajemnie zależne. Teorię tą zastosowano w praktyce w
Europie po II wojnie światowej tworząc najpierw Europejską Wspólnotę Węgla i Stali a
*
W celu pomiaru stopnia umiędzynarodowienia korporacji, agenda ONZ UNCTAD (United Nations
Conference on Trade and Development) opracowała kompozytowy indeks umiędzynarodowienia (Com-
posite Transnationality Index – TNI), będący średnią ważoną trzech wskaźników: handlu za granicą
jako odsetka ogólnej wartości handlu; aktywów zagranicznych jako procenta wszystkich aktywów firmy
oraz zatrudnienia zagranicznych pracowników wyrażonego jako odsetek wśród wszystkich zatrudnionych
[Paganus 2006, s. 3].

13. 8 RELACJE ZAGRANICZNE I HANDEL REGIONALNY 13
następnie Europejską Wspólnotę Gospodarczą (obecnie Wspólnotę Europejską w ramach
Unii Europejskiej). Ekonomiczna współzależność nie tyle wyklucza, co zmniejsza prawdo-
podobieństwo konfliktu i agresji między państwami, ze względu na dużą ilość uczestników
wymiany (również handlowej), którą konflikt mógłby tylko zakłócić. Jest to zatem efekt
nacisku różnych grup interesu na rządy państw w celu zachowania pokoju i porządku,
których zaburzenie mogłoby uderzyć w ich działalność [Naseer 2014, s. 1-2].
Jednakże gospodarcza współzależność między partnerami o radykalnie różnych poten-
cjałach może mieć również dokładnie przeciwny skutek: prowadzić do uzależnienia słab-
szej strony od silniejszego partnera i stać się źródłem zadrażnień. Tego rodzaju nierówność
może być jedną z przyczyn konfliktów między Indiami a Pakistanem, a gospodarcza prze-
waga Indii nad północnym sąsiadem uniemożliwia budowę równorzędnych relacji [Naseer
2014, s. 2].
Patrząc na region całościowo i w historycznej perspektywie, Indie posiadały więzi nie
tylko ze swoim bezpośrednim sąsiedztwem, ale także z narodami Azji Środkowej. Relacje
te zostały przejściowo zaburzone istnieniem Związku Radzieckiego. Stosunki handlowe
regionu były wówczas kontrolowane przez Moskwę [Malik i Mir 2014, s. 53].
Wcześniejszy porządek został częściowo zrekonstruowany i rozwinięty po rozpadzie
bloku sowieckiego. Obecnie Indie budują sieć powiązań w regionie poprzez handel, rozwój
relacji dyplomatycznych i regionalne porozumienia o współpracy. Główne dobra eksporto-
wane przez ten kraj do Środkowej Azji to farmaceutyki, herbata, ubrania, wyroby z juty.
Importowane są towary podstawowe, rolne i surowce, np. żelazo, stal, owoce &c. Wartość
wymiany handlowej z regionem osiągnęła 746,32 mln. dolarów na przełomie lat 2012-13
[Malik i Mir 2014, s. 54].
W 1995-96 roku Indie przyznały Pakistanowi klauzulę najwyższego uprzywilejowania.
Pakistan odwzajemnił korzyści sąsiadowi w 2011 r. W wyniku porozumienia, handel mię-
dzy państwami wzrósł z 616 mln do 1.8 bln dolarów. Wymiana handlowa dokonuje się
również na linii zawieszenia broni w Kaszmirze – przy zerowej stawce celnej [Naseer 2014,
s. 5-6].
W 2001 roku wznowiono również oficjalną wymianę z Afganistanem. Kraj ten notu-
je znaczny deficyt w handlu z Indiami, jakkolwiek nie jest on tak wysoki jak deficyt w
handlu Pakistanu z Indiami. Oba państwa (Afganistan i Indie) podpisały w 2011 roku
Porozumienie o partnerstwie strategicznym w celu przeciwdziałania terroryzmowi, han-
dlowi narkotykami, praniu brudnych pieniędzy oraz wspierania kooperacji gospodarczej.
Relacje indyjsko-afgańskie mają dla Nowego Delhi o tyle istotne znaczenie, że kraj ten sta-
nowi istotne ogniwo w tworzeniu systemu bezpieczeństwa energetycznego subkontynentu
indyjskiego [Naseer 2014, s. 6-7].

