Wybrane zagadnienia rozwoju chińskiego programu kosmicznego

Wybrane zagadnienia rozwoju chińskiego
programu kosmicznego
Radosław Kuzyk
3 marca 2014
Spis tre´sci
1 Post˛ep technologiczny i znaczenie przestrzeni kosmicznej dla państw 2
2 Korzy´sci z eksploracji Kosmosu 2
3 Rozwój chińskiego programu kosmicznego 3
3.1 Pocz ˛atki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
3.2 Infrastruktura i sprz˛et . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
4 Programy i misje 5
4.1 Etapy rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
4.2 Projekt 921 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
4.3 Program eksploracji Ksi˛e˙zyca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
5 Chińska polityka i strategia kosmiczna 7
6 Współpraca mi˛edzynarodowa Chin i regionalny wy´scig kosmiczny 9
7 Percepcja chińskiej strategii kosmicznej z pozycji Waszyngtonu 10
7.1 Geopolityka przestrzeni kosmicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
7.2 Amerykańskie embargo technologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . 10
7.3 Czy mamy do czynienia z kolizyjnymi d ˛a˙zeniami USA i ChRL? . . . 11
8 Zakończenie 13
1

1 Post˛ep technologiczny i znaczenie przestrzeni kosmicz-
nej dla państw
Rozwój programów kosmicznych po II wojnie ´swiatowej był w przewa˙zaj ˛acej cz˛e´sci
motywowany wy´scigiem zbrojeń i d ˛a˙zeniem do uzyskania przewagi na wielu fron-
tach, równie˙z w przestrzeni kosmicznej. Zatem te˙z nie przypadkiem w okresie zimnej
wojny, najbardziej zaawansowane badania w tym kierunku były prowadzone były w
centrach bipolarnego ´swiata: Zwi ˛azek Radziecki jako pierwszy wystrzelił w Kosmos
satelit˛e i umie´scił na orbicie człowieka. Ze Stanów Zjednoczonych wyruszyła pierwsza
załogowa misja na Ksi˛e˙zyc.
Zastosowanie rakiet do wynoszenia ładunków i ludzi w przestrzeń okołoziemsk ˛a
wydaje si˛e być w tym kontek´scie „odpryskiem” programu rozwoju rakiet balistycz-
nych do przenoszenia głowic atomowych i nuklearnych. Przewag˛e w tym wzgl˛edzie
pocz ˛atkowo zdobyli Sowieci: musieli budować wi˛eksze, silniejsze rakiety, które były
w stanie ud´zwign ˛ać prymitywniejsze, ci˛e˙zsze głowice. Amerykanie byli pozbawieni
tego rodzaju zmartwień: rozwój technologii nuklearnych w tym kraju pozwalał budo-
wać mniejsze głowice o takiej samej sile ra˙zenia.
Równie˙z w przypadku ChRL, rozwój programu rakietowego podyktowany był d ˛a-
˙zeniem do zwi˛ekszenia swojego potencjału militarnego, w tym przede wszystkim –
rozwoju ´srodków przenoszenia broni j ˛adrowej. W 1956 r. utworzono w Ministerstwie
Obrony tego kraju departament zajmuj ˛acy si˛e rozwojem systemów rakietowych. Dwa
lata pó´zniej Mao Zedong naciskał na przyspieszenie programu i uzyskanie zdolno´sci
wysłania na orbit˛e satelitów. Priorytetem władz chińskich w latach 70. i 80. był wła-
´snie rozwój programu rakietowego, gdy˙z w ówczesnej sytuacji państwa najlepiej słu˙zył
jego celom militarnym1.
Obecnie eksploracja przestrzeni okołoziemskiej ma znaczenie strategiczne, i zale˙zy
od niej zarówno militarne jak i ekonomiczne bezpieczeństwo państw j ˛a prowadz ˛acych.
Zdolno´sć do wynoszenia w przestrzeń sztucznych satelitów jest zasadnicza dla wielu
istotnych dziedzin działalno´sci państw, takich jak rozwój cywilnej i wojskowej infra-
struktury telekomunikacyjnej czy monitorowanie zjawisk meteorologicznych. Obecny
rozwój technologii ma te˙z znaczenie przyszło´sciowe dla krajów, które – tak jak Chiny
– zamierzaj ˛a uczestniczyć w przewidywanej eksploatacji zasobów w Kosmosie2.
2 Korzy´sci z eksploracji Kosmosu
Zakres obecno´sci państwa w przestrzeni kosmicznej wyznacza w ostatnich czasach
jego zdolno´sć do anga˙zowania si˛e w mi˛edzynarodow ˛a konkurencj˛e na polach: militar-
nym i ekonomicznym. Znajduje to uzasadnienie w wysyłaniu satelitów telekomunika-
1Karolina Lewandowska. “Chińczycy w kosmosie”. W: Azja-Pacyfik 8 (2005), ss. 197–204. s. 198.
2“China’s Space Program Tries to Catch Up”. W: Stratfor Analysis (2013), s. 1.
2

