Ti es quen crea o xogo, DESLIGATE. Paramos o xogo.

1. ESTE É UN PROXECTO DE
Oficina para a Igualdade de Xénero
Vicerreitoria de Igualdade Cultura e Deporte
PARAMOS O XOGO
TI ES QUEN CREA O XOGO,
TI ES QUEN CREA O XOGO,
SÁBADO
25 DE NOVEMBRO DE 2023
WWW.UDC.ES
GRATUÍTO
PEDRO BOGO
PEDRO BOGO
SERVIZO DE ATENCIÓN Á
COMUNIDADE UNIVERSITARIA
LGTBIQ+
PÁX. 10 CONTRAPORTADA
LUCÍA RAMOS GARCÍA
DEPARTAMENTO DE CIENCIAS DA
COMPUTACIÓN E TECNOLOXÍA DA
INFORMACIÓN
PÁX. 4
JUANJO LORENZO
JUANJO LORENZO
PROFESOR AXUDANTE DOUTOR
NO DEPARTAMENTO DE DIDÁCTICA
E ORGANIZACIÓN ESCOLAR

2. 2 DESligaTE Sábado 25 de novembro de 2023
NAS AULAS
PÍLULAS EN IGUALDADE, “SEGUE FACENDO
FALTA REFLEXIONAR E EDUCAR SOBRE A
VIOLENCIA DE XÉNERO”
O alumnado da Escola Politécnica Superior
O alumnado da Escola Politécnica Superior
de Enxeñaría do Campus de Ferrol acaba de
de Enxeñaría do Campus de Ferrol acaba de
recibir un obradoiro baixo o título
recibir un obradoiro baixo o título Pílulas
Pílulas
formativas en igualdade de xénero.
formativas en igualdade de xénero.
Esta iniciativa parte da Oficina de Igualdade
de Xénero da UDC e está apoiada por Al-
mudena Filgueira Vizoso, profesora doutora
en Enxeñaría Industrial e representante de
igualdade dentro da Facultade.
É xa o terceiro ano que se leva a cabo esta
iniciativa formativa en igualdade e o certo é
que, unha vez realizada, as valoracións son
moi positivas.
Falamos con Raquel Veiga, educadora social
da cooperativa AtalaiAS e encargada desta
actividade.
Como recibe o alumnado este tipo de for-
Como recibe o alumnado este tipo de for-
mación?
mación?
Pois a verdade é que nun primeiro momen-
to ves o alumnado un pouco expectante e
incluso nalgún caso algo “resignado” a falar
deste tema. Ás veces comentan que lles re-
sulta repetitivo ou incómodo de falar, pero
despois, unha vez que van recibindo a for-
mación, trátano sen dificultade e sérvelles
para reflexionar moitas cousas.
Intuímos un pouco o contido da formación,
Intuímos un pouco o contido da formación,
pero pódesnos detallar algo máis polo miú-
pero pódesnos detallar algo máis polo miú-
do en que consiste?
do en que consiste?
Trátase de valorar un pouco que coñece-
mentos teñen sobre o tema da (des)igual-
dade de xénero, contextualizalo e aclarar
algúns conceptos; analizar tamén que pasa e
por que pasa, aprender a identificar os ma-
chismos cotiáns (revisando as vivencias e
realidades en diferentes ámbitos) e reflexio-
nar sobre como nos afectan a cada un/unha
de nós estas situacións; que podo facer eu
no meu día a día, como actuar ante o mal-
trato ou diferentes tipos de desigualdades e
violencias; e, por último, tratar de fomentar
o “botrato” para favorecer relacións máis
saudables e igualitarias.
Despois destes tres anos impartindo esta
Despois destes tres anos impartindo esta
formación, cal pensas que é o balance?
formación, cal pensas que é o balance?
Pois considero que o balance é bastante
positivo. Trátase dunha acción formativa,
que forma parte do currículo dos estudos,
e segue a ser moi necesario impartila. A
través destas sesións o alumnado contex-
tualiza mellor o tema, aclara conceptos, que
ás veces descoñece a pesar de os escoita-
ren frecuentemente nos medios ou no seu
día a día, e, sobre todo, agradece moito a
oportunidade de expresarse, opinar e pre-
guntar dúbidas ou curiosidades. Para min é
moi gratificante ver que ao final o alumnado
valora na maioría dos casos moi positiva-
mente esta formación, e asegura que lle re-
sulta interesante compartir opinións sobre
o tema, coñecer a opinión de compañeiros/
as e aprender a reflexionar sobre certos
comportamentos e actitudes machistas, así
como identificar e saber como actuar en de-
terminadas situacións.
Tamén falamos co alumnado para saber que
opinan sobre estas pílulas formativas e al-
gunhas das respostas foron estas:
Xornada Universitaria Galega en Xénero
Xornada Universitaria Galega en Xénero
En xuño deste 2023 tivo lugar unha nova edición do Xugex baixo o título as epistemo-
loxías feministas en acción. Concretamente nesta oitava edición centrouse en reflexionar
sobre a orixe e evolución da orde patriarcal e o seu impacto na andamiaxe cultural,
institucional e cognitiva da nosa sociedade e das nosas universidades. Nestas xornadas
pretendeuse reflexionar, desde unha mirada crítica feminista, sobre o actual contexto
multicrise (guerra en Europa, crise ambiental, feminización global da pobreza, crise
financeira etc.) e o impacto que está a xerar na violencia de xénero e machista, na ciencia e na academia e tamén
nos contidos docentes universitarios.
Podedes ler máis sobre os contidos no libro de actas.
libro de actas.
Persoalmente vexo importante este tipo de charlas
informativas porque penso que a maior parte de
tíos (nos que me inclúo) non lle damos esa impor-
tancia; pensamos que son temas menores, cando
en realidade non o son vendo o que se fala nas
charlas.
Sesións moi interesantes; segue fa-
cendo falta reflexionar e educar so-
bre a violencia de xénero.
Fan reflexionar e ver as cousas doutra forma;
unha profesora moi amable e atenta e o contido
moi interesante.
Son moi necesarias para fomen-
tar un pensamento crítico.
Sorprendéronme para ben, xa que
tiña experiencias malas doutras char-
las e servíronme para darme conta
dalgunhas cousas.
Unhas charlas interesantes e bastante
dinámicas, nas que se abarcan diversos
temas sobre a violencia de xénero.

3. DESligaTE 3
Sábado 25 de novembro de 2023
Máis aló do coidado: historias de vida de mulleres traballadoras no sector do emprego
Máis aló do coidado: historias de vida de mulleres traballadoras no sector do emprego
do fogar.
do fogar.
Paula Tajuelo López
1.º premio TFM do XI Concurso de Traballos Académicos con Perspectiva e Xénero
Ángeles Alvariño
O traballo céntrase no estudo do sector do emprego do fogar baixo unha mirada femi-
nista. Así, os datos vencellados ao sector mostran a súa clara feminización o que levou
á autora a formularse o obxectivo de coñecer e visibilizar de primeira man as experiencias das mulleres, neste caso
traballadoras do sector do emprego do fogar. Así, a través dunha metodoloxía cualitativa que buscaba promover a
participación activa das propias mulleres, recolleu os seus testemuños e tamén a análise que elas fan sobra as súas
propias experiencias vitais. O traballo tivo en conta tamén a perspectiva decolonial e interseccional, garantindo o
recoñecemento das diversas realidades que atravesan ás mulleres.
NO CAMPUS
A COMUNIDADE UNIVERSITARIA CONTRA A GUERRA
O mércores 25 de outubro de 2023 o Grupo de Igualdade da Facultade de Ciencias da
Educación leu un comunicado e mantivo un minuto de silencio pola salvagarda da po-
boación civil e pola paz e a xustiza en Palestina.
O duro e dilatado estado de asedio que sofre
o pobo palestino a mans do exército israe-
lí tornouse máis cruento despois do bom-
bardeo realizado por Hamás o pasado día
7 de outubro sobre unha zona das terras
palestinas ocupadas por colonos israelís, o
cal causou polo menos 1300 mortes e 2900
persoas feridas. Hamás tamén tomou máis
de 100 reféns israelís. Condenamos este cri-
me de guerra e lamentamos profundamente
a tráxica perda de tantas vidas de poboación
civil e todo o sufrimento das vítimas super-
viventes.
Ao mesmo tempo, entendemos que o ata-
que de Hamás non sae da nada. Segundo
numerosos/as analistas de ascendencia pa-
lestina e xudía, constitúe un contra-ataque
dentro dunha incesante ofensiva israelí que
se remonta a oito décadas atrás, cunha cre-
cente e desapiadada campaña de “limpeza
étnica” executada mediante duros e nume-
rosos ataques de artillaría e con diversas
formas de ocupación, represión, marxina-
ción, exclusión, apartheid e debilitación da
poboación civil palestina. Noutras palabras:
trátase dunha opresiva política de perse-
cución xenófoba exercida a “lume lento” e
constante que ten todos os trazos dun xe-
nocidio gradual, e que tornou a Franxa de
Gaza nunha auténtica prisión sen teito.
Unha vez máis, a resposta do Goberno
israelí, dunha violencia descomunal, déixa-
nos sen palabras, porque, de novo, se ceba
nas persoas máis febles: crianzas, mulleres,
persoas feridas, persoas maiores están sen-
do asasinadas con ataques intencionados do
exército a fogares, a escolas, a hospitais, a
ambulancias, impedindo o acceso a auga, a
alimentos, cortando a axuda humanitaria, e
forzando o desprazamento cara ao sur da
Franxa de Gaza de máis dun millón de civís
do norte, entre outras estratexias crueis e
inhumanas. Os números de persoas faleci-
das son dunha enormidade arrepiante (o
Ministerio de Saúde de Palestina informa
que morreron máis de 4.385 persoas en
Gaza por mor dos ataques israelís, das cales
1.756 foron crianzas, así como 13.561 per-
soas feridas, moitas de extrema gravidade).