14. 8 RELACJE ZAGRANICZNE I HANDEL REGIONALNY 14
8.1 Tendencje w eksporcie i imporcie
Od momentu otwarcia gospodarki indyjskiej następuje spadek udziału dóbr niskoprze-
tworzonych w eksporcie przy wzroście eksportu dóbr wysokoprzetworzonych. Ponadto od
początku XXI w. zwiększa się eksport produktów zaawansowanych technologii. Przyczy-
nia się do tego napływ finansowego wsparcia na inwestycje badawczo-rozwojowe. W 2006
roku wydatki na badania osiągnęły 0.8% PKB. By zobrazować tę tendencję, warto wspo-
mnieć dane z rynku farmaceutyków, usług IT i produktów biotechnologicznych. W 2006 r.
wywóz tych dóbr osiągnął 30% indyjskiego eksportu, osiągając wartość 30 mld dolarów
[Zajączkowski 2007, s. 141].
Pozycja Eksporterzy Wartość Udział w rynku Roczna zmiana w %
1 Chiny 2342 12,3 6
2 USA 1621 8,5 3
3 Niemcy 1508 7,9 4
…
18 Hiszpania 325 1,7 2
19 Indie 322 1,7 2
20 Tajwan 314 1,7 3
21 Szwajcaria 311 1,6 -13
…
48 Argentyna 72 0,4 -12
49 Rumunia 70 0,4 6
50 Izrael 68 0,7 2
Tabela: Pozycja Indii wśród najważniejszych państw-eksporterów w handlu towarowym w 2014 roku.
Wartości w mln. dolarów amerykańskich i procentach [International Trade Statistics 2016].
Jednocześnie Indie pozostają zależne od sprowadzanej ropy naftowej, wskutek braku
własnych znaczących zasobów tego surowca [Zbytek 2005, s. 171]. Import paliw płynnych
pokrywa 69% potrzeb państwa, do 2030 uzależnienie od napływu surowców energetycz-
nych wzrośnie do 94%, co stawia kraj w trudnej sytuacji pod względem bezpieczeństwa
energetycznego. Źródła zaopatrzenia (2/3 zasobów) w paliwa płynne znajdują się przede
wszystkim w krajach Zatoki Perskiej, i między innymi dlatego Indie przywiązują wagę
do dobrych relacji z tymi państwami. Jednakże wzrost ekonomiczny, powodujący zwięk-
szone zapotrzebowanie na paliwa i liberalizacja gospodarki doprowadziły do zmniejszenia
wpływów szoków naftowych na kondycję gospodarczą – odczuwalnych w kraju zwłaszcza
w pierwszej połowie lat 70-tych [Łysiak 2007, s. 13].
Kondycja indyjskich finansów zależy też w znacznym stopniu od napływu kapitału
od Hindusów mieszkających za granicą, w szczególności w krajach Zatoki Perskiej. Ogra-
niczenia tych przepływów były przyczyną trudności gospodarczych kraju na początku

15. 8 RELACJE ZAGRANICZNE I HANDEL REGIONALNY 15
lat 90., po wybuchu wojny w Zatoce. Transfery rodzimych pracowników z zagranicy czę-
sto są istotnym źródłem dochodów państw słabiej rozwiniętych [Łysiak 2007, s. 12].
Największy potencjał handlowy Indie mają z krajami Azji; w następnej kolejności sy-
tuują się: Europa Zachodnia i Ameryka Północna. W ramach wymienionych regionów ist-
nieje znaczny potencjał rozwoju handlu z Chinami, Włochami, Francją i Wielką Brytanią.
Spośród państw w ugrupowaniach regionalnych, Indie rozwijają handel z Pakistanem w
ramach Południowoazjatyckiego Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej (SAARC) oraz
Filipinami i Kambodżą z ASEAN-u [Malik i Mir 2014, s. 59].
Państwa rejonu Azji Środkowej stanowią lukratywny rynek dla głównych potęg ekono-
micznych i regionalnych, czyli „wielkiej czwórki” – Rosji, Chin, Stanów Zjednoczonych i
UE, z którymi Indie na razie nie nawiązują równej walki. W rzeczywistości Indyjskie wpły-
wy ekonomiczne w regionie są mniejsze niż Turcji i Iranu, a nawet Korei Południowej i
Japonii [Malik i Mir 2014, s. 63-64].
Zaangażowanie Indii w regionie jest również ograniczane przez brak dostępnych ła-
twych połączeń komunikacyjnych, brak infrastruktury w Afganistanie i niską skłonność
Pakistanu do kooperacji [Malik i Mir 2014, s. 64; 68].