cyjnych. Na Ziemi, przesył informacji ograniczany jest przez zjawiska atmosferyczne
i krzywizn˛e planety – przeszkody i ograniczenia, których wpływ jest minimalizowany
ponad stratosfer ˛a. W wymiarze wojskowym, satelity umo˙zliwiaj ˛a koordynacj˛e działań
na współczesnym polu bitwy, co wymaga przetwarzania i transferu danych w czasie
rzeczywistym, a satelity wyposa˙zone w odpowiednie instrumenty stanowi ˛a niejako po-
szerzenie informacji sensorycznych dost˛epnych ˙zołnierzom. W tego rodzaju uzale˙znie-
niu kryje si˛e jednak pewna słabo´sć: systemy satelitarne maj ˛ac z jednej strony znaczenie
rozstrzygaj ˛ace dla korzystaj ˛acych z nich sił, same s ˛a podatne na atak. Mo˙zna je za-
równo zestrzelić przy pomocy pocisków antysatelitarnych, „o´slepić” je z powierzchni
Ziemi b ˛ad´z przeprowadzić atak na infrastruktur˛e informatyczn ˛a. Brak równowagi pod
tym wzgl˛edem wyst˛epował dot ˛ad przede wszystkim w przypadku Stanów Zjednoczo-
nych – z jednej strony ze wzgl˛edu na ich znaczn ˛a przewag˛e technologiczn ˛a nad pozo-
stałymi państwami pod tym wzgl˛edem, jak i uzale˙znienie od swoich systemów (vide:
system GPS i rozwój programu samolotów bezzałogowych). Jednak˙ze wraz z post˛e-
pem technologicznych w Chinach, równie˙z ten kraj staje si˛e coraz bardziej zale˙zny
od technologii satelitarnej w ka˙zdym jej wymiarze (telekomunikacyjnym jak i mili-
tarnym; w sektorach: cywilnym i wojskowym). Z drugiej strony, wzrastaj ˛aca techno-
logiczna zbie˙zno´sć mi˛edzy tymi krajami wydaje si˛e zmniejszać prawdopodobieństwo
wzajemnego, wrogiego ingerowania w te systemy – w obawie o odwet i jego kosz-
towne konsekwencje. Przypomina to troch˛e sytuacj˛e równowagi strachu mi˛edzy USA
a ZSRR w okresie zimnej wojny, tak jak zostało to opisane we wpływowym artykule
Alberta Wohlstettera z 1958 – z t ˛a ró˙znic ˛a, ˙ze odstraszanie przed u˙zyciem broni nu-
klearnej przeciwko terytorium i ludno´sci państw zostało zast ˛apione obaw ˛a zniszczenia
krytycznych elementów systemu satelitarnego i wywiadowczego3.
3 Rozwój chińskiego programu kosmicznego
3.1 Pocz ˛atki
´Zródła chińskiego programu rakietowego wi ˛a˙z ˛a si˛e z działalno´sci ˛a prof. Jian Xiesena,
paradoksalnie – pioniera programu amerykańskiego. W 1935 r., w wieku 24 lat, uzy-
skał stypendium w Kalifornijskim Instytucie Technologii. Dla Stanów Zjednoczonych
przysłu˙zył si˛e prowadz ˛ac prace nad nap˛edem odrzutowym, był te˙z jednym z organiza-
torów kluczowego instytutu NASA – Jet Propulsion Laboratory w Pasadenie. Słu˙zył w
amerykańskiej armii, w 1945 r. rekrutował do programu amerykańskiego niemieckich
uczonych, wcze´sniej pracuj ˛acych nad rakietami V-1 i V-2. W tym okresie poznał te˙z
Wernera von Brauna, którego prace była kluczowe dla programu amerykańskiego. Na
3Albert Wohlstetter. “The Delicate Balance of Terror”. W: Foreign Affairs 37.2 (1959), ss. 211 –234.
ISSN: 00157120. URL: http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=
14722047&site=ehost-live, passim.
3

końcu amerykańskiego etapu jego kariery zawa˙zyła rewolucja komunistyczna w Chi-
nach, zimna wojna i amerykańskich maccartyzm. W 1950 r. próbował przez Hongkong
powrócić do kontynentalnych Chin. Przez FBI został oskar˙zony o przynale˙zno´sć do
partii komunistycznej, co spowodowało jego odsuni˛ecie od pracy naukowej. W 1955
prezydent Eisenhower zezwolił na jego wyjazd4.
W ci ˛agu lat 60. rozwój chińskiego programu kosmicznego był zahamowany, wsku-
tek gwałtownego przebiegu eksperymentów społecznych i ekonomicznych w tym kraju.
W roku 1986 rozpocz˛eto implementacj˛e „Programu 863” maj ˛acego na celu przy´spie-
szenie rozwoju technologii. Propozycja została wysuni˛eta we wczesnych latach 80.
przez uczonych z Chińskiej Akademii Nauk, wcze´sniej zaanga˙zowanych w chiński
program atomowy. Byli to: Wang Daheng, Wang Ganchang, Yang Jiachi i Chen Fa-
nyun. Zawarto w niej równie˙z propozycje zwi ˛azane z rozwojem programu kosmicz-
nego. Swoje postulaty sformułowali w li´scie do przywódcy państwa, Deng Xiaopinga5.
3.2 Infrastruktura i sprz˛et
Chiny dysponuj ˛a trzema podstawowymi kosmodromami: Jiuquan na pustyni Gobi –
zało˙zony w 1958 r. z polecenia Mao Zedonga. Z tej bazy wystrzelono m.in. pierwsze
loty załogowe; Xichang – utworzony w roku 1984 z przeznaczeniem przede wszyst-
kim do wystrzeliwania satelitów komercyjnych, oraz istniej ˛acy od 1988 r. Taiyuan w
prowincji Shanxi, obsługuj ˛acy w przewa˙zaj ˛acej cz˛e´sci misje naukowe6.
Poza wy˙zej wymienionymi, istnieje jeszcze baza na wyspie Hainan, słu˙z ˛aca jed-
nak˙ze do obsługi rakiet krótkiego zasi˛egu, i maj ˛aca o wiele mniejsze znaczenie7.
Rozwój programu misji załogowych na przemian wznawiano i zamra˙zano od 1970
r. Koszty prowadzenia szkoleń cz˛esto okazywały si˛e zbyt wysokie dla bud˙zetu państwa.
Sytuacja zmieniła si˛e dopiero w roku 19928.
Program chiński w znacznej cz˛e´sci powielał rozwi ˛azania radzieckie. Od Sowietów
powielono m.in. wzór kombinezonu ci´snieniowego, system reguluj ˛acy procesy fizjo-
logiczne Kosmonauty w przestrzeni kosmicznej, a projekt kapsuły załogowej Shenzou
został oparty na statku Sojuz9.
4Lewandowska, “Chińczycy w kosmosie”, s. 198-199.
5Patrick Besha. “Policy making in China’s space program: A history and analysis of the Chang’e lunar
orbiter project”. W: Space Policy 26.4 (2010), ss. 214 –221. ISSN: 0265-9646. DOI: http://dx.doi.org/
10.1016/j.spacepol.2010.08.005. URL: http://www.sciencedirect.com/science/article/
pii/S0265964610000871, p. 216.
6Lewandowska, “Chińczycy w kosmosie”, s. 200.
7ibid., s. 200.
8ibid., s. 200-201. Zob. te˙z “China’s Space Program Tries to Catch Up”, s. 1.
4