As imaxes das bolsas de plástico cubrindo
cadáveres de bebes, de nenos e nenas pare-
cen sacadas dunha serie distópica. Pero son
dolorosamente reais e volven amosar o mes-
mo que xa sabemos dende que as guerras se
transformaron en tácticas de exterminio da
poboación civil: as mulleres, a xuventude e
as crianzas e os profesionais dos coidados
na medicina, na educación, nos servicios so-
ciais somos os obxectivos para destruír. Por-
que son homes maiormente os que toman as
decisións sobre a violencia e tamén homes
principalmente as que a exercen. E fano
para acabar coas redes de coidados, para fe-
rir de morte a propia vida no seu senso máis
profundo. A vida está a aniquilarse de xeito
tan sistemático e indiscriminado que non
podemos máis que pensar nun xenocidio da
poboación civil palestina. Esta devastadora
agresión contra as 2,4 millóns de persoas
palestinas de gazatís non só crea unha ca-
tástrofe humanitaria, implica crimes de
guerra que atentan contra os convenios de
Xenebra, e incluso é cualificada como crime
contra a humanidade.
Ante este grave presente e pasado de ase-
dio en Gaza, a maioría dos medios de co-
municación internacionais prefiren dar voz
ao goberno de Israel, prefiren representar
o asedio israelí como se se tratase dunha
guerra. Mais non é unha guerra: é unha in-
vasión e un exterminio. A guerra só ocorre
entre potencias máis ou menos igualmen-
te capacitadas para loitar. É unha agresión
unilateral contra un pobo profundamente
debilitado que tenta protexer o que resta da
súa terra, cada vez máis fragmentada e colo-
nizada. Isto non significa facer apoloxía dos
recentes ataques mortais de Hamás. Implica
revelar e denunciar non só a súa violencia
senón, e en especial, a que practica o Estado
de Israel desde hai máis de 70 anos. O si-
lencio da maioría dos gobernos do mundo,
e mesmo o apoio (no caso de Francia, Ale-
maña, Estados Unidos e da Unión Europea)
á continuada destrución israelí de Gaza só
conduce á impunidade de Israel ante a súa
actuación ilegal e multiplica á escalada da
violencia.
Desde a consideración da educación
como unha ferramenta para desvelar as
inxustizas, para comprender as súas causas
e para construír un mundo baseado na paz,
na non-violencia, e na xustiza global non
podemos permanecer indiferentes ante estas
situacións de violencia extrema e xenocidio.
Se tomamos como referencia as análises e
recomendacións de quen leva anos explo-
rando as posíbeis saídas diplomáticas desta
continua crise, é moito o que podemos fa-
cer para contribuír a un proceso de paz na
rexión.
Por todo isto chamamos a:
·
· Informarnos sobre a historia e a situa-
ción actual de Palestina e de Israel —unha
fonte excelente para comezar vén precisa-
mente dunha ex-estudante da nosa faculta-
de: Lorena Boga García, cuxo traballo de fin
de grao “Do holocausto xudeu ao holocaus-
to palestino: programa de sensibilización ao
estudantado da Universidade da Coruña”
(2016) gañou premios e atópase no RUC
da UDC—.
·
· Deixar o silencio atrás e denunciar as
atrocidades cometidas polo Estado de Israel
contra o pobo palestino, asinando peticións,
participando en concentracións, manifes-
tacións, debates, protestas, folgas, move-
mentos e organizacións dedicados á paz na
rexión; escribindo textos e compartindo
informacións nas redes sociais; escribindo
cartas, peticións, comunicados e artigos di-
rixidos ás comunidades educativas, aos edi-
tores/as e aos nosos/as representantes polí-
ticos/as para esixir a fin dos apoios oficiais
ao goberno israelí.
·
· Condenar calquera acto de violencia
contra a poboación civil xa sexa israelí ou
palestina.
·
· E, finalmente, incúmbenos reforzar e in-
tegrar os principios e as estratexias da paz e
da xustiza a través da nosa praxe educativa
e investigadora a todos os niveis e en todos
os ámbitos.

4. 4 DESligaTE Sábado 25 de novembro de 2023
NA MASCULINIDADE
“Empregar unha linguaxe inclusiva é unha cuestión de riqueza
lingüística e a pegada que podemos deixar no alumnado no
que respecta á sensibilización é importante”.
Cóntanos, quen es e que fas?
Cóntanos, quen es e que fas?
Son Juanjo Lorenzo Castiñeiras, profe-
sor axudante doutor no Departamento de
Pedagoxía e Didáctica da Facultade de
Ciencias da Educación da UDC. Comecei
como profesor asociado e levo traballado
en entidades diversas sen ánimo de lucro.
Actualmente comparto aulas en Educación
Primaria, Educación Social, Logopedia e no
Mestrado de Profesorado, e as miñas áreas
de traballo xiran sobre temas diversos como
a inclusión educativa e social; as masculini-
dades disidentes; o currículo e os materiais
curriculares; a innovación educativa; ou o
desenvolvemento rural. Todo desde unha
ollada das pedagoxías feministas. Tamén
formo parte do Grupo de Igualdade da de-
vandita facultade.
Cal é túa percepción sobre as desigualdades
Cal é túa percepción sobre as desigualdades
de xénero no ámbito universitario?
de xénero no ámbito universitario?
É evidente que se seguen mantendo os
padróns a nivel de vocación profesional.
Hai carreiras que continúan estando femi-
nizadas e outras masculinizadas seguindo
os roles de xénero que vemos na sociedade.
Dentro das aulas nos graos de Educación
Primaria ou Educación Social hai unha im-
portante maioría de rapazas e no Mestrado
de Profesorado vese moi ben en canto aos
itinerarios formativos. Por exemplo, os de
linguas están máis feminizados mentres que
nos de ciencias experimentais ou educación
física predominan os homes.
Centrándome no profesorado, a miña
percepción é que queda moito por facer.
Na nosa facultade (máis aínda no conxunto
da UDC), por exemplo, son moitas as guías
docentes que non empregan unha linguaxe
inclusiva ou materias nas que non se visibi-
lizan achegas relevantes feitas por mulleres
(tanto nos contidos como na bibliografía),
e o mesmo sucede coa docencia. Son cousas
básicas que aínda non están acadadas, malia
que aparentemente todo o mundo está de
acordo coa igualdade entre mulleres e ho-
mes, a miña percepción é que hai menos
compromiso do que puidera parecer. Sei
que os tempos e a burocracia non axudan,
co exemplo citado, a revisar as guías docen-
tes, pero é importante para sentar as ba-
ses dunha axeitada praxe profesional neste
campo. Por outra banda, creo que empregar
unha linguaxe inclusiva é unha cuestión de
riqueza lingüística e a pegada que podemos
deixar no alumnado no que respecta á sen-
sibilización é importante.
Cal é a principal visión da masculinidade
Cal é a principal visión da masculinidade
no ambiente universitario? Notas compor-
no ambiente universitario? Notas compor-
tamentos que indiquen que algo está cam-
tamentos que indiquen que algo está cam-
biando, é dicir, que a masculinidade hexe-
biando, é dicir, que a masculinidade hexe-
mónica xa non é a normal?
mónica xa non é a normal?
Nas rapazas si percibo unha importante
toma de conciencia e madurez verbo de
facerse respectar. No caso dos rapaces de-
pende dos contextos. É certo que en graos
como Educación Social si percibo maior
sensibilidade nos mozos, certos cambios
canto a comportamentos e actitudes; tamén
é certo que seguen sendo minoría mesmo
en contextos onde o feminismo está máis
presente na vida universitaria.
Na miña opinión un argumento intere-
sante para sensibilizar os homes, recollendo
unha reflexión de Michael Kaufman, ten
que ver coa tríade da violencia masculina,
incidindo nas tres dimensións da violencia
que exercemos os homes: unha primeira di-
mensión cara ás mulleres e cara á infancia
e a adolescencia; a segunda dimensión se-
ría cara a outros homes que consideramos
inferiores (con frecuencia aqueles que non
encaixan nos estereotipos da masculinidade
hexemónica); e a última dimensión sería a
violencia que exercemos cara a nós mesmos.
Pois ben, é interesante ver como esta últi-
ma dimensión está pouco tratada, malia ser
unha das claves para tomar consciencia da
necesidade de mudarmos comportamentos
e actitudes. Coidar e coidarnos, superando
a constante represión emocional á que nos
vencella unha masculinidade tóxica, que
non permite amosar as nosas vulnerabilida-
des, polo que cargamos con elas e tamén coa
frustración que acumulamos neste proceso.
Notamos moita resistencia na maioría das
Notamos moita resistencia na maioría das
masculinidades de falar de igualdade, femi-
masculinidades de falar de igualdade, femi-
nismo ou incluso na participación de espa-
nismo ou incluso na participación de espa-
zos propios. Que se podería facer para crear
zos propios. Que se podería facer para crear
outro clima?
outro clima?
Certo, eu mesmo traballei e participei en
diferentes grupos de homes e a ningún con-
seguimos darlle continuidade. Segue cus-
tando moito que os homes participemos en
grupos para falar de igualdade ou de como
nos sentimos, algo que acontece tamén en
contextos informais onde son outros os
temas frecuentes de conversa. A nivel aca-
démico a liña de traballo ao redor das mas-
culinidades, malia acadar certa significación
puntual, tampouco é das máis abondosas.
Nese senso, e por rematar cunha propos-
ta, sería interesante que contextos como a
UDC fosen tamén un espazo para o debate
sobre esas cuestións con grupos formais e
informais, de homes ou mixtos, con profe-
sorado e alumnado. Cabe nese senso facer
autocrítica, xa que os homes que estamos
sensibilizados con este tema non somos ca-
paces de darlle o impulso que merece.