8.2 Współpraca w ramach SAARC
SAARC – Południowoazjatyckie Stowarzyszenie Współpracy Regionalnej (The South Asian
Association for Regional Cooperation) jest międzyrządową kooperacją regionalną pomię-
dzy ośmioma państwami Południowej Azji: Indiami, Pakistanem, Bangladeszem, Afgani-
stanem, Sri Lanką, Nepalem, Bhutanem i Malediwami. Status obserwatorów w organizacji
posiadają: Australia, USA, Chiny, Mauritius, Iran, Japonia, Myanmar, Korea Płd. i Unia
Europejska [Ali 2014, s. 240].
SAARC ustanowiono w roku 1985. Organizacja gromadzi państwa bardzo zróżnico-
wane pod względem potencjału. Najsilniejszym są Indie; Malediwy, Bhutan i Nepal są
znacznie najsłabsze. Na obszarze SAARC żyje 1.6 miliarda ludzi, 75% z tego w Indiach,
9.5% w Pakistanie, 9% w Bangladeszu – reszta w pozostałych państwach zrzeszenia. Afga-
nistan dołączył do ugrupowania podczas szczytu w 2007 roku [Siddiqi 2016.02.23].
Obszar SAARC należy do najuboższych rejonów świata, mimo szybkiego wzrostu
PKB. Dzieje się tak, gdyż przyrostowi gospodarki towarzyszy równie burzliwy wzrost
demograficzny. Szacuje się, że populacja państw ugrupowania podwoi się do 2039 roku.
Populacja SAARC stanowi obecnie 22% całej populacji światowej, ale potencjał państw
w zrzeszeniu to tylko 2% światowego PKB [Ali 2014, s. 240-241].
Powstanie SAARC jest częściową realizacją planów Jawaharlala Nehru i uwidocznie-
niem powojennych dążeń regionalizacyjnych w różnych częściach świata. W 1945 roku
ogłosił on poparcie dla utworzenia federacji Południowej Azji, składającej się z Indii, Ira-

16. 8 RELACJE ZAGRANICZNE I HANDEL REGIONALNY 16
nu, Iraku, Afganistanu i Birmy – zatem byłych państw całkowicie lub częściowo podpo-
rządkowanych obcym wpływom, w celu ugruntowania ich suwerenności [Ali 2014, s. 241].
W późniejszym czasie dążenia integracyjne zostały osłabione przez lokalne spory, kon-
flikt indyjsko-pakistański i powstanie Bangladeszu oraz obawy mniejszych państw o bycie
zdominowanymi przez Indie. Korzystniejsza atmosfera do realizacji projektu powstała
w latach 70. Nowe reżimy w Azji Południowej dążyły do ustabilizowania i uzyskania
międzynarodowego uznania, stąd potrzebowały zewnętrznego wsparcia. Istotne było też
osłabienie pozycji Pakistanu wobec Indii (który wcześniej był bardziej przychylny koope-
racji w Azji Zachodniej) oraz zjawiska ekonomiczno-społeczne, takie jak pogłębiający się
kryzys gospodarczy czy ubóstwo [Ali 2014, s. 241-242]. W dalszej perspektywie dążenia
do utworzenia bloku uległy przyspieszeniu po radzieckiej interwencji w Afganistanie i w
efekcie obniżeniu poziomu bezpieczeństwa w regionie [Ali 2014, s. 243].
Powyższe przyczyny tłumaczą, dlaczego w roku 1980 to właśnie prezydent Banglade-
szu Ziaur Rahman prowadził konsultacje z przywódcami państw regionu w celu powołania
ugrupowania wzorowanego na ASEAN-ie [Ali 2014, s. 243; Siddiqi 2016.02.23].
Inną przyczyną prób ustanowienia regionalnego zrzeszenia były niedobory surowców,
przede wszystkim ropy, dotkliwie odczuwane przez państwa regionu [Ali 2014, s. 243].
Mimo sformalizowania współpracy w roku 1985, dopiero od 1991 r. prowadzone są
działania mające na celu liberalizację taryf celnych między państwami SAARC. W 1992
r. powołano organ mający koordynować liberalizację taryf – SAARC Chamber of Com-
merce. W roku 1993 państwa członkowskie podpisały porozumienie SAPTA – South Asian
Preferential Trade Arrangement (Południowo-azjatyckie Porozumienie w sprawie Prefe-
rencyjnego Handlu), które weszło w życie w roku 1995. Poza obniżeniem stawek celnych,
umowa zobowiązuje państwa do likwidacji niektórych barier pozataryfowych. W 2004 ro-
ku państwa SAARC podpisały w Islamabadzie porozumienie SAFTA (South Asian Free
Trade Area – Strefa Wolnego Handlu w Azji Południowej), zastępujące umowę SAPTA.