4 Programy i misje
4.1 Etapy rozwoju
Pocz ˛atki budowy potencjału kosmicznego wi ˛azały si˛e z zastosowaniem satelitów do
badań naukowych. Etap ten datuje si˛e na rok 1970 – kiedy dokonano pierwszego uda-
nego umieszczenia tego rodzaju obiektu w przestrzeni kosmicznej. W 1974 r. rozpo-
cz˛eto wysyłanie satelitów wielokrotnego u˙zytku, do badania Ziemi przy pomocy fal
elektromagnetycznych oraz mikrograwitacji10.
Do 2005 r. ChRL wysłała na orbit˛e 50 satelitów ró˙znych typów. Poza wspomnia-
nymi satelitami badawczymi, wystrzelono satelity telekomunikacyjne, meteorologiczne
i eksperymentalne. W roku 2013 umieszczono na powierzchni Ksi˛e˙zyca łazik11.
Do 2020 r. Państwo ´Srodka ma zamiar umie´scić na orbicie stacj˛e kosmiczn ˛a. Pierw-
szym elementem tego programu było wystrzelenie statku Shenzhou 10 i badanie mo˙zli-
wo´sci dokowania z małym modułem kosmicznym Tiangong 1 – jej pierwszym elemen-
tem. Według uczonych i obserwatorów, chińskich lub chińskiego pochodzenia, osi ˛a-
gni˛ecia te s ˛a o tyle godne uwagi, ˙ze dokonano ich wysiłkiem własnym, praktycznie
bez dost˛epu do amerykańskich technologii – m.in. wskutek niedopuszczenia Chin do
udziału w budowie Mi˛edzynarodowej Stacji Kosmicznej12.
4.2 Projekt 921
Obejmuje chińskie misje załogowe. Składaj ˛a si˛e na niego trzy etapy: wysłanie kosmo-
nautów do przestrzeni kosmicznej i bezpieczne sprowadzenie ich na ziemi˛e, budowa
laboratorium kosmicznego i umieszczenie na orbicie permanentnie działaj ˛acej stacji
kosmicznej13. Jego celem było równie˙z wyszkolenie personelu (kosmonautów), bu-
dowa załogowego statku kosmicznego, rakiet wynosz ˛acych i wyrzutni. W specyfikacji
projektu zawarto równie˙z monitorowanie lotów oraz opracowanie systemu l ˛adowania.
Załogowy start z pa´zdziernika 2003 r. poprzedziły testowe wystrzelenia kapsuł Shen-
zhou, podczas których na pokładach umieszczano zwierz˛eta w celu testowania syste-
mów pokładowych.
Pierwszym Chińczykiem w przestrzeni pozaziemskiej został trzydziestoo´smioletni
oficer Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej, Yang Liwei. Jego misja na statku Shen-
zhou 5 rozpocz˛eła si˛e 15 pa´zdziernika 2003 r. i trwała 21 godzin14. Kolejne misje zało-
gowe przeprowadzano w latach, 2005, 2008 i 2012. Za spraw ˛a tych lotów, Chiny stały
10Lewandowska, “Chińczycy w kosmosie”, s. 198. Zob. te˙z “China’s Space Program Tries to Catch Up”
12Yongjin Zhang. “The eagle eyes the dragon in space—A critique”. W: Space Policy 29.2 (2013). Special
Issue: China’s Rising Star, Japan’s Re-entry: East Asia’s Space Security in a Global Context, ss. 113 –120.
ISSN: 0265-9646. DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.spacepol.2013.03.002. URL: http:
//www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0265964613000234, p. 113.
14ibid., s. 201-202.
5

si˛e jednym z dwóch (wraz z Rosj ˛a) państw aktywnie wysyłaj ˛acych ludzi w przestrzeń
kosmiczn ˛a i trzecim, które tego dokonały (uwzgl˛edniaj ˛ac fakt, ˙ze Stany Zjednoczone
zaprzestały samodzielnych lotów załogowych po wycofaniu z eksploatacji wahadłow-
ców)15.
4.3 Program eksploracji Ksi˛e˙zyca
Elementem konkurencji państw w przestrzeni kosmicznej jest wy´scig na Ksi˛e˙zyc. Ak-
tualnie uczestniczy w nim wi˛ekszo´sć agencji kosmicznych w rejonie Azji i Pacyfiku.
Propozycje wysłania misji na Ksi˛e˙zyc w polityce chińskiej pojawiały si˛e ju˙z w
latach 60., jednak˙ze zamysł nabrał konkretnego kształtu w latach 80., za spraw ˛a fundo-
wanego przez Deng Xiaopinga programu „863”. Przyczyn ˛a przy´spieszenia prac było
równie˙z wysłanie japońskiego próbnika ksi˛e˙zycowego Hiten w roku 199016.
Chiński program Ksi˛e˙zycowy obejmuje trzy fazy. Pierwszym etapem było wysła-
nie orbitera Chang’e-1, w celu zmapowania powierzchni satelity; etap ten zakończył
si˛e sukcesem w 2009 r. Drugim elementem programu było umieszczenie łazika na po-
wierzchni, co osi ˛agni˛eto w grudniu 2013 r. w ramach misji Chang’e 3. Trzecim etapem
jest planowana na lata 2020-25 misja załogowa17.
Kontrowersyjn ˛a przesłank ˛a badań i eksploracji Ksi˛e˙zyca jest postrzeganie go jako
´zródła izotopu helu – Helium-3, powstałego w glebie ksi˛e˙zycowej w wyniku miliardów
lat bombardowania jego powierzchni przez cz ˛asteczki wiatru słonecznego. Hel-3 jest
rozpatrywany jako paliwo dla kontrolowanej fuzji termoj ˛adrowej, jednak˙ze jej osi ˛a-
gni˛ecie wydaje si˛e wci ˛a˙z odległe18. Jest tak, mimo i˙z Amerykański Instytut Nauk Pla-
netarnych ocenia, ˙ze 25 ton helu-3 w kontrolowanej fuzji termoj ˛adrowej wystarczyłoby
do zapewnienia USA energii elektrycznej przez rok19.
Nieznane pozostaj ˛a jednak pozostałe koszty produkcji energii w ten sposób – wsku-
tek faktu, ˙ze dot ˛ad nie uruchomiono reaktora termoj ˛adrowego, który wytwarzałby wi˛e-
cej energii ni˙z pobiera w celu wzbudzenia fuzji. Pozostałe kwestie to transport tego
izotopu z Ksi˛e˙zyca na Ziemi˛e oraz jego pozyskanie z gleby ksi˛e˙zycowej. Zatem jakie-
kolwiek zastosowanie helu-3 pozostaje wci ˛a˙z w teorii i sferze spekulacji futurologów,
wskutek braku infrastruktury transportowej i urz ˛adzeń, w których mo˙zna by go wyko-
rzystać. Przypomina to troch˛e sytuacj˛e z pocz ˛atku lat 50., kiedy w energii atomowej
15“China’s Space Program Tries to Catch Up” Zob. te˙z William J. Broad. “With the Shuttle Program
Ending, Fears of Decline at NASA”. W: New York Times (2011). URL: http://www.nytimes.com/2011/
07/04/science/space/04nasa.html?pagewanted=all&_r=0; Zhang, “The eagle eyes the dragon in
space—A critique”, s. 113.
16Besha, “Policy making in China’s space program: A history and analysis of the Chang’e lunar orbiter
project”, s. 215.
17ibid., s. 214.
18ibid., s. 216.
19Paweł Wojtanek. “Program kosmiczny jako element mocarstwowej strategii globalnej ChRL”. W: Rocz-
nik Bezpieczeństwa Mi˛edzynarodowego 3 (2008), ss. 127–132, s. 130
6

