1. www.baigaliinuhaan.blogmn.net
Ñàëõèíû ãàðàëòàé áîëîí öºëèéí ðåëüåô
Ñàëõèíû ¿ëýýëò áà
õóðèìòëóóëàõ ¿éë
àæèëëàãààíààñ õîòãîð
ã¿äãýðèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýð
¿¿ñäýã. ¿¿íèéã ñàëõè ãàðàëûí
/ýîëîâûé eolia-ýðòíèé ãðåêèéí
“ñàëõèíû áóðõàí” ãýñýí
ãàðàëòàé ¿ã./ ðåëüåô ãýäýã.
Ñàëõè ýëñýí ãàäàðãûã õóâüñãàí
äîâöîã, ýëñýí çîî, ñýâõ¿¿ë ýëñ
çýðýã õýëáýð¿¿äèéã ¿¿ñãýíý.
Ìºí ¿ëýýëòèéí õîíõîðóóä èõ
¿¿ñýõ áà òîì íü 15ì õ¿ðòýë ã¿í,
1.5 êì õºíäëºí îãòëîëòîé
áàéäàã. Ñýâñãýð õóðäàñûã
õèéñãýí 纺õ ñàëõèíû ¿éë àæèëëàãààã ÄÅÔËßÖÈ ãýíý. Ñàëõèíä òóóãäàõ
ÿâöäàà õóðäàñ ÷óëóóëãóóä ãàçðûí ãàäàðãûã ¿ðæ ýëýãä¿¿ëýõ ¿éë ÿâöûã
ñàëõèíû ¿ðýëò áóþó ÀÁÐÀÇÈ ãýíý. Ñàëõèíû ¿éë àæèëëàãààãààð ¿¿ñýí
á¿ðýëääýã íýã îíöëîã õóðäàñ áîë ˨ÑÑ áóþó àëòàí õèìýðëýã õóðäàñ þì.
˨ÑÑ íü ïëåéñòîöåíû íàñòàé áºãººä íýã òºðëèéí, ¿åëýýã¿é í¿õ ñ¿âýðõýã,
øàâðàíöàð øèíæòýé êâàðö áà êàëüöèò (CaCO3) –ûí õîëèìîã á¿õèé 0.05-
0.01 ìì äèàìåòðòýé þì. Ýíý íü öàéâàð øàðãàë, øàðãàë õ¿ðýí ºíãºòýé
áàéõ áà äîòîð íü äóí õÿñààí áîëîí ñ¿¿ãýýð áîéæèã÷äûí ÿñ ø¿ä ýëáýã
òîõèîëäîíî. Îäîîãîîð õóóðàé ãàçðûí 10 îð÷èì õóâèéã ˨ÑÑ á¿ðõýõ áà
Õîéä Àìåðèêò èõ òàë (60ì çóçààí), Ìèññèñèïèéí ñàâ ãàçàð, õÿòàäûí õîéä
õýñýã (çóçààí íü 180ì õ¿ðíý), Äóíäàä Àçèéí öºë¿¿äýä èõ òàëáàé ýçýëäýã.
ÖªËÈÉÍ ÎÍÖËÎÃ:
Öºë áîëîí ãàíäóó íóòàãò àãààðûí
÷èéã, õóð òóíàäàñ áàãà, óðãàìëûí
á¿ðõýâ÷ ìóó ó÷èð ôèçèê ºãºðøèë
èë¿¿ äàâàìãàéëäàã. Ðåëüåôèéí
õýëáýð á¿ðýëäýí òîãòîõîä ñàëõèíû
¿éë àæèëëàãàà ãîëëîíî. ßíç á¿ðèéí
ºíäºðò îðøèõ õààãäìàë, õîíõîð õîòãîð öºë ãàçàð ýëáýã áàéäàã áîëîâ÷

2. www.baigaliinuhaan.blogmn.net
òýð áîëãîí óñ òîãòîîä áàéäàãã¿é. Æèøýý íü õàìãèéí ã¿í õóóðàé õîíõîð
áîëîõ Òóðôàíû õîíõîð äàëàéí ò¿âøíýýñ äîîø 154ì-ò îðøèíî. Ò¿¿í÷ëýí
Êàðàãèå /-132m/, Àõ÷àêàÿ /-81m/, Êàòòàðà/Ëèâèéí öºëä, -133ì/,
Êàëèôîðíè äàõü ¿õëèéí õºíäèé /-85m/ çýðýã íü ã¿í õîíõîðóóä þì.
Ìàíàé ãîâü íóòãààð ÷ ãýñýí äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø ºðãºãäñºí áîëîâ÷,
ýðãýí òîéðíîîñîî ã¿í õîíõîð, õîòãîð îëîí áàéäàã. Æèøýý íü: Øàðãûí
õîòãîð, Áèãýðèéí, Õºõ íóóðûí õîòãîð ãýõ ìýò.