Falamos con Juanjo Lorenzo Castiñeiras
Lexislar e xulgar dende a perspectiva de xénero: especial referencia ao
Lexislar e xulgar dende a perspectiva de xénero: especial referencia ao
ámbito do dereito penal e aos delitos sexuais. Teresa Búa Zache
ámbito do dereito penal e aos delitos sexuais. Teresa Búa Zache
2.º premio TFM do XI Concurso de Traballos Académicos con Perspec-
tiva e Xénero Ángeles Alvariño
Este traballo xorde coa intención de abordar un estudo sobre a perspec-
tiva de xénero e a súa utilización no ámbito do dereito, especialmente
no ámbito dos delitos sexuais. A autora realiza un percorrido polo sig-
nificado da perspectiva de xénero, pola necesidade da súa aplicación, así
como o papel dos estereotipos e a vitimización secundaria que sufri-
ron e sofren as mulleres ao longo da historia até a actualidade. Tamén
aborda cuestións propias do campo do dereito como a posibilidade de
lexislar con perspectiva de xénero. Así, profunda sobre a necesidade
de xulgar desde esta perspectiva, deixando claro que non é unha opción
senón unha das ferramentas máis importantes para loitar contra as desigualdades imperantes nunha sociedade que
veu sendo dominada por homes desde principios dos tempos.

5. Mujeres en la prensa: análisis de sexismo de noticias sobre maltrato.
Mujeres en la prensa: análisis de sexismo de noticias sobre maltrato.
Patricia López Bellas
Patricia López Bellas
1.º premio TFG- Artes e Humanidades do XI Concurso de Traballos Académicos
con Perspectiva e Xénero Ángeles Alvariño
Este traballo pretende demostr ar que a linguaxe sexista e discriminatoria segue
existindo, non só na nosa contorna próxima senón tamén nos medios, co grave
prexuízo que isto implica. A autora constatou a existencia de noticias publicadas
nos medios que fomentan unha imaxe distorsionada da realidade sobre a violencia machista. Así, atopáronse
comentarios que discriminan ás vítimas ou que minimizan a culpabilidade do agresor, sobre todo no relato dos
feitos sobre actos de violencia.
DESligaTE 5
Sábado 25 de novembro de 2023
DE ACTUALIDADE
Notas que hai moita demanda de denuncias
Notas que hai moita demanda de denuncias
ou segue sendo algo que non se visibiliza?
ou segue sendo algo que non se visibiliza?
Si, nalgúns casos si notamos que hai moi-
ta demanda de denuncias, especialmente en
cuestións como a discriminación, abusos e
violencia. Pero aínda hai moitos incidentes
que non se denuncian por diversos moti-
vos; pode ser porque o comportamento está
normalizado ou crese que non é o suficien-
te grave.A visibilidade das denuncias está a
mellorar, mais aínda existe unha necesidade
de concienciar as persoas sobre a importan-
cia de denunciar e de destacar a utilidade
dunha institución independente para esta
finalidade. As denuncias son esenciais para
recoller datos e comprender a extensión dos
problemas, polo que é fundamental seguir
traballando na súa visibilización: máis info
máis info
aquí
aquí
Podemos dicir que es unha pioneira en te-
Podemos dicir que es unha pioneira en te-
mas de xénero e fútbol. No ano 2021 fixe-
mas de xénero e fútbol. No ano 2021 fixe-
ches o Plan Piloto 8M2021: Elas+fútbol, un
ches o Plan Piloto 8M2021: Elas+fútbol, un
estudo elaborado en colaboración coa Uni-
estudo elaborado en colaboración coa Uni-
versidade da Coruña (UDC) e o Deportivo
versidade da Coruña (UDC) e o Deportivo
da Coruña. En que consistía exactamente
da Coruña. En que consistía exactamente
o estudo?
o estudo?
Non me considero pioneira, senón alguén
que transmite valores e coñecemento rela-
cionados co xénero e o fútbol dende a miña
experiencia persoal nada e criada en Ingla-
terra. O estudo 8M2021: Elas+Fútbol foi
un proxecto colaborativo canda a Univer-
sidade da Coruña (UDC), cuxo obxectivo
principal foi visibilizar a situación das mu-
lleres no ámbito do fútbol. Este estudo non
se centrou só nas xogadoras, senón tamén
en profesionais que desempeñan diferentes
roles no mundo do fútbol, como fisiotera-
peutas, psicólogas, xornalistas deportivas,
adestradoras, directivas, axentes, tradutoras,
formadoras etc.O seu obxectivo principal
era cuantificar as experiencias destas mu-
lleres no seu traballo relacionado co fútbol,
co fin de identificar os problemas existentes
e traballar en accións, campañas, talleres e
xornadas para mellorar a súa situación nos
próximos catro anos. Deste xeito, o estudo
proporciona datos sólidos que poden ser-
vir como punto de partida para impulsar a
igualdade de xénero no mundo do fútbol e
acadar mellores condicións para todas as
mulleres que desempeñan un papel neste
deporte.
Daquel estudo unhas das conclusións foran
Daquel estudo unhas das conclusións foran
que máis do 80 % das consultadas dicía ter
que máis do 80 % das consultadas dicía ter
sufrido ou presenciado machismo no seu
sufrido ou presenciado machismo no seu
posto de traballo e o 15% afirmaba ter pre-
posto de traballo e o 15% afirmaba ter pre-
senciado acoso sexual. Logo de dous anos
senciado acoso sexual. Logo de dous anos
como segues vendo a situación?
como segues vendo a situación?
Dous anos despois da publicación do estudo
aínda vexo que a situación pode seguir sen-
do un desafío. As cifras do estudo, que indi-
can que máis do 80 % das mulleres consul-
tadas sufriu ou presenciou machismo no seu
posto de traballo, e o 15% presenciou acoso
sexual, eran e son moi preocupantes. É posi-
ble que despois dos incidentes relacionados
coa selección española de fútbol, estas cifras
incluso aumenten. O estudo foi un primei-
ro paso para visibilizar a situación, pero é
posible que moitas mulleres podían sentir
medo ás posibles represalias, a pesar de que
o estudo fose anónimo. O caso da selección
pode que faga que máis mulleres falen e
denuncien, cando anteriormente se sentían
soas e seguramente sen estar apoiadas.
Cal é a túa opinión xeral sobre o “caso Ru-
Cal é a túa opinión xeral sobre o “caso Ru-
biales”?
biales”?
O caso da selección española abriu os ollos
de moitas persoas e provocou un debate
necesario sobre a discriminación de xénero
no fútbol e en moitos outros ámbitos. Hai
que ter conversas incómodas para abordar
a problemática. É crucial que se siga tra-
ballando en campañas de concienciación,
programas de formación e accións para me-
llorar a igualdade de xénero no mundo do
deporte, así como para crear un ambiente de
traballo máis seguro e inclusivo para todas
as mulleres que desempeñan un papel nes-
te ámbito. O rol dos medios é crucial. Non
se trata de facer carne ou de ter que estar
expoñendo algo morboso - hai que tratar
as cuestións máis importantes e comezar
a visibilizar as barreiras. Por exemplo, se a
ciencia médica androcéntrica, de verdade
pensamos que a ciencia deportiva é inclu-
siva? Para acadar un verdadeiro progreso
ACABOU!
“Hai que ter conversas incómodas para abordar a problemática”
BIBIANA SANTISO
BIBIANA SANTISO, presidenta e fundadora da aso-
ciación A terra, o balón mais elas, falou con nós sobre
un tema de moita actualidade: o machismo no fútbol
profesional. Esta asociación galega ten como obxectivo
visibilizar e darlle voz á muller no mundo do fútbol,
fútbol sala e fútbol gaélico.
na igualdade de xénero no deporte, nece-
sitamos un compromiso continuo de todas
as partes, incluídos deportistas, dirixentes,
medios de comunicación e o público en xe-
ral. A sensibilización sobre estas cuestións
é fundamental para avanzar cara a unha
maior igualdade e inclusión en todos os ám-
bitos do deporte.
Cres que é posible cambiar as estruturas da
Cres que é posible cambiar as estruturas da
Federación, Liga? Que se precisa?
Federación, Liga? Que se precisa?
Cambiar as estruturas da Federación e da
Liga é un desafío importante, pero non
imposible. Para que isto ocorra requírese
unha combinación de factores, incluídos
un cambio cultural e unha reforma legal. A
cultura clientelar e a corrupción son pro-
blemas profundos na sociedade que tamén
afectan ao mundo do fútbol e cambiar isto
pode levar tempo. A reforma prevista para
a Federación Española en 2024 é un paso
na dirección correcta, pero, como mencio-
nei, non está claro se será suficiente para
erradicar os problemas existentes. É nece-
saria unha limpeza a fondo nas institucións
e tamén un cambio na lei do deporte para
garantir unha xestión máis transparente e
democrática.
Ademais, a formación en igualdade e equi-
dade é crucial tanto para os deportistas
como para os dirixentes. Cada persoa ten
necesidades e desafíos únicos, polo que non
se pode aplicar un mesmo modelo a todos.
No caso do fútbol feminino é importante
non copiar simplemente o modelo masculi-
no, senón crear unha estrutura sustentable e
inclusiva que promova o desenvolvemento e
o crecemento desta modalidade.
En resumo, o cambio nas estruturas do fút-
bol require unha combinación de reformas
legais, limpeza institucional, formación en
igualdade e un enfoque sostible e inclusivo
para o fútbol feminino. Aínda que sexa un
proceso desafiante, é posible se hai un com-
promiso real e continuo para acadar unha
maior igualdade e xustiza no deporte.

6. 6 DESligaTE Sábado 25 de novembro de 2023
NOS MUROS
Cando elas toman os muros é unha publi-
cación liderada por 7H Cooperativa Cultu-
ral e editada pola Universidade da Coruña.
Este libro revisa e pon en valor a traxecto-
ria de 10 mulleres artistas urbanas.