Traktat wszedł w życie w roku 2006. Nowe porozumienie określało etapy redukcji stawek
celnych: najpierw do 30% w najniżej rozwiniętych państwach członkowskich i 20% w po-
zostałych – w okresie dwóch lat, a następnie do 0-5% w ciągu kolejnych pięciu lat [Ali
2014, s. 247; Siddiqi 2016.02.23].
8.3 Podobieństwa, różnice i pola konfliktów: Indie oraz Chiny
Indie i Chiny określane są jako mocarstwa XXI w. Jednakże państwa te poza niektórymi
wspólnymi cechami, w wielu wymiarach różnią się radykalnie.
Wspólne są dla nich: ogromna populacja, znaczne terytorium, ponadregionalne ambicje
polityczne i bogata kultura [Zbytek 2005, s. 173].
W sprawach ekonomicznych różni je przede wszystkim strategia gospodarcza. W Chi-
nach akcent kładzie się na rozwój przemysłu, którego produkty kierowane są przede

17. 9 REGIONALNE ZRÓŻNICOWANIE 17
wszystkim na eksport do krajów wysoko rozwiniętych [Zbytek 2005, s. 173]. Domeną
Indii, jak wspomniano, jest branża zaawansowanych usług.
Ponadto w ostatnich dekadach nastąpiła swoista zamiana miejsc: w latach 60. XX w.
udział Chin w handlu światowym wynosił mniej niż 1%, Indii – ok. 3%. Obecnie: ChRL
ma 5-procentowy udział, zaś Indie – około 1% [Zbytek 2005, s. 173]. W 2004 roku wielkość
gospodarki indyjskiej została oszacowana na 45% gospodarki chińskiej. Powyższe przykła-
dy wskazują na odwrócenie sytuacji z poprzedniego stulecia, kiedy gospodarka indyjska
była większą o 33% od chińskiej [Zbytek 2004, s. 53].
Oba państwa nie posiadają własnych, znaczących zasobów ropy naftowej. Zasoby węgla
(brunatnego i kamiennego) mimo iż wysokie, są niskiej jakości. Zatem rozwój gospodarek
tych państw siłą rzeczy musiał spowodować ogromny wzrost popytu na surowce energe-
tyczne [Zbytek 2004, s. 53]. Państwa różnią też dokonania w przezwyciężaniu problemów
społecznych. Chiny zredukowały poziom ubóstwa z 28% w 1978 roku do 9% w 1998 r. W
Indiach wielu ludzi jest wciąż zagrożonych głodem [Zajączkowski 2007, s. 146].
Poniekąd tożsama jest za to polityka wobec Bliskiego Wschodu. Z tego powodu w 2004
roku oba państwa zdystansowały się wobec działań amerykańskich w tym regionie. Stało
się tak również wskutek nikłej obecności tam rodzimych firm naftowych [Zbytek 2004,
s. 55].
9 Regionalne zróżnicowanie
Indie są federacją dwudziestu dziewięciu stanów, z których duża część pod względem
liczby ludności jest większa niż wiele państw europejskich. Również pod względem tery-
torialnym stany mogłyby istnieć jako samodzielne jednostki.
Stany zostały podzielone i zreorganizowane z terytorium Indii Brytyjskich, według kryte-
rium językowego. Pierwszą wydzieloną w ten sposób jednostką był Andhra Pradeś, później
tę politykę rozszerzono na pozostałą część Unii. Mimo zaprowadzenia takich rozwiązań,
wiele stanów pozostaje podzielonych wewnętrznie – w zakresie zarówno społecznym jak i
językowym, co często stanowi źródło napięć [Kamat 2011, s. 191].
Przykładem takiego skonfliktowania były rejony wchodzące w skład właśnie stanu An-
dhra Pradeś: Telangana (obecnie osobny stan), Andhra i Rayalseema [Karri 2014]. Region
jest zróżnicowany pod względem składu społecznego i religijnego. W Andhrze żyje więcej
mieszkańców z tzw. kast średnich, przeważnie chłopskich właścicieli ziemskich. W Telan-
ganie przeważają grupy plemienne, wśród nich wielu koczowników oraz grupy określane
jako kasty zacofane: niezamożni rolnicy i pozbawieni ziemi robotnicy wiejscy. Dziewięć z
dziesięciu dystryktów Telangany jest określanych przez indyjski rząd jako zacofane. Wy-
jątkiem jest wysoko rozwinięte miasto Hajdarabad [Kamat 2011, s. 191].