widziano remedium na wszystkie dolegliwo´sci energetyczne, a miała być ona wyko-
rzystywana pocz ˛awszy od pasa˙zerskich statków transoceanicznych po samoloty.
Równolegle do wysiłków Chin, Indie i Korea Południowa zamierzaj ˛a umie´scić na
powierzchni Ksi˛e˙zyca własne l ˛adowniki i łaziki, równie˙z japońska agencja (JAXA
– Japan Aerospace Exploration Agency) jest w fazie projektowania podobnej misji,
Selene-2. Przeprowadzone badania maj ˛a na celu ustalenie m.in. zawarto´sci zamarzni˛e-
tej wody na biegunach i jej ewentualne wykorzystanie przez przyszłe misje załogowe:
jako ochrony przed promieniowaniem kosmicznym dla astronautów, ´zródło wody pit-
nej i paliwa dla misji w dalsze rejony Układu Słonecznego20.
Zaawansowanie dalekowschodnich planów kontrastuje z inercj ˛a strategii agencji
amerykańskiej – chocia˙z to wła´snie Stany Zjednoczone maj ˛a najwi˛eksze na ´swiecie
osi ˛agni˛ecia w eksploracji Kosmosu. Jeszcze dekad˛e temu powstawały w tym kraju pro-
pozycje wznowienia misji na Ksi˛e˙zyc, budowy stacji kosmicznej mi˛edzy Ziemi ˛a a jej
satelit ˛a oraz stworzenie statku o nap˛edzie jonowym, zasilanego przez reaktor nukle-
arny – mog ˛acego zabrać załogow ˛a misj˛e na Marsa21. Jednak˙ze ostatnie ci˛ecia ´srodków
dla NASA doprowadziły do anulowania wi˛ekszo´sci działań w tym kierunku.
5 Chińska polityka i strategia kosmiczna
Strategia animatorów chińskiego programu kosmicznego przez dłu˙zszy czas celowo
pozostawała nieudost˛epniana szerszym kr˛egom odbiorców. Do opinii ´swiatowej prze-
nikały ogólne relacje o znacznych osi ˛agni˛eciach o narodowej wadze: wyniesienie czło-
wieka na orbit˛e, udane umieszczenie satelity na orbicie Ksi˛e˙zyca. Według badaczy za-
chodnich, sytuacja ta była powodowana podwójnym znaczeniem rozwoju technologii
kosmicznych: wojskowym i cywilnym, i taka kompozycja programu mogła skłaniać
do utrzymywania wielu jego elementów w tajemnicy22. Zmiana w kierunku wi˛ekszej
przejrzysto´sci wyst ˛apiła w przypadku programów o mniejszym znaczeniu militarnym.
Do tej kategorii zalicza si˛e pierwszy chiński orbiter Ksi˛e˙zyca, Changé 1.
Cele cywilne chińskiego programu kosmicznego s ˛a okre´slane przez Chińsk ˛a Na-
rodow ˛a Agencj˛e Kosmiczn ˛a (CNSA). Dokument z 2006 r. podkre´slał znaczenie mo-
tywacji poznawczych – badań Ziemi, kosmosu, promowanie post˛epu społecznego etc.
Rozwój nauki i technologii ma słu˙zyć ubocznym zadaniom, pozyskaniu kadry wykwa-
lifikowanych in˙zynierów, niekoniecznie pracuj ˛acych pó´zniej w sektorze kosmicznym.
20Maggie McKee. “CHINA LEADS RUSH TO MOON.” W: New Scientist 220.2948 (2013), ss. 6–7.
ISSN: 02624079. URL: http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=
93331891&site=ehost-live
21Andrew Lawler. “Bush Plan for NASA: Watch This Space”. W: Science 302.5652 (2003), p. 1873. ISSN:
0036-8075
project”, s. 214.
7