Õîâîð õýäèé ÷ öºë ãàçðûí ãîë ìºðä íü àëñ õîë ãàçàð óðñäàãààðàà
îíöëîãòîé. Æèøýý íü Àôðèêèéí öºëººð 6000 ãàðóé êì óðñàõ Íèë ìºðºí,
Êðàêóìûí öºëººð óðñàõ Àìóäàðúÿ, Ñûðäàðúÿ çýðãèéã íýðëýæ áîëíî.
Èéíõ¿¿ öóòãàë ãîë áàðàã ¿ã¿é òýæýýë õîìñ áîëîâ÷, àëñ õîë çàìûã òóóëàí
óðñàõ ãîë ìºðäèéã “äàìæèí ºíãºðºõ ãîë” áóþó “òðàíçèò” ãîë ãýæ
íýðëýäýã.
Öºëèéã ãàçàðç¿éí õýâ øèíæýýð íü ÷óëóóðõàã öºë áóþó ãàìàä /àðàá ¿ã/,
ýëñýí öºë, øàâàðëàã öºë ãýæ ãóðàâ àíãèëíà.
×óëóóðõàã öºë:
×óëóóðõàã öºëèéí ãàäàðãàä ¿íäñýí òàëñò ÷óëóóëàã èë ãàðñàí áóþó
òýäãýýðèéí ºãºðøëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ õýìõäýñ ìàòåðèàëààð
õó÷èãäñàí áàéäàã òóë “Ñàéðàí öºë”, “Õàéðãàí öºë” ãýõ çýðãýýð ÷ íýðëýíý.
Èéì öºëä óñ, óðãàìàë íýí õîâîð, õàã
õºâä õààÿà òîëáî áàéäëààð
òààðàëääàã. Ýíä ôèçèê ºãºðøëèéí
óëìààñ ýëýãäýæ ¿ëäñýí ºí÷èí óóë,
ç¿ëãýãäýæ ìºëãºðñºí õàä öîõèî
ýëáýã. ̺ºãºí õàä, øèðýýò ¿ëäýö
óóë, ñýíæèò õàä èõ òààðàëäàíà.
×óëóóðõàã öºëèéí íýã ºâºðìºö
õýëáýð áîë “ÿâàð ãàçàð” áóþó
badland þìàà. Ýíý íü õóóðàé óóð
àìüñãàëûí íºõöºëä õààÿà îðîõ
ààäàðûí óñàíä õýð÷èãäýí ¿¿ññýí
ñýâñãýð õóðäàñíààñ á¿ðýëäýíý.
Ýëñýí öºë:
Òðîïèêèéí á¿ñë¿¿ð áîëîí ñýð¿¿í á¿ñë¿¿ðò èõ òàëáàé ýçýëäýã. Ýëñýí
öºëèéã Àôðèêò “ýðã”, Àðàáèä “íåôóä”, Äóíäàä Àçèä êóì ãýæ íýðëýíý.

3. www.baigaliinuhaan.blogmn.net
Ýëñýí öºëä ìàíõàí ýëñ, ñýâõ¿¿ë ýëñ, äîâöîã ýëñ çýðýã ýëñíèé ðåëüåôèéí
õýëáýð¿¿ä ¿¿ñäýã.
Ìàíõàí íü ýëñíèé õóðèìòëàëààñ ¿¿ññýí õàãàñ äóãóé õýëáýðèéí ýëñýí
òîëãîä þì. Äýýðýýñ íü
õàðàõàä õàâèðãàí ñàð
õýëáýðòýé, ñàëõèí òàëûí
õàæóó íü óðò, òàâèóí /5-14
ãðàäóñ/, ã¿äãýð õàðèí
ñàëõèíû ýñðýã òàë íü ýãö
/30-33 ãðàäóñ/, õîòãîð
õýëáýðòýé, ºíäºð íü õýäýí
àðâàí ìåòð õ¿ðäýã. Ýëñýí
öºëèéí òàðõàëò òèéì ÷ èõ
áèø. Ãàíö íýãýýðýý
òààðàëäàõ ºí÷èí ìàíõàí
õîâîð, èõýâ÷ëýí ìàíõàí
òîëãîä òàðõñàí áàéäàã. Æèæèã ìàíõàí íü æèëä õýäýí àðâàí ìåòð çàéä
í¿¿õ áà òîì íü óäààí í¿¿íý.
Äýëõèéí õàìãèéí òîì õàìãèéí õóóðàé öºë áîëîõ Ñàõàðò ýëñýí õóðèìòëàë
èõ áºãººä ìàíõàí ýëñíèé ºíäºð 100ì õ¿ðíý. ̺í Àðàáûí, Äóíäàä Àçèéí
áîëîí Àâñòðàëèéí /Èõ ýëñýí öºë, Âèêòîðèéí, Ãèáñîíû, Àðóíòûí ãýõ ìýò/
öºëä ýëñýí çîî áóþó ã¿âýýíèé ºíäºð 10 – 20ì, óðò íü õýäýí çóóí êì õ¿ðíý.