Komisja do spraw Reorganizacji Stanów w 1955 roku przewidywała problemy regionu
Telangana w nowej jednostce federalnej, ze względu na negatywne następstwa wzrasta-

18. 10 UDZIAŁ INDII W POMOCY ZAGRANICZNEJ 18
jących dysproporcji socjo-ekonomicznych między Telanganą a resztą terytorium Andhry
[Kamat 2011, s. 191]. Wówczas główną obawą mieszkańców było zdominowanie ich przez
bardziej przedsiębiorczych mieszkańców Andhry [Kamat 2011, s. 192].
Źródła tych niekorzystnych różnic wynikają z uwarunkowań historycznych, a współ-
cześnie ich przyczyn można dopatrywać się m.in. w podziale środków z tzw. Zielonej
Rewolucji przełomu lat 50. i 60-tych. Modernizacja rolnictwa bardziej się przysłużyła za-
możniejszym rolnikom z Andhry z ich większymi gospodarstwami i lepiej rozwiniętą siecią
współpracy – co ułatwiało również dostęp do kredytów. Nadwyżki kapitału z działalności
rolniczej zostały później zainwestowane w rozwój prywatnej edukacji, w formie tworzenia
szkół oraz kolegiów medycznych i inżynieryjnych [Kamat 2011, s. 193].
Rozwój Hajdarabadu tylko pogłębił i utrwalił różnice w regionie, w tym dotyczące po-
ziomu edukacji (z niekorzyścią dla Telangany). Prywatne szkoły w Hajdarabadzie (nota-
bene, miasto znajduje się na terytorium Telangany) finansowane przez kapitał z wybrzeża
zaczęły dostarczać kadr specjalistów dla rozwijającej się lokalnie branży informatycznej
[Kamat 2011, s. 192-194]. Z jednej strony wystąpił napływ do metropolii specjalistów z
branży IT z Andhry (wybrzeża), z drugiej – odpływ wątłych zasobów wykwalifikowanej
siły roboczej z prowincji Telangany.
Eksport usług informatycznych stanowi 99% eksportu stanu od około 2005 roku. Odse-
tek ten prawdopodobnie wzrósł po oddzieleniu Telangany od Andhry. Hajdarabad stanowi
obecnie centrum rozwoju wśród bardzo ubogiego otoczenia [Kamat 2011, s. 194].
Drugiego czerwca 2014 roku, po wielu dramatycznych wydarzeniach (m.in. samospa-
leniu się działacza frakcji pro-niepodległościowej) nastąpiło oddzielenie Telangany od An-
dhry Pradeś jako nowego stanu, przy czym Hajdarabad pozostaje przez 10 lat stolicą
zarówno Andhry i Telangany [Karri 2014].
Stanowiło to uwieńczenie pogłębiającego się zróżnicowania w poziomie rozwoju pomię-
dzy poszczególnymi częściami stanu, i po części skutek realizowania w nim neoliberalnego
programu rozwoju. O ile neoliberalizm przyczynił się do dynamicznego rozwoju zamoż-
niejszej części stanu, o tyle mógł przyspieszyć rozwój wewnętrznych dysproporcji, co do-
prowadziło do nasilających się żądań suwerenności w ramach Unii. Wiąże się to z tzw.
glokalizacją, czyli „rekoncentracją” czynników rozwoju gospodarczego w strategicznych
lokalizacjach – miastach i dystryktach przemysłowych. Stosując podejście neoliberalne w
ramach glokalizacji, mniejszy nacisk przykłada do redystrybucji – dochodu, przemysłu i
infrastruktury na terytorium całego kraju (lub jego jednostek w ramach federacji) [Kamat
2011, s. 195].
10 Udział Indii w pomocy zagranicznej
Obecnie liczne państwa dotąd klasyfikowane jako rozwijające się (a wśród nich przede
wszystkim Chiny) udzielają same pomocy państwom na niższym szczeblu rozwoju go-

19. 10 UDZIAŁ INDII W POMOCY ZAGRANICZNEJ 19
spodarczego. Podobne działania podejmują Indie, w przestrzeni określanej jako pomoc
południe-południe [Nowik 2012, s. 162; Wancio 2011, s. 54].