Rozwijane sektory słu˙z ˛a równie˙z zastosowaniom komercyjnym, nap˛edzaj ˛ac rozwój go-
spodarki i sektora prywatnego23.
Znaczenie programu kosmicznego dla Państwa ´Srodka jest zatem istotne w tym
wzgl˛edzie, ˙ze przy´spiesza rozwój segmentu wysokich technologii i pozwala na bu-
dow˛e własnych, niezale˙znych od zagranicznych licencji, mocy wytwórczych w tym
wzgl˛edzie. Równie wa˙zne jest zwi˛ekszenie efektywno´sci przemysłu obronnego kraju.
Badania kosmiczne s ˛a równie˙z ´zródłem wiedzy naukowej i innowacji technologicz-
nych dla prywatnego biznesu i szkół technicznych w kraju. Nie bez znaczenia jest
tak˙ze presti˙z zwi ˛azany z sukcesami w tych dziedzinach, staj ˛ac si˛e istotnym ´zródłem
legitymizacji władzy Partii Komunistycznej24.
Chiński system polityczny opisywany jest jako „sfragmentaryzowany” autoryta-
ryzm. Fragmentacja przejawia si˛e w procesie podejmowania decyzji politycznych: poza
centrum jest on rozł ˛aczny, a decyzje osi ˛agane s ˛a w sposób przyrostowy na drodze ne-
gocjacji i konsensusu. Jest to charakterystyczne dla chińskiej tradycji państwowej. W
miejsce podziału władzy wyst˛epuje jednolita hierarchia, a spory pomi˛edzy poszczegól-
nymi jej szczeblami (i jednostkami) rozstrzygane s ˛a poprzez rokowania w jej ramach,
a nie przez orzeczenia niezale˙znego s ˛adownictwa, działaj ˛acego na podstawie przepi-
sów stanowionych w osobnym trybie – ustaw, podczas gdy administracja jest regu-
lowana przez rz ˛adowe akty wykonawcze. W ten sposób uczeni nie maj ˛ac bezpo´sred-
niego wpływu na proces polityczny, mog ˛a przedkładać swoje propozycje odpowiednim
agendom. Doradcy rz ˛adowi rekrutuj ˛acy si˛e spo´sród naukowców (tu: zaanga˙zowanych
w rozwój badań kosmicznych) nie musz ˛a kierować si˛e przesłank ˛a poparcia społecz-
nego – tak, jak aktorzy polityki wewn˛etrznej – w podejmowaniu decyzji. Interakcja
zachodzi zatem tylko pomi˛edzy doradcami, rekrutuj ˛acymi si˛e równie˙z z presti˙zowych
think-tanków i Chińskiej Akademii Nauk, a biurokratami rz ˛adowymi. Przejawia si˛e to
w szczególno´sci w odniesieniu do procesu decyzyjnego w sprawach badań kosmicz-
nych – decyzje cz˛esto zapadaj ˛a za zamkni˛etymi drzwiami25.
Jest to sytuacja odmienna od realiów amerykańskich. W Stanach Zjednoczonych
granty na badania s ˛a w du˙zym stopniu kwesti ˛a decyzji Kongresu, kreowanego w pro-
cesie wyborczym i zale˙znego od opinii publicznej. Ci˛ecia wydatków na nauk˛e s ˛a po-
strzegane przez amerykańskich legislatorów jako sposób na marnotrawstwo publicz-
nych pieni˛edzy, przez uczonych – jako wtr ˛acanie si˛e laików do ich spraw. Ograniczenia
finansowe dotykaj ˛a w szczególno´sci dyscyplin nauk społecznych i psychologii26.
23Wojtanek, “Program kosmiczny jako element mocarstwowej strategii globalnej ChRL”, s. 129.
project”, s. 214.
25ibid., s. 214 – 215; 216.
26Jocelyn Kaiser. “House Votes to Kill Grants, Limit Travel to Meetings”. W: Science 305.5691 (2004),
p. 1688. ISSN: 0036-8075, p. 1688.
8

6 Współpraca mi˛edzynarodowa Chin i regionalny wy-
´scig kosmiczny
Obok Chin w rejonie Azji i Pacyfiku swoje programy kosmiczne realizuj ˛a równie˙z
inne państwa, z których najbardziej zaawansowane s ˛a działania Indii i Japonii. W tym
drugim przypadku rozwijany jest program satelitów obserwacyjnych do badań Ziemi i
oceanów. Program japoński posiada równie˙z wymiar w zakresie bezpieczeństwa: kraj
ten rozwija system monitoringu oparty na satelitach, o nazwie System Gromadzenia
Informacji (Information Gathering System – IGS). Decyzj˛e o jego budowie podj˛eto po
wystrzeleniu w 1998 r. przez Północn ˛a Kore˛e rakiety Taepodong27.
Japonia nie posiada jednak pełnej swobody w zakresie swojego programu, wskutek
powojennych ograniczeń nało˙zonych na ten kraj i ustawy z 1969 r., zakazuj ˛acej wyko-
rzystania przestrzeni pozaziemskiej w celach innych, ni˙z stricte pokojowe. Mimo i˙z to
prawo zostało zmienione w roku 2008, nakłady na program kosmiczny uszczuplono.
Sytuacja ta wynika równie˙z z zale˙zno´sci japońskiej obronno´sci od USA28.
W innej sytuacji znajduje si˛e program indyjski: państwo to zdystansowało si˛e od
dotychczasowej polityki niezaanga˙zowania i od lat 80. d ˛a˙zy do zbli˙zenia technologicz-
nego i gospodarczego z Zachodem. Jego efektem stał si˛e m.in. transfer technologii
nap˛edu rakiet no´snych Ariane. W roku 2010 stopień zaawansowania indyjskiego pro-
gramu kosmicznego oceniano na zbli˙zony do francuskiego w latach 80. Kraj ten dekla-
ruje zdolno´sć i gotowo´sć do przeciwstawienia si˛e militaryzacji przestrzeni przez ChRL
(gdyby taka sytuacja zaistniała) poprzez rozwój ´srodków zabezpieczaj ˛acych indyjsk ˛a
infrastruktur˛e kosmiczn ˛a29.
Zdolno´sć do wykorzystywania przestrzeni kosmicznej wykazały w ostatnich latach
równie˙z: Korea Południowa – wystrzeliwuj ˛ac m.in. satelity Komsat i Koreasat; Tajlan-
dia – w 2005 r. wystrzeliła satelit˛e Thaicom 4 do zastosowania w szerokopasmowej
komunikacji oraz Malezja (satelita Measat 3)30.
Na poziomie dyplomatycznym Chiny prowadz ˛a współprac˛e z państwami rozwija-
j ˛acymi si˛e, w tym z jednym z najwi˛ekszych „rynków wschodz ˛acych” – Brazyli ˛a, jak
równie˙z z Wenezuel ˛a, Boliwi ˛a, Pakistanem i państwami afrykańskimi. Współdziałanie
to ma na celu wybadanie mo˙zliwo´sci udost˛epniania chińskich usług realizowanych za
pomoc ˛a infrastruktury kosmicznej państwom trzecim31. Kooperacja zachodzi równie˙z
pomi˛edzy Europejsk ˛a Agencj ˛a Kosmiczn ˛a a agencj ˛a chińsk ˛a, co według Fabio Favaty
27Bertrand de Montluc. Space Science, Exploration and Policies: A New International Strategic Context
for Space Policies. New York, NY, USA: Nova Science Publishers, Inc., 2010. ISBN: 978-16-11-22081-0.
URL: http://site.ebrary.com/lib/mickiewicz/docDetail.action?docID=10661687, s. 24-25.
Zob. te˙z Wojtanek, “Program kosmiczny jako element mocarstwowej strategii globalnej ChRL”, s. 129.
28Montluc, Space Science, Exploration and Policies: A New International Strategic Context for Space
Policies, s. 25-26.
29ibid., s. 26-27.
30ibid., s. 25.
31ibid., s. 28.
9