×èãëýëýý óëèðëààð ýñðýã ç¿ãò ñîëüæ áàéäàã ñàëõèòàé íóòàãò ÌÀÍÕÀÍ
ÖÓÂÀÀ òîãòäîã. Ýíý íü îðîí íóòãèéí ñàëõèíû ÷èãò õºíäëºí òîãòîõ áà
óðò íü 100ì-ýýñ èõ. Ñàëõèíû ÷èãëýë ñîëèãäîõ ¿åä ìàíõàíû ñóóðü
áàéðàíäàà ¿ëäýæ, ò¿¿íèé ¿ç¿¿ð¿¿ä ýðãýí õîøóóðàõ ÿâöàä çýðãýëäýý
îðøèõ õýä õýäýí ìàíõàí íèéëæ ã¿âýý áîëäîã. Èéìä ìàíõàíû öóâààíû
õÿð íü òîëáîäîðõîã áàéíà. Õàðèí ÷èéãëýã óóð àìüñãàëûí íºõöºëä
ïàðàáîë áóþó íóìàí ñýâõ¿¿ë ¿¿ñäýã. Ýíý íü U õýëáýðòýé áºãººä àì íü
ñàëõèí òàëðóóãàà õàðñàí ºíäºð íü 100 – 200ì õ¿ðíý. Çààíäðûí òàëä
îðøèæ áàéâàë íàñ íü èõ ýðòíèéõ áàéíà. Çîíõèëîõ ñàëõèíû ÷èãëýëèéí
äàãóóä ã¿âýýëæ òîãòñîí áîë òóóø áóþó äàãóó ñýâõ¿¿ë ãýæ íýðëýíý.
Òóóø ñýâõ¿¿ë Òºâ Àâñòàðëèä èõ, íóòãèéí áàðàã 25 õóâèéã á¿ðõýõ áà
Àðàá, Åãèïåò, Èðàíä ÷ èõ òàðõæýý. ¯¿íèé ºíäºð íü õýäýí çóóí ìåòð
õ¿ðäýã.

4. www.baigaliinuhaan.blogmn.net
Ìàíàé îðíû ãàíäóó íóòãààð ýëñýí õóðèìòëàë îëîí. Æèøýý íü ªìíºãîâü
àéìãèéí íóòàãò îðøèõ Õîíãîðûí ýëñ íèéòäýý 180-ààä êì óðò
¿ðãýëæèëäýã. Ìîíãîë ýëñ, Áîð õÿðûí ýëñ ÷ èõ òàëáàé ýçýëíý.
Øàâðàíöàð öºë:
Ýíý íü áóñàä öºëèéí äóíä
àëàã öîîã ¿¿ñäýã áà áàãà
òàëáàé ýçýëíý. ̺í
øèðãýæ áóé íóóðûí
ýðãýýð óë õºðñíèé øîðâîã
óñ ãàäàðãàä îéð áàéõ ¿åä
ìàðààò öºë ¿¿ñíý.
Øàâðàíöàð àëòàí
õèìýðëýã øîðîî, ò¿¿íèé
íààíãèíöàð ÷óëóóëàãò
á¿ðýëääýã ýíý öºëèéã
“òàêûð”, “øàë ãàçàð”, “øîðà” ãýõ÷ëýí íýðëýäýã. Õîâä àéìãèéí Ìÿíãàä
ñóìûí íóòàãò íýëýýä òàëáàé ýçëýí îðøèõ “Ìÿíãàäûí øàë” íü øàâàðëàã
öºëèéí íýã õýëáýð þì.
ÖªËÆÈËÒ
Äýëõèéí ãàäàðãûí 40
îð÷èì õóâèéã öºë ãàçàð
ýçëýõ áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä öºëèéí
òàëáàé ìýäýãäýõ¿éö
íýìýãäñýýð áàéãàà þì.
Ýíý ¿éë ÿâöûã
“ÖªËÆÈËÒ” ãýæ
íýðëýäýã. Äýëõèéí ãàäàðãûí 35 õóâü íü öºëæèëòèéí õýñýãò õàìààðàãäàíà.
Íýã ìëÿðä îð÷èì õ¿í àì ýíý ãàçðóóäûí çàõààð àìüäàðäàã. Òîîöîîíîîñ
¿çýõýä æèëä íààä çàõ íü 6ñàÿ ãà òàëáàé öºë áîëîí õóâèð÷ áàéãàà àæýý.
Çàðèì ¿íýëãýýãýýð 20 ñàÿ êì2 ãàçàð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áîëîí, õ¿íèé
áóðóó ¿éë àæèëëàãààíû óðøãààð öºë áîëîí õóâèðàõ àþóë òóëãàðààä
áàéíà. Ýíý íü ÀÍÓ, Êàíàä 2 íèéëñýíýýñ ÷ òîì òàëáàé þì.
Ýõ ñóðâàëæ : Å.Áàò÷óëóóí, Äýëõèé ñóäëàë, 2009 îí.