Państwa udzielające pomocy międzynarodowej zrzeszone są w komitecie DAC (De-
velopment Assistance Committee) przy Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
(OECD). Są to zwykle państwa wysoko rozwinięte, przeznaczające na cele rozwojowe
względnie znaczne środki. Poza DAC występują kraje, które reaktywują swoje progra-
my pomocowe. Są to państwa aspirujące do członkostwa i współpracujące z DAC: Izrael,
Turcja oraz nowi członkowie UE. Poza DAC znajdują się również kraje BRIC – Brazylia,
Rosja, Indie i Chiny oraz Kolumbia, Egipt, Tajlandia i Tajwan. Kraje te nie zgłasza-
ją oferowanej przez siebie pomocy do celów statystycznych w DAC, dostarczają przede
wszystkim pomoc techniczną, w mniejszym stopniu finansową [Nowik 2012, s. 163].
Donatorzy spoza komitetu DAC kładą nacisk na wsparcie techniczne partnerów, czę-
sto transakcje mają charakter łączony – komercyjny. Kraje takie jak Brazylia czy Indie
mają wieloletnie tradycje pomocy technicznej i szkoleń. Wynikało to z ówczesnej polityki
gospodarczej tych państw (ochrony własnych rynków) i realizacji ideologicznych celów
Ruchu Państw Niezaangażowanych [Nowik 2012, s. 165-166].
Indie kierują pomoc do krajów bliskiego sąsiedztwa. Pierwszy raz dokonały tego w
1958 r., kiedy przeznaczyły 100 mln rupii na program pomocowy dla Nepalu i 200 mln
dla Birmy. Do lat 90. pomoc indyjska była zgodna z zasadami Państw Niezaangażowanych:
walki z imperializmem i neokolonializmem [Nowik 2012, s. 165-166].
Ówczesna polityka pomocowa Indii, jak już wspomniano, nie miała na celu promowa-
nia stosunków gospodarczych z państwami rozwijającymi się. Wspierano sąsiednie państwa
technicznie i szkolono dla nich kadry: na studiach politologicznych, dyplomatycznych oraz
inżynieryjnych czy budowlanych [Nowik 2012, s. 166].
Po 2001 roku Indie reaktywowały swoje zaangażowanie w Afganistanie i Azji Środko-
wej. W drugiej połowie pierwszej dekady XXI wieku Indie zainwestowały 1.3 mld dolarów
w projekty infrastrukturalne w Afganistanie, stając się trzecim największym dawcą po-
mocy i inwestorem w tym kraju. Zaangażowanie w budowę dróg, w szczególności budowa
218 kilometrowej trasy z południowo-zachodniego Afganistanu do granicy irańskiej miało
ułatwić transport dóbr do irańskiego portu Chabahar [Naseer 2014, s. 7].
Brak jednej instytucji zajmującej się pomocą rozwojową i brak definicji w Indiach
pomocy rozwojowej (transfery zagraniczne czasem dotyczą projektów komercyjnych nie
związanych z projektami pomocowymi, innym razem pomoc rozwojowa nie dotyczy trans-
ferów pieniężnych) powodują problemy z ustaleniem wolumenu środków dostarczanych
przez Indie państwom rozwijającym się [Nowik 2012, s. 168].

20. 11 SŁABOŚCI I PROBLEMY INDYJSKIEJ GOSPODARKI 20
11 Słabości i problemy indyjskiej gospodarki
Wyzwania stojące przed Indiami są zwykle tożsame z tymi jakie mają przed sobą inne
państwa rozwijające się. Pozostałe są przeważnie związane z działalnością określonych
branż gospodarki.
Do pierwszej grupy należą częste rotacje pracowników, niska jakość środowiska bizne-
sowego, brak właściwej ochrony własności intelektualnej, niedostatki infrastruktury, brak
stabilności politycznej i ekonomicznej. Do grupy drugiej, związanej z branżą usług, zalicza
się np. często trudną do zrozumienia dla Anglosasów indyjską wymowę języka angielskie-
go, który w Indiach jest jego lokalną odmianą [Wróbel 2010, s. 238].
Problemem jest także nierównomierny rozwój gospodarki indyjskiej, zarówno w odnie-
sieniu do poszczególnych jej sektorów (dynamicznie rozwijają się usługi i przemysł, mniej
korzystna sytuacja panuje w rolnictwie), jak i w poszczególnych rejonach kraju. Niedo-
bory podstawowych produktów zaopatrzenia wykazał w 2005 roku, na podstawie badań
wycinkowych, prof. Amaratya Sen (laureat nagrody Nobla i profesor Uniwersytetu w Del-
hi). Stwierdził on m.in., że w państwie spada ilość produkowanej żywności w przeliczeniu
na mieszkańca [Zbytek 2005, s. 168-169].