– przewodnicz ˛acego biura odpowiadaj ˛acego za koordynacj˛e w ESA (Science Planning
and Community Coordination Office) – daje mo˙zliwo´sć anga˙zowania najzdolniejszych
osób w dane zagadnienie32.
7 Percepcja chińskiej strategii kosmicznej z pozycji Wa-
szyngtonu
7.1 Geopolityka przestrzeni kosmicznej
Geopolityka, dyscyplina która ze wzgl˛edu na swoje powi ˛azania z mi˛edzywojennymi
roszczeniami imperialnymi – w tym rewizjonizmem niemieckim, w II połowie XX
wieku została zaniedbana i przez długi czas traktowana niemal jako pseudonauka. Pe-
wien renesans prze˙zyła po zakończeniu zimnej wojny. Jej teoretycy poszukiwali po-
wi ˛azań pomi˛edzy ´srodowiskiem geograficznym a zachodz ˛acymi na danym terytorium
procesami politycznymi. Zrozumienie tych procesów miało dać aktorom mi˛edzyna-
rodowym mo˙zliwo´sć budowania strategii, choćby poprzez ´swiadome manipulowanie
dost˛epem do okre´slonych obszarów33.
Nurt tych dociekań, jednak˙ze nieskompromitowany przez totalitarne ideologie, stanowi
krytyczna geopolityka. Zwraca si˛e tu uwag˛e na aspekt relatywistyczny – moralno´sć ni-
gdy nie stoi tylko po jednej stronie. Przy wydawaniu ró˙znych os ˛adów, nale˙zy rozwa˙zyć
ró˙zne strony danego problemu i spojrzeć na niego z ró˙znych perspektyw, uwzgl˛ednia-
j ˛ac ró˙znice motywacji, w tym wynikaj ˛ace z odmienno´sci kulturowych34.
Bez przyj˛ecia takiej perspektywy, kosmiczne ambicje Chin wydaj ˛a si˛e wyzwaniem
rzuconym hegemonowi – Stanom Zjednoczonym. Stanowi to pasjonuj ˛ac ˛a narracj˛e hi-
storyczn ˛a, wpasowan ˛a w amerykańsk ˛a tradycj˛e „manifest destiny” i ide˛e walki dobra
ze złem. Ten „wy´scig kosmiczny” mo˙ze jednak wygl ˛adać inaczej z perspektywy ChRL
– z tego choćby wzgl˛edu, ˙ze bezpo´srednimi konkurentami tego kraju w regionie s ˛a In-
die i Japonia, maj ˛ace własne programy kosmiczne35.
7.2 Amerykańskie embargo technologiczne
Specyfika postrzegania przez amerykańskich legislatorów i administracj˛e zastosowań
chińskich badań kosmicznych doprowadziła do zakazu konsultacji mi˛edzy amerykań-
skimi uczonymi a ich odpowiednikami z Chin osi ˛agni˛eć Stanów Zjednoczonych w za-
kresie badań kosmicznych. Embargo obejmuje przede wszystkim wymian˛e technologii
32David Kramer. “Ban on US-China space-program ties means missed opportunities for NASA.” W: Phy-
sics Today 66.12 (2013), ss. 24 –26. ISSN: 00319228. URL: http://search.ebscohost.com/login.
aspx?direct=true&db=a9h&AN=92688812&site=ehost-live, p. 26.
33Mark Blackwell. Geografia polityczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN: 978-83-
01-15524-7, s. 125; 134-135.
34ibid., s. 134-135.
35Zhang, “The eagle eyes the dragon in space—A critique”, s. 114.
10

kosmicznych mi˛edzy państwami, co bywa postrzegane jako wstrzymanie współpracy
NASA z jednym spo´sród najszybciej rozwijaj ˛acych si˛e mocarstw kosmicznych. Mo˙ze
to prowadzić do duplikowania si˛e prac w zakresie technologii kosmicznych po obu stro-
nach Pacyfiku. Według amerykańskiego specjalisty do spraw chińskich, istnieje wiele
płaszczyzn, na których współpraca nie stanowiłaby zagro˙zenia dla bezpieczeństwa na-
rodowego, a mogłaby przynie´sć obopólne korzy´sci36.
Wobec amerykańskich uczonych uczestnicz ˛acych w spotkaniach i konferencjach, w
których bior ˛a udział Chińczycy, obowi ˛azuje wymóg notyfikowania Kongresu z 30-
dniowym wyprzedzeniem o tematyce spotkania i zapewnienia, ˙ze nie b˛ed ˛a poruszane
kwestie maj ˛ace znaczenie dla amerykańskiego bezpieczeństwa narodowego. Istnieje
te˙z obowi ˛azek zapewnienia Izb, ˙ze członkowie chińskiego rz ˛adu, z którymi b˛ed ˛a pro-
wadzone rozmowy, nie s ˛a bezpo´srednio zaanga˙zowani w łamanie praw człowieka w
ChRL.
W marcu 2013 r. po incydencie z obywatelem chińskim pracuj ˛acym dla NASA,
aresztowanym podczas próby przekroczenia granicy (po badaniu jego prywatnego kom-
putera ostatecznie nie znaleziono na nim istotnych, „przemycanych” informacji), wy-
dano moratorium na uwierzytelnianie uczonych z okre´slonej grupy krajów, w tym wła-
´snie z Chin. Moratorium miało dotyczyć tylko urz˛edników państwowych, jednak˙ze
pracownicy NASA powodowani nadmiern ˛a ostro˙zno´sci ˛a, wycofali zaproszenia dla chiń-
skich naukowców na konferencj˛e dotycz ˛ac ˛a planet pozasłonecznych, zaplanowan ˛a w zwi ˛azku
z obserwacjami prowadzonymi przy pomocy teleskopu Kepler. Zamieszanie pogł˛ebiło
wstrzymanie prac rz ˛adu amerykańskiego wskutek braku uzgodnienia stanowiska mi˛e-
dzy izbami Kongresu w sprawie bud˙zetu37.
Obawy o transfer technologii zacz˛eły si˛e wcze´sniej. Dekad˛e temu Stany Zjedno-
czone odrzuciły pro´sb˛e Chin o dopuszczenie do uczestnictwa w budowie Mi˛edzynaro-
dowej Stacji Kosmicznej (ISS). ChRL obecnie pracuje nad zbudowaniem własnej sta-
cji: pierwszy moduł ma być wysłany w 2018 roku, budowa zakończona w roku 2020
(tym samym, w którym misja ISS ma zostać zakończona)38.
7.3 Czy mamy do czynienia z kolizyjnymi d ˛a˙zeniami USA i ChRL?
Dynamiczny rozwój chińskiego programu kosmicznego wzbudza tyle samo obaw w
Stanach Zjednoczonych co entuzjazmu w Chinach. Dyskusje nad wieloma kwestiami
bezpieczeństwa i strategii Chin wzbudził test systemu ASAT (the Anti-Satellite), po-
legaj ˛acy na zestrzeleniu zu˙zytego satelity, przeprowadzony w 2007 roku. Akt ten wy-
wołał dyskusj˛e na temat gł˛ebszej „symboliki” stosowanej przez animatorów chińskiej
36Kramer, “Ban on US-China space-program ties means missed opportunities for NASA.”, s. 24.
37ibid., s. 25. Zob. te˙z: Brad Plumer. “Absolutely everything you need to know about how the government
shutdown will work”. W: Washington Post (2013). URL: http://www.washingtonpost.com/blogs/
wonkblog/wp/2013/09/30/absolutely-everything-you-need-to-know-about-how-the-
government-shutdown-will-work/
38Kramer, “Ban on US-China space-program ties means missed opportunities for NASA.”, s. 26.
11