Falamos con Clara Rodríguez Cordeiro,
socia fundadora de 7H Cooperativa Cul-
tura, que é un proxecto de economía social
centrado nas persoas e na comunidade.
Cales son as raíces da publicación de Can-
Cales son as raíces da publicación de Can-
do elas toman os muros?
do elas toman os muros?
As raíces da publicación fían moito
coas orixes de 7h Cooperativa Cultural, e
tamén á inversa, todo está moi relaciona-
do. A cooperativa nace en 2015 do con-
vencemento de que a arte contemporánea
e a capacidade artística é algo de todas as
persoas. De feito, isto está recollido na pro-
pia Constitución onde se fai referencia ao
acceso á cultura, pero tamén ao dereito a
participación na cultura. Así, nacemos coa
vontade de encher este oco que sentimos
que o resto das institucións non cobren.
En 2016 convídannos a participar na Feira
de Arte Cuarto Público xunto con outras
asociacións que traballaban na arte. Unha
delas, que estaba centrada na arte urbana,
presentou o seu proxecto onde soamente
había homes. Nós preguntamos: e onde es-
tán as mulleres? E eles responderon que non
había e que as poucas que había non che-
gaban aos estándares de calidade para estar
na asociación. Sentimos moita frustración
e tratamos de convertela nun proxecto
creativo. Así naceu Elas Tamén Pintan. En
2016 comezamos a investigar a situación
do sector en Galicia e a nivel internacional.
Concretamente, cales eran as barreiras e
os obstáculos que se atopaban as mulleres
neste ámbito. Así, a finais dese mesmo ano
presentamos a idea de Elas Tamén Pintan
aos orzamentos participativos do Concello
de Santiago de Compostela, e foi escollido
dous anos. Este programa tiña tres patas:
investigar a traxectoria e as dificultades
das mulleres que queren ocupar o espazo
público e crear un espazo creativo para
ocupar a rúa dende os feminismos. Despois
de dous anos os orzamentos participativos
de Compostela deixaron de convocarse e
este programa reconverteuse nunha liña de
obradoiros máis pequenos que chamamos
Elas Muralistas.
Cando comezamos a investigar repa-
ramos que non había practicamente nada
publicado. A maneira de ir indagando foi
basicamente ir falando con unhas e outras
artistas. Tamén descubrimos que en Amé-
rica Latina se estaban a facer máis cousas,
había un par de festivais para reivindicar o
papel das mulleres como creadoras na rúa.
Deste xeito reparamos en que era necesario
non soamente investigar e crear coa moci-
dade, senón tamén visibilizar estes referen-
tes que existían a nivel global. Así naceu o
Delas Fest, un festival que ofrece un marco
de traballo digno para que as mulleres poi-
dan ocupar e transformar o espazo da rúa.
En 2021 levamos o obradoiro de Elas Mu-
ralistas na Universidade da Coruña. Cando
desenvolvemos esta formación na UDC, foi
a vicerreitora Cristina López Villar quen
quedou sorprendida coa investigación que
xa levabamos feita e quen nos animou a
publicar o libro.
Como foi o proceso de investigación para
Como foi o proceso de investigación para
confeccionar esta obra?
confeccionar esta obra?
Foi un proceso lento e moi entretido
que durou arredor de dous anos. Como se
adoita dicir, un traballo de “formiguiñas”.
Fixemos unha investigación moi comunita-
ria, facendo rede, coñecendo xente de aquí
e de fóra que nos contaba cousas. Durante
este tempo atopamos algunha que outra
investigación sobre este tema: un capítulo
dunha tese dunha investigadora estadouni-
dense no que se aborda exclusivamente a
situación da muller no graffiti; un docu-
mental titulado Girl Power da grafiteira
checa “Sany”; outro documental, de Alejan-
dra Henry, que analiza o papel da muller
na arte urbana en toda América ou o libro
dun investigador valenciano Diego López
Street Art firmado por mujeres. Decatámo-
nos de que había máis xente en paralelo
que estaba a facer a mesma investigación
que nós, iso é gratificante.
Pensamos que o graffiti de mulleres é
algo recente, pero vós atopastes mulleres
que xa estaban na rúa hai décadas. Que nos
contades sobre elas?
Por exemplo, Lady Pink de EEUU. Se lle
preguntas a calquera dirache que ela foi a
primeira graffiteira do mundo, e é mentira,
pois antes que ela había moitas mulleres fa-
cendo graffitis. Foi, se acaso, a primeira que
pintou trens de maneira regular. Nos anos
oitenta Lady Pink e algunha outra foron as
únicas que se identificaron como mulleres
adrede. Até esa década as mulleres poñían
nomes asexuados. Existía o hándicap de
que non se coñecían entre elas, non coñe-
cían outras mulleres, polo que non tiñan
referentes.
Non foi até finais dos noventa cando se
comezan a organizar os primeiros eventos
de graffitis que serviron para coñecerse ou
facer rede. A gran dificultade que tivemos
para dar con elas foi o ámbito da ilegalida-
de, é frecuente que as mulleres cambiasen
ou cambien de nome para que non lle sigan
a pista.
Cales son os maiores obstáculos ou barrei-
Cales son os maiores obstáculos ou barrei-
ras cos que contan as mulleres graffiteiras
ras cos que contan as mulleres graffiteiras
e muralistas?
e muralistas?
O principal obstáculo ten que ver co
propio contexto da orixe do graffiti, que é
bastante misóxino e moi machista. O gra-
ffiti, unha práctica asociada á ilegalidade, á
competitividade, a testosterona, á masculi-
nidade hexemónica... e que é moi interesan-
te deconstruír. O habitual é que a práctica
do graffiti apareza na adolescencia cando
estás construíndo a túa identidade, neste
caso moi asociada a estereotipos da mascu-
linidade (a valentía, a forza...). Polo xeral,
naquela altura as mulleres non se sentían
cómodas nestes espazos. Pasaron anos até
que houbo referentes que querían facer
graffitis doutro xeito. Así e todo, tamén
houbo outras que se adscribían a estes ro-
les masculinos. A partir dos oitenta, cando
o sistema artístico se interesa polo graffiti,
CANDO ELAS TOMAN OS MUROS
CANDO ELAS TOMAN OS MUROS
Feminismo e arte urbana en Galicia
Participación, fortalezas y desafíos en la vida cotidiana de mujeres en el es-
Participación, fortalezas y desafíos en la vida cotidiana de mujeres en el es-
pectro del autismo
pectro del autismo
Sabela Maroño Candal
1.º premio TFG-Ciencias e Ciencias da Saúde do XI Concurso de Traballos
Académicos con Perspectiva e Xénero Ángeles Alvariño
Este traballo consiste nun proxecto de investigación en que se introduce a
perspectiva de xénero de maneira principal e transversal para achegarse á
vida cotiá das mulleres con trastorno do espectro do autismo (TEA). A proposta é unha reflexión baseada nesta
perspectiva desde a propia descrición científica do diagnóstico do TEA (o traballo da primeira investigadora que o
describiu permaneceu invisibilizado até hai unhas décadas); pasando polos criterios diagnósticos desta condición
de saúde (as nenas e mulleres no espectro pasan desapercibidas nas avaliacións diagnósticas xa que as ferramen-
tas non se realizaron considerando a presentación dos mesmos en función do xénero); e ata a comprensión do
impacto do diagnóstico nas ocupacións nas que participan as mulleres con autismo (determinadas pola cultura e
os rumbos de xénero imperantes a nivel social).

7. DESligaTE 7
Sábado 25 de novembro de 2023
NOS MUROS
empeza a haber máis mulleres, xa que elas
son conscientes de que podían facer arte
dende os códigos do graffiti, das cidades. A
día de hoxe hai novas formas para facer arte
na rúa, que van máis alá dos estereotipos
e roles de xénero. Con todo, este contexto
aínda permanece. Por exemplo, a artista
Lupita Hard cada vez que pinta enfróntase
a que tapen a súa obra con insultos violen-
tos. Isto provoca que cada vez pinte menos
porque non quere estar constantemente en
loita. É moi esgotador.
Non todo o mundo quere pasar por esa re-
sistencia e loita, o que tamén é válido. Na
actualidade hai moitas máis mulleres que
se están dedicando profesionalmente a isto,
pero claro, é un traballo moi físico. En xe-
ral, tanto para homes como para mulleres,
non hai muralistas ou graffiteiras maiores...
Cando avanza a idade o número diminúe,
xa que require un esforzo físico. De fei-
to, non se coñecen apenas artistas urbanos
con discapacidades. No caso das mulleres a
cuestión da idade tamén se cruza cos coi-
dados. Coñécense moitas mulleres de 20
ou 30 anos, pero a partir de aí xa moitas
menos. Cando as mulleres teñen fillos é un
problema para seguir con isto. Na carreira
profesional do sector é frecuente que se te-
ñan que facer viaxes dunha semana ou de
quince días, onde non existe conciliación.
Este tema non é exclusivo da arte urbana,
senón que afecta tamén a outras disciplinas
como o circo ou a danza, en que dependes
do teu estado físico. En conclusión, queda
moito por deconstruír para buscar novas
fórmulas para conseguir que os coidados
se inclúan neste ámbito.
En xeral, como describes a situación das
En xeral, como describes a situación das
graffiteiras e muralistas na actualidade?
graffiteiras e muralistas na actualidade?
Estanse a facer moitas máis cousas, esta-
se a traballar moito. En definitiva, coido
que hoxe non darían a resposta de que non
existen mulleres na arte urbana, como fixe-
ron en 2016. Mais tamén creo que os re-
sultados obtidos non son proporcionais ao
traballo que se fai. É evidente que hai máis
mulleres, pero... en que condicións? Cantos
muros se lles ceden? A meirande parte das
alumnas de Belas Artes son mulleres e iso
non se reflicte nos festivais da arte urbana.
Queda aínda moito por facer.
Estades contentas co impacto que está ten-
Estades contentas co impacto que está ten-
do o libro?
do o libro?