Problemem jest także uzyskanie wiarygodnych źródeł statystycznych, w tym informacji
demograficznych. Wynika to ze skali kraju, problemów z dostępem do niektórych jego
rejonów i działań politycznych. W okręgach z dużą ilością tzw. ludności pozakastowej,
członkowie kast dominujących starają się fałszować spisy wyborców, eliminując w ten
sposób całe konkurencyjne grupy społeczne z procesu politycznego [Zbytek 2005, s. 169].
Wskutek wysokiego wskaźnika ubóstwa, w połowie ubiegłego stulecia rosła popular-
ność skrajnych ruchów lewicowych – antyrządowych maoistów i naksalitów. Wiążą się z
tym zagrożenia bezpieczeństwa. Maoiści zaczęli przejmować władzę w niektórych regio-
nach kraju. W dużym stopniu iluzoryczna granica między Indiami a Nepalem (pogranicze
tych państw zamieszkują grupy o wspólnocie religijnej, kastowej i językowej) ułatwia prze-
pływ ludności, broni i niebezpiecznych idei, poza kontrolą rządów obu państw [Zbytek
2005, s. 169-170].
Państwo jest też w dużym stopniu zależne od wpływów od Hindusów przebywających
za granicą, przeważnie w państwach arabskich [Zbytek 2005, s. 171].
Mimo wysokich przychodów generowanych przez sektor usług, powstają wątpliwości,
czy jest to do końca właściwe wykorzystanie siły roboczej państwa. Umiejętności naj-
wyżej kwalifikowanych pracowników są użytkowane w centrach telefonicznych, co jest
marnotrawstwem [Zbytek 2005, s. 172].
Wyzwaniem dla zachowania jednolitości państwa jest także zróżnicowanie społeczne
i polityczne (Unia Indyjska to federacja 29 stanów o szerokiej autonomii, o różnym po-
tencjale i rozwijających się w bardzo zróżnicowanym tempie) oraz chaotyczna strategia

21. 11 SŁABOŚCI I PROBLEMY INDYJSKIEJ GOSPODARKI 21
rozwoju gospodarczego, przy braku jednolitej wizji politycznej [Zbytek 2005, s. 177; Za-
jączkowski 2007, s. 144].
Problemem jest również szybki, aczkolwiek zbyt wolny jak na potrzeby kraju rozwój
gospodarczy, który jest konsumowany przez szybko zwiększającą się populację [Zbytek
2005, s. 174].
Indie muszą także sprostać regionalnej konkurencji z Chinami o wpływy i swoim wła-
snym ambicjom globalnym. Zagrożenia dla państwa sprowadzają również: proliferacja bro-
ni masowego rażenia, spory terytorialne i konflikty etniczne, lokalne separatyzmy, niebez-
pieczeństwo terroryzmu islamskiego i wzrost narodowego szowinizmu. Trudności potęguje
lokalne otoczenie międzynarodowe – sąsiedztwo państw słabych i upadłych [Zajączkowski
2007, s. 139].
Wewnętrzne przeszkody dla rozwoju gospodarczego stanowi też niedorozwój infra-
struktury – dróg, szlaków kolejowych, sieci energetycznych, portów morskich i łączy tele-
komunikacji.
Potrzebne państwu reformy gospodarcze były często hamowane przez związki zawodowe i
lobby biurokratów. Zarówno rządy mniejszościowe jak i wielopartyjne koalicje często były
zbyt słabe by wdrażać wymagane zmiany [Zajączkowski 2007, s. 143].

22. BIBLIOGRAFIA 22
Bibliografia
Ali, Muhammad (2014). Critical Study of Regionalism in South Asia: Challenges and
Perspectives (A Case Study SAARC). W: Dialogue (1819-6462) 9.3, s. 239–254. issn:
18196462. url: https : / / www . ebscohost . com / academic / academic - search -
complete.
CIA World Fact Book (2016.01.29). url: https://www.cia.gov/library/publications/
the-world-factbook/geos/in.html.
Deszczyński, Przemysław (2009). Przestrzeń i czas jako determinanty polityki gospodar-
czej. W: Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 71.1, s. 89–103.
Foreign Investment Inflows (2016.02.24). Reserve Bank of India. url: https://rbidocs.
rbi.org.in/rdocs/Bulletin/PDFs/34TAF73C825899D46FDA96CA44AADA89BFA.PDF.
GDP growth (annual %) (2016.02.24). The World Bank. url: http://data.worldbank.
org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG/countries/1W-IN?display=default.