polityki zagranicznej. Pojawiły si˛e głosy, ˙ze stanowi on wyzwanie dla amerykańskiej
strategii, jak równie˙z ˙ze jest to (jakkolwiek mało subtelna) próba zwrócenia mi˛edzyna-
rodowej uwagi na konieczno´sć dokładniejszego uregulowania zakazu stosowania broni
w przestrzeni kosmicznej. Niezale˙znie od stosunku do powy˙zszych kwestii, percep-
cja wzrostu pozycji Chin nabiera dodatkowej wagi zmieniaj ˛ac relacje mi˛edzy ChRL a
USA i stawiaj ˛ac pytanie o rzeczywiste przesłanki rozwoju programu kosmicznego39.
Po zakończeniu zimnej wojny, elementem modernizacji konwencjonalnych sił zbroj-
nych stał si˛e rozwój systemów telekomunikacyjnych do zastosowań militarnych. Pod-
czas pierwszej wojny w Zatoce Perskiej zdalnie naprowadzane pociski stanowiły 7,7%
zastosowanego sprz˛etu bojowego, w przypadku interwencji w Afganistanie w 2001
r. ich u˙zycie wzrosło do 60%. Zastosowanie „wysokozinformatyzowanych” narz˛edzi
u´swiadomiło Chińczykom wzrastaj ˛ac ˛a przepa´sć technologiczn ˛a mi˛edzy ich a amery-
kańskimi siłami zbrojnymi. Tworzenie du˙zych ofensywnych zgrupowań wojskowych,
charakterystycznych dla epoki wojen przemysłowych, umo˙zliwia jedynie ich łatwe
zniszczenie za pomoc ˛a sterowanych z odległo´sci rakiet. Sytuacja ta przypomina rok
1945, kiedy – według brytyjskiego generała Ruperta Smitha, paradygmat wojny prze-
mysłowej dosłownie „wyleciał w powietrze”. Od tego czasu (zastosowania broni ato-
mowej) tworzenie skoncentrowanych zgrupowań ludzi i sprz˛etu umo˙zliwiłoby ich ła-
twe zniszczenie za pomoc ˛a ładunku atomowego, b ˛ad´z odci˛ecie od zaopatrzenia, po-
przez zniszczenie zaplecza.
Zgodnie z narracj ˛a strategów amerykańskich, działania ChRL stanowi ˛a zagro˙zenie
dla USA – szczególnie ich działań w rejonie Pacyfiku. Zgodnie jednak z powy˙zszym
(niezb˛edno´sci ˛a rozwoju technologii kosmicznych dla zrównowa˙zenia swojego poten-
cjału z amerykańskim), Chińczycy zmierzaj ˛a jedynie w kierunku wskazanym przez
strategów z Pentagonu: przyszło´sci ˛a prowadzenia wojen jest wysoka technologia, w
tym – technologia satelitarna40.
Problemem dla Stanów Zjednoczonych s ˛a nie tylko potencjalne zamiary państw
co do wykorzystania przestrzeni okołoziemskiej, ile zmniejszenie amerykańskiego za-
kresu monopolu kosmicznego. Dominacja USA w przestrzeni kosmicznej została za-
pisana po zakończeniu zimnej wojny w amerykańskiej strategii państwowej, opraco-
wanej za administracji prezydenta Billa Clintona. W dokumencie tym zawarto m.in.
stwierdzenie, ˙ze „mo˙zliwo´sć jej [przestrzeni kosmicznej] swobodnego wykorzystania
jest istotna dla amerykańskich interesów bezpieczeństwa”41. Amerykanie pozostawiaj ˛a
sobie pewien margines, dystansuj ˛acy ich od kolejnych państw. Ich stosunek do prze-
strzeni okołoziemskiej wydaje si˛e analogiczny do znaczenia marynarki dla Imperium
Brytyjskiego – która miała być dwukrotnie wi˛eksza od sił morskich kolejnego najbar-
dziej znacz ˛acego na oceanach państwa.
39Zhang, “The eagle eyes the dragon in space—A critique”, s. 113-114.
40ibid., s. 115.
41Roman Ku´zniar. Polityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe Scholar, 2006. ISBN: 978-83-7383-222-0, s. 203.
12