Si, moito. Do libro xurdiu tamén a expo-
sición que xuntou 31 mulleres grafiteiras
e muralistas. O libro ten moi boa acollida,
incluso viaxou a moitas partes do mundo.
A xente está a pedir máis, no sentido de que
a escolma de artistas do libro soamente fo-
ron 10. Na exposición amosamos 31 artis-
tas e, en realidade, continúan a ser poucas.
Está xenial coma un primeiro paso, pero
hai que seguir investigando. E penso que
o ideal é que non o sigamos facendo nós,
senón que outras persoas se animen a face-
lo dende outras perspectivas. Estamos nun
punto moi inicial. Por exemplo, sería inte-
resante incluír a perspectiva interseccional.
O feito de que quede moito por facer é moi
positivo, hai que seguir traballando.
La realidad de las mujeres en situación de prostitución: una historia mal contada
La realidad de las mujeres en situación de prostitución: una historia mal contada
Tania Aneiros Hermida
Tania Aneiros Hermida
1.º premio TFG-Ciencias Sociais e Xurídicas do XI Concurso de Traballos Aca-
démicos con Perspectiva e Xénero Ángeles Alvariño
Neste traballo analízase de maneira exhaustiva o carácter estrutural e os distintos
factores que converxen na prostitución, inmersa nos sistemas de opresión social
existentes (patriarcado, capitalismo neoliberal e colonialismo), así como as implicacións do xénero e as consecuen-
cias que ten para as mulleres o sistema prostitucional.
O traballo recolle tamén a historia de vida de tres mulleres con traxectorias vitais distintas que estiveron ou se
seguen atopando inmersas na industria prostitucional. As voces das propias mulleres que viven esta realidade
resultan fundamentais para entender como se articula este sistema e permiten, así, pór en valor as súas experien-
cias, coñecer a devandita realidade de primeira man e evidenciar os denominadores comúns que sustentan esta
inxustiza social.

8. 8 DESligaTE Sábado 25 de novembro de 2023
OLLO AO DATO
..... rachando mitos!
A SUBMISIÓN QUÍMICA
Ultimamente escoitamos bastante o ter-
Ultimamente escoitamos bastante o ter-
mo de submisión química, pero que é?
mo de submisión química, pero que é?
Trátase dun modus operandi utilizado
en diferentes tipos de delitos (contra o
patrimonio, roubos en xeral...). Aínda así,
coñecemos este termo polo que se vincula
coa violencia sexual. Ultimamente, é fre-
cuente escoitarmos e lermos nos medios
de comunicación novas onde se fala de
vítimas de violencia sexual por submisión
química en contextos de ocio nocturno.
Por que os medios falan tanto da submi-
Por que os medios falan tanto da submi-
sión química e non tanto de violencias
sión química e non tanto de violencias
sexuais a secas?
sexuais a secas?
En moitas ocasións os medios poñen o
foco no modus operandi e non tanto na
propia violencia, invisibilizando as verda-
deiras raíces das violencias sexuais.
Daquela, por que as violencias sexuais se
Daquela, por que as violencias sexuais se
reproducen nos contextos de ocio noc-
reproducen nos contextos de ocio noc-
turno? As drogas ou o alcol provocan a
turno? As drogas ou o alcol provocan a
violencia?
violencia?
Non. As drogas, o alcol ou a submisión
química non facilitan a violencia, o úni-
co que facilita a violencia é o agresor. O
contexto do ocio nocturno é unha situa-
ción en que se dan as violencias sexuais e
as drogas están presentes. As drogas non
son as responsables de que poidamos ser
vítimas das violencias sexuais, senón que
o culpable de que isto pase é o machismo.
O único responsable, a secas, o machismo
do agresor.
De acordo, entón... que mitos se reprodu-
De acordo, entón... que mitos se reprodu-
cen arredor das violencias sexuais e a noite?
cen arredor das violencias sexuais e a noite?
En moitas ocasións faise referencia a que
as violencias sexuais van acompañadas de
“picadas” ou consumo de substancias des-
coñecidas nas vítimas.
Isto non é certo!
Isto non é certo! A droga máis pre-
sente nas agresións sexuais é o alcol. Es-
coitamos que o máis frecuente é que o
agresor das violencias sexuais que se re-
producen na noite sexa alguén que non
coñecemos.
Isto non é certo!
Isto non é certo! A meirande parte
dos agresores son coñecidos nosos.
Cantas veces escoitamos iso de “botáron-
che algo na bebida”?
Non é probable que lle botasen algo na
bebida. O frecuente é que as agredidas
ou vítimas consuman drogas voluntaria-
mente.
Moitas veces xúlgase a vítima da violencia
sexual en función de se consumiu ou non
drogas ou alcol: “Estaba borracha ou dro-
gada; ela tivo a culpa do que lle pasou”.
Isto non é certo nin xusto!
Isto non é certo nin xusto! Non
existe unha “mala vítima” ou “boa vítima”.
En ningún caso debemos responsabilizar
ou culpar a vítima do que lle ocorreu. O
único culpable e responsable é o agresor.
E as persoas adultas como ven a adoles-
cencia e a xuventude? É frecuente escoi-
tarlles isto de que ser novos/as é un fac-
tor de risco, que as violencias sexuais son
máis frecuentes en idades máis temperás.
Isto non é certo!
Isto non é certo! A xuventude non é
un factor de risco. As violencias sexuais
son estruturais e apréndense social e cul-
turalmente en todos os contextos.
A única causa e explicación para as violencias sexuais é o machismo.
A única causa e explicación para as violencias sexuais é o machismo.
É necesario reflexionar, ler e investigar sobre o sistema patriarcal. Este
É necesario reflexionar, ler e investigar sobre o sistema patriarcal. Este
sistema é o que promove e perpetúa as violencias sexuais. O feito de
sistema é o que promove e perpetúa as violencias sexuais. O feito de
que os agresores se sintan lexitimados para agredir sexualmente ten
que os agresores se sintan lexitimados para agredir sexualmente ten
as súas raíces no machismo. O discurso machista e sexista fomenta
as súas raíces no machismo. O discurso machista e sexista fomenta
e crea violencia sexual. Precisamos máis discursos feministas para
e crea violencia sexual. Precisamos máis discursos feministas para
garantir espazos onde sentirnos seguras, onde o machismo non teña
garantir espazos onde sentirnos seguras, onde o machismo non teña
lugar.
lugar.
Este espazo está inspirado no traballo de Observatorio Noctámbul@s,
Este espazo está inspirado no traballo de Observatorio Noctámbul@s,
un proxecto de ampla traxectoria profesional que pretende profundar
un proxecto de ampla traxectoria profesional que pretende profundar
na relación entre o consumo de drogas, o acoso e outras violencias
na relación entre o consumo de drogas, o acoso e outras violencias
sexuais nos contextos nocturnos.
sexuais nos contextos nocturnos.
Amosando o lado escuro das redes sociais: desenvolvemento do primeiro corpus para a
Amosando o lado escuro das redes sociais: desenvolvemento do primeiro corpus para a
detección de misoxinia en lingua galega en Twitter e Mastodon
detección de misoxinia en lingua galega en Twitter e Mastodon
Lucía Álvarez Crespo
Lucía Álvarez Crespo
1.º premio TFG-Enxeñaría e Arquitectura do XI Concurso de Traballos Académicos con
Perspectiva e Xénero Ángeles Alvariño
O traballo representa unha destacada achega ao campo da investigación ao desenvolver
o primeiro corpus en lingua galega específico para a detección de misoxinia en Twitter
e Mastodon. Esta iniciativa pioneira permitiu recoller e analizar datos lingüísticos en galego presentes nas redes
sociais, cun enfoque enfático na identificación e comprensión das manifestacións da misoxinia na comunicación
dixital.Tal e como refire a autora, Introducir a perspectiva de xénero na intelixencia artificial é un aspecto crucial
para garantir a equidade e a xustiza nos modelos e sistemas automatizados. Así, a través deste corpus e dos mo-
delos desenvolvidos, procura promover unha sociedade máis inclusiva, fomentando o respecto e a igualdade na
comunicación dixital en galego no que respecta ás mulleres.

9. DESligaTE 9
Sábado 25 de novembro de 2023
CONTRA AS VIOLENCIAS
FRONTE A VIOLENCIAS MACHISTAS
ACOMPAÑAMENTO FEMINISTA
Na loita contra a violencia machista, as amizades e a contorna social das mulleres que se atopan nesta situación xogan un papel funda-
Na loita contra a violencia machista, as amizades e a contorna social das mulleres que se atopan nesta situación xogan un papel funda-
mental. Así, é importante que nos impliquemos e poidamos acompañalas na súa saída da violencia.
mental. Así, é importante que nos impliquemos e poidamos acompañalas na súa saída da violencia.
Como ben di Silvia Federici, “A mellor forma de resistencia á violencia non é enfrontala soa, é xuntármonos, crear formas de vida e
Como ben di Silvia Federici, “A mellor forma de resistencia á violencia non é enfrontala soa, é xuntármonos, crear formas de vida e
reprodución máis colectivas, fortalecer os nosos vínculos e así verdadeiramente, crear unha rede de resistencia que poña fin a toda este
reprodución máis colectivas, fortalecer os nosos vínculos e así verdadeiramente, crear unha rede de resistencia que poña fin a toda este
masacre.” (Uruguai, 2017)
masacre.” (Uruguai, 2017).
Que facer?
Que facer?
Aprender a mirar:
Aprender a mirar: aprender a detectar os
indicios da violencia, para tratar de reducir
o tempo que tarde en pedir axuda. Com-
prender as razóns polas que a ela lle custa
saír da relación.
Buscar axuda:
Buscar axuda: se hai sospeitas, acudir ou
chamar a servizos de atención a vítimas
para recibir información e axuda.