International Trade Statistics (2016). World Trade Organization. url: https://www.
wto.org/english/res_e/statis_e/its2015_e/its15_toc_e.htm.
Jaskólska, Aleksandra (2011). Ekspansja gospodarcza Indii. Czy made in India zastąpi Ma-
de in China? W: Gospodarka a polityka na przykładzie państw azjatyckich. Red. Joanna
Marszałek-Kawa. Biblioteka Azji i Pacyfiku. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek,
s. 166–183.
Kamat, Sangeeta (2011). Neoliberalism, urbanism and the education economy: produ-
cing Hyderabad as a ’global city’. W: Discourse: Studies in the Cultural Politics of
Education 32.2, s. 187–202. doi: 10.1080/01596306.2011.565639. url: https:
//www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete.
Karri, Sriram (2014). Celebration, and Lingering Tensions, as India’s 29th State Is Born.
[2016.02.19]. url: http://india.blogs.nytimes.com/2014/06/02/celebration-
and-lingering-tensions-as-indias-29th-state-is-born/.
Łysiak, Paweł (2007). Indie jako wschodzące mocarstwo ekonomiczne. W: Azja-Pacyfik 10,
s. 9–24.
Malik, Ishfaq Ahamd i M. Afzal Mir (2014). India’s trade potential with Central Asia:
an application of gravity model analysis. W: International Journal On World Peace
31.3, s. 53–69. url: https://www.ebscohost.com/academic/academic-search-
complete.
Naseer, Noreen (2014). Trade as an Instrument of Peace Building (Pakistan, Afghanistan
and India). W: Putaj Humanities & Social Sciences 21.2, s. 1–11. url: https://www.
ebscohost.com/academic/academic-search-complete.
Nayar, Baldev Raj (2014). Globalization and India’s Economic Integration. South Asia in
World Affairs Series. Georgetown University Press. isbn: 9781626161078. url: http:
//search.ebscohost.com/.

23. BIBLIOGRAFIA 23
Nowik, Marcin (2012). Pomoc rozwojowa na linii południe-południe – rola Indii. W:
Globalizacja i regionalizacja w gospodarce światowej. Księga jubileuszowa Profesora
Jana Rymarczyka. Red. Bogusława Skulska, Wawrzyniec Michalczyk i Małgorzata
Domiter. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. isbn:
978-83-7695-216-1. url: http://libra.ibuk.pl/.
Paganus, Solja et al. (2006). Finnish Business Repatriates’ Coping Strategies. Helsingfors:
Svenska handelshögskolan. url: https://helda.helsinki.fi/bitstream/handle/
10227/67/154-951-555-901-4.pdf?sequence=1.
Panagariya, Arvind (2008). India : The Emerging Giant. New York: Oxford University
Press, USA. isbn: 9780195315035. url: http://search.ebscohost.com.ebsco-
ebooks-academic-collection/.
Siddiqi, Hafiz G. A. (2016.02.23). South Asian Association for Regional Cooperation. url:
http://en.banglapedia.org/index.php?title=South_Asian_Association_for_
Regional_Cooperation.
Srinivasan, T. i S. Tendulkar (2003). Reintegrating India With The World Economy. Wa-
shington, DC: Peterson Institute for International Economics. url: web.b.ebscohost.
com.ebsco-ebooks-academic-collection.
Wancio, Agata (2011). Bezpośrednie inwestycje indyjskich korporacji transnarodowych na
rynku globalnym - tendencje i perspektywy. W: Gospodarka a polityka na przykładzie
państw azjatyckich. Red. Joanna Marszałek-Kawa. Biblioteka Azji i Pacyfiku. Toruń:
Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 46–63.
Worldwide Governance Indicators (2016.02.15). The World Bank. url: http://databank.
worldbank.org/data/reports.aspx?source=Worldwide-Governance-Indicators.
Wróbel, Anna (2010). Znaczenie sektora usług dla rozwoju gospodarczego Indii. W: Sto-
sunki Międzynarodowe 1/2, s. 221–243.
Zajączkowski, Jakub (2007). Socio-economic factors determining India’s position in in-
ternational relations in the age of globalisation. W: Asia & Pacific Studies 4, s. 137–
156.
Zbytek, Daniel S. (2004). Ograniczenia rozwoju gospodarczego Indii i Chin. W: Sprawy
Polityczne 29, s. 52–56.
— (2005). Gospodarka Indii na rozdrożu: między liberalizmem a autorytarnym kapitali-
zmem. W: Sprawy Polityczne 5.31, s. 168–174.