Wi˛ekszo´sć chińskich projektów kosmicznych ma jednak podwójne zastosowanie:
cywilne i wojskowe. Wystrzeliwanie satelitów w przestrzeń kosmiczn ˛a słu˙zy nie tylko
zdobyciu dominacji. Urz ˛adzenia te s ˛a elementem szerszego programu modernizacyj-
nego i samodzielnego rozwoju szeregu usług i badań: meteorologicznych, klimatolo-
gicznych oraz rozwoju telewizji satelitarnej, nawigacji i ł ˛aczno´sci opartej na sateli-
tach. W ten sposób zyskuje na aktualno´sci pytanie o granic˛e, na której kończy si˛e
pokojowe wykorzystanie technologii. Pojawiaj ˛a si˛e równie˙z w ˛atpliwo´sci wobec defi-
niowania broni kosmicznej jako takiej – szczególnie w ´swietle Traktatu o przestrzeni
kosmicznej. Ponadto urz ˛adzenia, które z amerykańskiego punktu widzenia maj ˛a ewi-
dentnie ofensywny charakter, w rzeczywisto´sci mog ˛a z równym powodzeniem słu˙zyć
celom defensywnym42.
8 Zakończenie
Przegl ˛ad zagadnień chińskiego programu kosmicznego dowodzi, ˙ze jego postrzeganie
jako kopii programu amerykańskiego sprzed 50 lat i powielania schematów innych kra-
jów, w tym w technologii – Zwi ˛azku Radzieckiego, jest bł˛edem. Jest tak choćby z tego
powodu, ˙ze Amerykanie nie prowadz ˛a aktualnie załogowych misji, jakie rozpocz˛eli
blisko pół wieku temu. Butne deklaracje republikańskiego kandydata na prezydenta,
Mitta Romneya, przypominaj ˛acego Chińczykom, ˙ze je˙zeli kiedykolwiek wyl ˛aduj ˛a na
Ksi˛e˙zycu powinni pami˛etać, kto był tam pierwszy (dosłownie: powinni „[...] spoj-
rzeć na amerykańsk ˛a flag˛e, któr ˛a postawiono tam 43 lata temu”) wydaj ˛a si˛e czczymi
obietnicami wielko´sci, nie do końca odpowiadaj ˛acymi realiom, wypowiadanymi przez
absolutnego laika w sprawach astronautyki i badań kosmicznych. Przy okazji repu-
blikanin zauwa˙zył, ˙ze „Widzieli´scie równie˙z, i˙z wła´snie wyl ˛adowali´smy na Marsie i
dobrze przyjrzeli´smy si˛e temu, co tam si˛e dzieje – You also just saw we just landed on
Mars and took a good look at what’s going on there.” – chodziło oczywi´scie o l ˛adowa-
nie sondy Curiosity43.
Wydaje si˛e zatem, ˙ze po XIX wieku upokorzeń, Chiny ponownie zajmuj ˛a przodu-
j ˛ace miejsce na ´swiecie, tak˙ze je˙zeli chodzi o post˛ep technologiczny i innowacje.
42Zhang, “The eagle eyes the dragon in space—A critique”, s. 115. Zob. te˙z: Montluc, Space Science,
Exploration and Policies: A New International Strategic Context for Space Policies, s. 24.
43Keith Cowing. “Mitt Romney and His Space Advisor Mike Griffin Disagree on China”. W: Nasa Watch
(2012). URL: http://nasawatch.com/archives/2012/08/mitt-romney-and.html
13

Literatura
Besha, Patrick. “Policy making in China’s space program: A history and analysis of
the Chang’e lunar orbiter project”. W: Space Policy 26.4 (2010), ss. 214 –221.
ISSN: 0265-9646. DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.spacepol.2010.
08.005. URL: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/
S0265964610000871.
Blackwell, Mark. Geografia polityczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,
2008. ISBN: 978-83-01-15524-7.
Broad, William J. “With the Shuttle Program Ending, Fears of Decline at NASA”.
W: New York Times (2011). URL: http://www.nytimes.com/2011/07/04/
science/space/04nasa.html?pagewanted=all&_r=0.
“China’s Space Program Tries to Catch Up”. W: Stratfor Analysis (2013).
Cowing, Keith. “Mitt Romney and His Space Advisor Mike Griffin Disagree on China”.
W: Nasa Watch (2012). URL: http://nasawatch.com/archives/2012/08/
mitt-romney-and.html.
Kaiser, Jocelyn. “House Votes to Kill Grants, Limit Travel to Meetings”. W: Science
305.5691 (2004), p. 1688. ISSN: 0036-8075.
Kramer, David. “Ban on US-China space-program ties means missed opportunities
for NASA.” W: Physics Today 66.12 (2013), ss. 24 –26. ISSN: 00319228. URL:
http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=
92688812&site=ehost-live.
Ku´zniar, Roman. Polityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2006. ISBN: 978-83-7383-222-0.
Lawler, Andrew. “Bush Plan for NASA: Watch This Space”. W: Science 302.5652
(2003), p. 1873. ISSN: 0036-8075.
Lewandowska, Karolina. “Chińczycy w kosmosie”. W: Azja-Pacyfik 8 (2005), ss. 197–
204.
McKee, Maggie. “CHINA LEADS RUSH TO MOON.” W: New Scientist 220.2948
(2013), ss. 6–7. ISSN: 02624079. URL: http : / / search . ebscohost . com /
login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=93331891&site=ehost-live.
Montluc, Bertrand de. Space Science, Exploration and Policies: A New International
Strategic Context for Space Policies. New York, NY, USA: Nova Science Publi-
shers, Inc., 2010. ISBN: 978-16-11-22081-0. URL: http://site.ebrary.com/
lib/mickiewicz/docDetail.action?docID=10661687.
Plumer, Brad. “Absolutely everything you need to know about how the government
shutdown will work”. W: Washington Post (2013). URL: http://www.washingtonpost.
com/blogs/wonkblog/wp/2013/09/30/absolutely-everything-you-
need-to-know-about-how-the-government-shutdown-will-work/.
14

Wohlstetter, Albert. “The Delicate Balance of Terror”. W: Foreign Affairs 37.2 (1959),
ss. 211 –234. ISSN: 00157120. URL: http://search.ebscohost.com/login.
aspx?direct=true&db=a9h&AN=14722047&site=ehost-live.
Wojtanek, Paweł. “Program kosmiczny jako element mocarstwowej strategii globalnej
ChRL”. W: Rocznik Bezpiecze´nstwa Mi˛edzynarodowego 3 (2008), ss. 127–132.
Zhang, Yongjin. “The eagle eyes the dragon in space—A critique”. W: Space Po-
licy 29.2 (2013). Special Issue: China’s Rising Star, Japan’s Re-entry: East Asia’s
Space Security in a Global Context, ss. 113 –120. ISSN: 0265-9646. DOI: http:
//dx.doi.org/10.1016/j.spacepol.2013.03.002. URL: http://www.
sciencedirect.com/science/article/pii/S0265964613000234.
15

Wybrane zagadnienia rozwoju chińskiego programu kosmicznego

Recommended

Recommended

More Related Content

Featured

Featured (20)

Wybrane zagadnienia rozwoju chińskiego programu kosmicznego