Arroupala:
Arroupala: o maltratador buscará en todo
momento illar a vítima. É necesario crear-
mos unha rede entre familiares e amizades
próximas para transmitirlle apoio emocio-
nal, económico e loxístico.
Comunicarnos con ela:
Comunicarnos con ela: recompilar o máxi-
mo de detalles posibles sobre como son as
violencias que recibe e como lle están afec-
tando. Así, axudarémola na toma de con-
ciencia de que soa é moi difícil cambiar a
situación.
Non insistir:
Non insistir: se ela aínda non está preparada
ou convencida para deixar a relación, non
debemos presionala nin forzala. Debemos
escoitala, sen xulgar, mostrar o noso apoio
no proceso e expor, sen estridencias, que
pode estar en risco.
Respectar a súa decisión:
Respectar a súa decisión: respectar en todo
momento as decisións que ela tome, aínda
que non as compartamos, e seguir apoiándoa.
Coidado propio:
Coidado propio: autocoidarnos para non
desgastarnos durante o proceso.
Como facelo?
Como facelo?
Ambiente para crear
Ambiente para crear
Crear un espazo seguro, acolledor e de con-
fianza para que poida desafogarse e se sinta
contida.
Explicitarlle que está nun espazo seguro en
que será escoitada e validada na súa expe-
riencia, respectando o seu sentir e sen ser
xulgada.
Actitude de quen escoita
Actitude de quen escoita
Escoitar e observar activamente, atendendo
á súa linguaxe verbal e non verbal (corpo
e xestos).
Permitir que a persoa fale e se desafogue sen
interromper o seu relato.
Permitir que chore, se así o sente, e que se
exprese tal e como xurda nese momento.
Non culpala do que viviu nin tampouco
xulgala.
Ser moderada coas expresións esaxeradas de
asombro, enfado, medo etc.
Non tratar de entender nin facer demasia-
das preguntas para tentar facelo. Polo xeral
son relatos que non teñen cronoloxía, son
confusos, e moitos están esquecidos.
Evitar consellos; no canto diso, preguntarlle
que necesita e que está disposta a facer. Pó-
dense suxerir alternativas, pero é ela quen
decide.
Transmitirlle tranquilidade e que sinta o
noso apoio.
Non dubidar do seu testemuño! Expresar
verbalmente que cremos a súa experiencia
e que non dubidamos do vivido e sentido.
Insistir en que non é ela o problema, senón
que se trata dun sistema estrutural que nos
inferioriza.
Mostrarlle afectividade e agarimo.
Suxestións sobre as necesidades da muller
Suxestións sobre as necesidades da muller
violentada
violentada
Pregunta de forma aberta e directa que ne-
cesita e como o necesita, para axudala a to-
mar consciencia do seu poder de decisión
sobre ela mesma e a demarcación dos lími-
tes que a farán sentirse cómoda ao vincular-
se coa contorna.
Algunhas preguntas poden ser, por exemplo:
Que necesitas de min/nós?
Como podemos axudarche?
Que é o que che gustaría facer para resolver
esta situación?
Recursos:
Recursos:
Podes consultar as túas dúbidas e solicitar
asesoramento nos seguintes recursos:
Na Universidade da Coruña
Na Universidade da Coruña
Oficina para a Igualdade de Xénero no cam-
Oficina para a Igualdade de Xénero no cam-
pus de Elviña, Casa do Lagar, A Coruña
pus de Elviña, Casa do Lagar, A Coruña
Oficina para a Igualdade de Xénero no
Oficina para a Igualdade de Xénero no
campus de Ferrol, Edificio de Servizos
campus de Ferrol, Edificio de Servizos
Administrativos, campus Esteiro, Ferrol
Administrativos, campus Esteiro, Ferrol
Ou no seguinte enderezo e teléfono:
Ou no seguinte enderezo e teléfono:
oficina.igualdade@udc.gal
oficina.igualdade@udc.gal
881 011 952
881 011 952
Centro de Información á Muller da Coruña
Centro de Información á Muller da Coruña
Rúa Hortensias 11. 15008 A Coruña
Rúa Hortensias 11. 15008 A Coruña
981 184 356
981 184 356
cim@coruna.es
cim@coruna.es
Horario: luns a venres, de 08:00 h a 14:00 h
Horario: luns a venres, de 08:00 h a 14:00 h
Tamén podes facer uso dos recursos exis-
Tamén podes facer uso dos recursos exis-
tentes para facer fronte ás violencias:
tentes para facer fronte ás violencias:
Teléfono de atención a vítimas de violencia
Teléfono de atención a vítimas de violencia
de xénero: 016
de xénero: 016
Teléfono da Muller (24 horas e confiden-
Teléfono da Muller (24 horas e confiden-
cial): 900 400 273
cial): 900 400 273
En caso de emerxencia contacta con:
En caso de emerxencia contacta con:
Policía Nacional: 091
Policía Nacional: 091
Policía Local: 092
Policía Local: 092
Policía Autonómica: 881 961 000
Policía Autonómica: 881 961 000
Emerxencias: 112
Emerxencias: 112
Urxencias: 061
Urxencias: 061
"Quen teme ó lobo feroz?" O motivo do lobo en The Bloody Chamber de Angela Carter.
"Quen teme ó lobo feroz?" O motivo do lobo en The Bloody Chamber de Angela Carter.
Alba Blanco Rodríguez
Alba Blanco Rodríguez
2.º premio TFG-Artes e Humanidades do XI Concurso de Traballos Académicos con
Perspectiva e Xénero Ángeles Alvariño
Este traballo analiza a figura do lobo en tres contos de Angela Carter, incluídos en The
Bloody Chamber (1979): “The Werewolf,” “The Company of Wolves,” e “Wolf-Alice.” Así,
a partir deste estudo, Alba Blanco demostra que na reescritura de historias que Carter
realiza na súa obra, céntrase en desenmascarar os elementos tabú que se encerran neses
relatos, volvéndoos explícitos desde unha perspectiva feminista. Deste xeito, a autora ofrece un lobo con
múltiples capas, moi distinto do típico “lobo feroz”; ademais, tamén desafía oposicións binarias como home/
muller ou humano/animal e enxalza a voz de quen sempre foi a silenciosa “outredade”: as mulleres.

10. 10 DESligaTE Sábado 25 de novembro de 2023
INTELIXENCIA ARTIFICIAL E XÉNERO
NA REDE
O pasado 4 e 5 de outubro a Facultade de
Dereito acolleu as II Xornadas IA Nesgos de
Xénero e Oportunidades para a Igualdade.
Falamos con Lucía Ramos García
Lucía Ramos García, do De-
partamento de Ciencias da Computación e
Tecnoloxía da Información, quen impartiu
un obradoiro introdutorio sobre a visión
artificial.
Antes de nada, pódesnos dicir máis polo
Antes de nada, pódesnos dicir máis polo
miúdo en que consiste a túa área de inves-
miúdo en que consiste a túa área de inves-
tigación?
tigación?
A miña actividade investigadora céntrase no
procesamento e análise automática de imaxe
e vídeo dentro do Grupo de Visión Artifi-
cial e Recoñecemento de Patróns (VARPA).
Esta liña de traballo inclúe a investigación
e o desenvolvemento de solucións baseadas
en visión artificial e aprendizaxe automáti-
ca para abordar desafíos do mundo real en
diferentes dominios de aplicación, desde o
ámbito médico ata contornas industriais.
No ámbito industrial temos varias liñas ac-
tivas como o desenvolvemento de metodo-
loxías automáticas para o control da cali-
dade en procesos de produción, tarefas de
videovixilancia en infraestruturas intelixen-
tes, identificación de zonas de aterraxe se-
guras para drons ou a inspección do estado
do pavimento aeroportuario, entre outras.
No ámbito médico traballamos con diferen-
tes modalidades de imaxe como a retino-
grafía, a radioloxía torácica, a histoloxía ou
a tomografía de coherencia óptica, para o
desenvolvemento de ferramentas de apoio á
diagnose con base na detección e avaliación
automática de estruturas e anomalías rela-
cionadas con diferentes patoloxías.
O obradoiro que impartiches era sobre a vi-
O obradoiro que impartiches era sobre a vi-
sión artificial, poderías comentarnos en que
sión artificial, poderías comentarnos en que
consistiu?
consistiu?
A actividade comezou cunha presentación
para introducir algúns conceptos básicos no
contexto da visión artificial, como a estru-
tura dunha imaxe dixital, a representación
da cor ou diversas técnicas para a extrac-
ción de características e patróns relevantes
para a interpretación da información visual
contida na imaxe. Esta presentación ofre-
ceu tamén unha visión xeral de diferentes
tarefas comúns na visión artificial, caso da
clasificación de imaxes, a detección e reco-
ñecemento de obxectos, a segmentación de
rexións de interese ou a análise de escenas.
Ademais, expuxéronse varios exemplos reais
de casos de aplicación que incluíron dende
sistemas de apoio á diagnose con base en di-
ferentes modalidades de imaxe médica, ata
aplicacións en varias contornas industrias.
Tras esta parte introdutoria comezou a par-
te práctica do obradoiro en que as persoas
participantes traballaron sobre un caderno
Jupyter, que é unha ferramenta que permi-
te combinar celas de código con celas de
texto, intercalando explicacións con exem-
plos de código. O caderno proposto ofreceu
varios exemplos e exercicios empregando
a linguaxe de programación Python e a li-
braría de procesamento de imaxe OpenCV
para abordar tarefas como a carga dunha
imaxe, o acceso e modificación de píxeles
concretos, a creación e aplicación de másca-
ras para a extracción de rexións de intere-
se, a segmentación en base a características
de cor, a extracción de bordos, a detección
do iris e a pupila en imaxes oculares ou a
detección de caras. Este caderno facilitou
unha experiencia de aprendizaxe práctica e
interactiva, que permitiu a visualización e
análise dos resultados en tempo real.
Dende o teu punto de vista cales son os
Dende o teu punto de vista cales son os
pros e contras da intelixencia artificial?
pros e contras da intelixencia artificial?
Nas últimas décadas as técnicas baseadas
na intelixencia artificial presentaron un
notable auxe ata posicionarse como refe-
rentes na resolución de gran cantidade de
problemas en múltiples campos. Estas téc-
“É fundamental traballar na elaboración de conxuntos de datos
xustos e representativos e no uso de técnicas de adestramento
e estratexias de aprendizaxe que mitiguen estes nesgos”
Acoso escolar: análise dun caso en Sallent dende a perspectiva da xustiza ocupacional
Acoso escolar: análise dun caso en Sallent dende a perspectiva da xustiza ocupacional
Mar Torrado Fondo
Mar Torrado Fondo
2.º premio TFG- Ciencias e Ciencias da Saúde do XI Concurso de Traballos Académicos
con Perspectiva e Xénero Ángeles Alvariño
Este traballo de fin de grao aborda o acoso escolar dende a perspectiva da xustiza ocupa-
cional, a través da análise documental de noticias de xornais sobre un caso real situado
en Sallent (Barcelona), onde Iván/Alana e Leila, adolescentes de 12 anos, sufrían acoso
escolar por motivos vinculados á súa nacionalidade arxentina e á identidade de xénero
de Iván/Alana.
O traballo amosa o impacto que posúen determinados factores como o xénero, nos casos de acoso escolar,
así como a importancia que ten o papel da xustiza ocupacional á hora de previr ou frear estas situacións de
violencia. Destácase a relevancia da concienciación destas desigualdades sociais e a aplicación de medidas
efectivas para previr estas situacións de acoso dentro e fóra do ámbito educativo e garantir espazos seguros
que propicien a realización de actividades significativas e garantan a saúde e o benestar de todas as persoas.

11. DESligaTE 11
Sábado 25 de novembro de 2023
NA REDE
nicas teñen un gran potencial para a iden-
tificación de patróns complexos a partir
de conxuntos de datos en cru, o que lles
permite aprenderen representacións estru-
turadas da información dos datos posibi-
litando a solución a problemas complexos
de xeito obxectivo e fiable. Esta capacidade
para procesar grandes cantidades de datos e
extraer información relevante supón unha
mellora significativa na toma de decisións,
a automatización de tarefas e a optimiza-
ción de procesos nunha ampla variedade de
aplicacións. Por exemplo, no ámbito médi-
co, a intelixencia artificial presenta un alto
potencial para a identificación de patoloxías
en etapas temperás, a estimación do risco
de padecer certas enfermidades e a mellora
na precisión da diagnose para ofrecer tra-
tamento e seguimento especializado. Isto
supón unha boa perspectiva para poñer o
potencial da intelixencia artificial ao servizo
da sociedade.
A pesar das vantaxes e potencial que ofre-
ce a intelixencia artificial, hai algúns desa-
fíos que deben abordarse coidadosamente
para o bo aproveitamento das capacidades
e a garantía dunha implementación ética
e segura. Algún dos factores que cómpre
considerar é que se require unha cantida-
de grande de datos para o adestramento
de modelos eficaces, o que pode resultar
custoso e laborioso de recompilar. A di-
versidade dos conxuntos de datos canto a
escenarios e condicións representativas son
tamén factores condicionantes nos procesos
de aprendizaxe que dificultan a capacidade
de xeneralización en contornas cambiantes
e podendo incorporar nesgos presentes nos
datos. Outra contra é que os procesos de
adestramento son custosos no que respecta
a tempo e recursos computacionais. A falta
de explicabilidade nas predicións dalgúns
modelos de intelixencia artificial formula
tamén desafíos para entender
o funcionamento dos sistemas
e confiar na toma de decisións.
A investigación continua e o
desenvolvemento de solucións
que aborden estes problemas
son esenciais para o avance
sostible da intelixencia artifi-
cial.
Se falamos de intelixencia ar-
Se falamos de intelixencia ar-
tificial e xénero, cales son as
tificial e xénero, cales son as
principais conclusións que hai
principais conclusións que hai
ata o momento?
ata o momento?
No tocante ao xénero, os
conxuntos de datos que se
empregan para o adestramen-
to de sistemas de IA adoitan
ser recompilados a partir de
observacións no mundo real,
o que comporta nalgúns ca-
sos o reflexo de dinámicas
sociais e padróns discrimina-
torios presentes na sociedade.
Os modelos adestrados con
estes conxuntos de datos po-
den aprender e perpetuar estes
nesgos de xénero, e conducir
a decisións discriminatorias ou
estereotipadas.
Un exemplo disto pódese
ver nalgún servizo comercial
de etiquetaxe automática de
imaxes que amosa tendencia a ofrecer eti-
quetas relacionadas co aspecto físico, como
o peiteado ou a vestimenta no caso de
imaxes de mulleres, mentres que son mais
frecuentes as etiquetas referidas ao poder
ou status social e profesional no caso de
imaxes de homes, partindo de imaxes con
características e contextos similares para
ambos os casos. Outros exemplos poden
ser os sistemas de tradución automática, os
asistentes virtuais ou os sistemas de reco-
mendación de contidos, que poden amosar
nesgos de xénero suxerindo contidos que
reflicten intereses estereotipados.
Para abordar estes problemas é fundamen-
tal traballar na elaboración de conxuntos de
datos xustos e representativos e no uso de
técnicas de adestramento e estratexias de
aprendizaxe que mitiguen estes nesgos para
garantir que os modelos de intelixencia ar-
tificial sexan equitativos, representativos e
xustos.
Perspectivas Económicas Feministas: análisis de las políticas y la Brecha.
Perspectivas Económicas Feministas: análisis de las políticas y la Brecha.
Julia M.ª Pérez López
Julia M.ª Pérez López
2.º premio TFG- Ciencias Sociais e Xurídicas do XI Concurso de Traballos Académi-
cos con Perspectiva e Xénero Ángeles Alvariño
Este TFG aborda a relevancia da perspectiva de xénero no ámbito económico e polí-
tico. A investigación toma como base a economía feminista e a súa crítica ao sistema
capitalista como realidade que nega as condicións básicas da vida. Esta denominada
“cara A” é sostida grazas a unha “cara B” invisibilizada, que representa o traballo non remunerado e moitas
veces invisible que desempeñan as mulleres no seu día a día. Este traballo, fundamental para o sostemento
da vida e o benestar da sociedade no seu conxunto, e a forma que está sendo relegado a un segundo plano
contribúe a perpetuar estereotipos, afectando negativamente ao apoderamento económico e político das
mulleres.
Partindo desta base e empregando como ferramenta o índice de fenda de xénero mundial que brinda o
Foro Económico Mundial, Julia analiza a desigualdade actual entre homes e mulleres en Europa e os países
que a conforman en cuestións de educación, saúde, participación política e oportunidades económicas. Así,
a autora evidencia as desigualdades significativas entre uns territorios e outros e visibiliza as accións e
políticas transformadoras que levan a cabo os países máis feministas.
CARTÓN VERMELLO
Á GORDOFOBIA
con David Rozados Reboredo
David Rozados Reboredo da iniciati-
va @basta.gordofobia
QUE É?
QUE É?
A gordofobia é o odio, rexeitamento e
violencia que sofren as persoas gordas
polo feito de seren gordas. Son todas
aquelas prácticas, discursos e accións
que se burlan, marxinan, estereotipan,
prexulgan, rexeitan e supoñen a obs-
trución ou vulneración dos dereitos das
persoas con pretexto de gordura. É un
tipo de violencia estética.
A gordofobia existe en todos os ámbi-
tos da sanidade publica: nos colexios, no
sistema laboral e tamén no sistema fami-
liar. Como tamén noutro tipo de espazos
como, por exemplo, ximnasios, transpor-
tes urbanos, parques de atraccións, cafe-
tarías, teatros, cines, tendas de roupa etc.
Estes son exemplos dos que che podo fa-
lar. Pero cada dia sorprendémonos máis,
porque isto podelo vivir en calquera mo-
mento e en calquera lugar sen importar
se estas sufrindo algún tipo de enfermi-
dade. Lembremos que unha persoa gorda
non ten que estar gorda por comer, que
unha persoa gorda pode sufrir algún tipo
de enfermidade ou trastorno psíquico:
ansiedade, depresión etc.
COMO SE PODE IDENTIFICAR?
COMO SE PODE IDENTIFICAR?
A gordofobia identificase cando unha
persoa (medico, dietista, familiar etc.)
non para de recomendar que tes que
adelgazar, que es unha persoa gorda e
que por ser unha persoa gorda terás dia-
betes, colesterol, infartos e outro tipo de
doenzas.
Tamén cando estas comendo e che co-
mentar a típica frase de “Guau, que pou-
co comes para o gordo que estas” sen
saber se a túa gordura é por comer ou
por algún problema persoal que teñas ou
cando vas a mercar roupa e escoitas “Ufff
estas demasiado gorda como para poñer
ese tipo de roupa”. Hai moitas formas de
identificar a gordofobia neste sistema xa
que día a día as persoas gordas vivimos
isto nos nosos ámbitos.
PAUTAS PARA PREVIR?
PAUTAS PARA PREVIR?
Neste caso solicitando que os colexios,
centros cívicos sociais ou asociacións
nos axuden a darlle voz a todo isto. É
algo que se falamos día a día pero a xente
non lle dá a voz suficiente nin temos es-
pazos para facer este tipo de traballos, xa
que moitas persoas non cren que exista
a gordofobia pero si que existe, e tanto
no colectivo LGBT+ como no colectivo
feminista.
Para saber máis

12. 12 DESligaTE Sábado 25 de novembro de 2023
SABÍAS QUE?
NO AIRE
Denomino “microviolencia na olhada”
da sociedade caboverdiana cando as mu-
lleres que pasean polas súas rúas –vivan
no país ou simplemente sexan turistas–
sofren olladas de homes que, con ou sen
intención, coartan a súa liberdade de
movemento. Entender este tipo de vio-
lencia fíxose, primeiramente, a través das
mulleres oriúndas de Cabo Verde, anali-
zando as súas inquedanzas con respecto a
este tipo de violencia, e o seu sentimento
(quizais o máis importante), así como a
través de mulleres que chegan ao país e o
sofren diariamente ao ir mercar ou sim-
plemente paseando.
Este tipo de microviolencia prodúcese
cando os homes observan as mulleres
coma se dun obxecto sexual se tratase, fa-
cendo sentir a quen camiña unha “cousa”
e creando un abuso de poder inigualable
que deixa un elo, unha pegada imborrable.
“Olhar” a través dos ollos da persoa que o
transmite, é sentir un baleiro incontrola-
ble durante segundos que se volven horas
e sempre baixo a atenta mirada do outro,
coma se o corpo fose unha exhibición e
onde o control da persoa que o parece,
desaparece. En palabras da propia poboa-
ción feminina “perdemos toda autonomía
do noso corpo cando olhan para nós”.
Estas violencias sitúanse na base da pi-
rámide das violencias machistas, por
debaixo da violencia física, psicolóxica,
sexual, económica, patrimonial, institu-
cional entre outras e teñen como obxec-
tivo manter o dominio e a superioridade
do home sobre a muller; Reafirmar ou re-
cuperar o dito dominio ante unha muller
que se “rebela” ou resistirse ao aumento
do poder persoal ou interpersoal dunha
muller coa que se vincula.
A mellor ferramenta para acabar con
este tipo de microviolencias é concien-
ciar máis a poboación sobre o que está
acontecendo, así como ofrecer cursos de
sensibilización, autoestima e defensa per-
soal que son practicamente inexistentes
no país.
La amiga de mi amiga (LADMA)
Equipo de redacción: Raquel Veiga Teijeiro |
Beatriz López Rey | Belén Gavín Bermúdez |
Noelia Darriba García
Deseño e maquetación: Manchea S. Coop. Galega
STAFF
Son unha nena? Sufrirei discriminación
e violencia sexual? 2023
Videopodcast premiado como programa revela-
ción nos premios Youtubeiras 2022. Un progra-
ma semanal de noticias, humor, cultura e actua-
lidade feminista formado por Priscila Retamozo,
Amara Pérez e Lucía Salgueiro.
É un podcast de bolloqueer xeracional, ten lu-
gar en Barcelona e nace coa intención de escribir
unha historia bolloqueer paralela. Quere ser un
espazo no que nos sintamos cómodes e acompa-
ñades, no que poidamos explicar as nosas viven-
cias e as dos nosos amigos e onde rirnos de nós
mesmes e darnos forzas.
Aos mandos e facendo amigas están Zaida Car-
mona e Cristina Pastrana
AMOR E AMIGES.
Histérikas Histórikas
ir ao podcast
ir ao podcast
Elaborado por alumnado e coordinado por do-
centes e investigadoras da UVigo e publicado
pola Editorial Galaxia, na colección Feminis-
mos.
En pleno século XXI, vivimos nunha sociedade
patriarcal, intoxicada polas violencias, espe-
cialmente as sexuais, que alcanzan de pleno as
nenas e as mulleres, afectando a súa saúde e
benestar e, tamén, a de toda a sociedade.
Neste libro formulamos unha análise das dife-
rentes formas de expresión da violencia sexual,
encadrando estas experiencias ao longo da vida
das mulleres, xa que en numerosas ocasións
non son feitos illados, senón un continuo de
múltiples violenciasofrécenos, dun xeito claro
e conciso, a información necesaria para saber-
mos máis sobre orientación sexual, xénero, fe-
minismo e consentimento.
INFLUENCERS PARA ROMPER ESTEREOTIPOS
INFLUENCERS PARA ROMPER ESTEREOTIPOS
Magdalena Piñeyro
@magda_pineyro
Fala e escribe sobre gordofobia
Mara Jimenez
@croquetamente
Para que te rías e te queiras
Gisele
@tresxl
Humor, body positive, selflove
É A MICROVIOLENCIA NA OLLADA?
É A MICROVIOLENCIA NA OLLADA?
Por Laura Pallarés Ameneiro.
Laura Pallarés Ameneiro. Doutora en Xeografía
pola Universidade de Santiago de Compostela e es-
pecialista nas áreas de xénero, diversidade sexual e
microviolencia. Actualmente é investigadora en Cabo
Verde, onde traballa en proxectos sobre violencia e
microviolencia, a través da Universidade de Cabo
Verde (Uni-Cv).
Concurso de creacións artísticas para
Concurso de creacións artísticas para
a prevención das violencias sexistas na
a prevención das violencias sexistas na
UDC.
UDC.
1.º premio na categoría de cartaz: Cristi-
1.º premio na categoría de cartaz: Cristi-
na Carreira Menéndez.
na Carreira Menéndez.
2.º premio na categoría de cartaz: Vanes-
2.º premio na categoría de cartaz: Vanes-
sa Parente González
sa Parente González
1.º premio na categoría de restantes mo-
1.º premio na categoría de restantes mo-
dalidades: Alicia Gangoso González
dalidades: Alicia Gangoso González
2.º premio na categoría de restantes mo-
2.º premio na categoría de restantes mo-
dalidades: Natalia Cea Rodríguez
dalidades: Natalia Cea Rodríguez

13. DESligaTE 13
Sábado 25 de novembro de 2023
06:00 Noticias 24horas
11:10 Saber Vivir
11:45 Españois no mundo
12:35 Comando actualidade.
13:30 Audiencia aberta.
14:00 Viaxe ao centro da tele
exprés.
14:30 Corazón, presentado por
Anne Igartiburu.
15:00 Telediario 1, presentado
por Alejandra Herranz.
16:00 Sesión de tarde: La boda
de Rosa, de Icíar Bollaín.
2020. 100 min.
17:40 Documental: Que coño
está pasando? 2019;
86 min.
19:00 Cine de barrio, presenta-
do por Inés Ballester.
21:00 Telediario 2.
21: 30 Informe semanal,
presentado por Ana
Blanco.
22:15 Cine: Non son un home
fácil, de Eleonore Pou-
rriat. 2018, 98 min.
23:50 Cine: Boa sorte, Leo
Grande, de Sophie Hyde.
Os concertos da 2.
9:15 Que animal! presentado
pola bióloga Evelyn
Segura.
9:40 Agrosfera, presentado por
Sergio Gómez.
10:15 Para todos La 2. Magacín
de temas sociais.
10:45 Obxectivo Igualdade.
Espazo informativo para
avanzar no camiño da
igualdade real.
11:05 En lingua de signos,
presentado por Paloma
Soroa.
11:35 Meu cole rural, presenta-
do por Raúl Bermejo.
11:55 Documental sobre fauna
invasora.
12:55 Felinos baixo ameaza.
13:55 Zoom tendencias.
14:40 El hombre y la Tierra.
15:35 Saber e gañar.
16:20 Contos de Zambia.
18:00 Turismo rural no mundo.
18:35 Que animal!
19:05 Reduce a túa pegada.
Adela Úcar amosa exem-
plos de economía circular
e prácticas sostibles.
20:00 Mitos e segredos da
realeza. 60min.
21:00 Gala de Cine.
22:00 Cine: Ellas Hablan,
de Sarah Polley. 2020.
104 min.
23:40 A noite temática.
07:45 Balonmano Liga Asobal.
09:15 Fútbol UEFA Women´s
Nations League.
11:00 Directo Superbike Cam-
pionato do Mundo.
11:40 Fútbol Previa
13:15 Programa Superbike Cto.
Mundo.
15:10 Directo Hockey Herba Li-
ga Iberdrola.
16:55 Directo Balonmano Liga
Guerreras Iberdrola.
18:40 Atletismo Mellores atle-
tas europeos do ano.
18:55 Directo Baloncesto Liga
Endesa.
20:45 Atletismo nominacións
mellores atletas do mun-
do.
20:55 Directo Fútbol Sala 1ªDi-
visión.
23:00 Ciclismo en pista UCI
Track Champions League.
08:05 Telexornal Serán, presen-
tado por Irene Lourido e
Alberto Mancebo.
9:00 Galicia Noticias.
09:30 Bos días Fin de Semana:
presenta Chus Tanoira.
10:40 ZigZag: Actualidade
Cultural. Presenta María
Solar.
11:45 Quen anda aí?
12:10 Hora Galega. Presentado
por David Espiño e Rocío
Durán.
13:40 Tal Semente: Concurso
familiar presentado por
Esther Estévez.
14:25 Telexornal Mediodía.
15:20 No Foco. Presentado por
Marcos Sueiro.
15:45 O tempo
15:55 Xuntos en directo.
Presentado por Rocío
Delgado.
19:45 Malicia Noticias presen-
tado por Lucía Veiga.
20:55 Telexornal Serán.
21:50 O Tempo
22:00 Atrápame se podes, con
Paco Lodeiro.
22:50 Bamboleo.
O MÁIS DESTACADO DA TEMPADA
“Ya no quiero esconderme”,
“Ya no quiero esconderme”, RTVE Play (2023)
Trátase dun vídeo podcast presentado pola icónica periodista deportiva Paloma del Río, que afonda na expe-
riencia de deportistas LGTBI no mundo do deporte.
A través de historias persoais, o programa analiza a evolución da cultura deportiva na loita contra a homofobia
cara a unha maior diversidade e inclusión e ofrece distintos exemplos de superación.
Esta produción orixinal de RTVE Play, composta por tres capítulos que analizan o fútbol, o olimpismo e o
deporte base, recibiu o recoñecemento honorífico “Iguais no deporte” que concede o Consello Superior de
Deportes, no marco do Día Internacional do Orgullo LGTBI+.
OCIO
OCIO & TELEVISION
TEATRO
As que limpan
2022–Galicia. Duración: 75 min. Xénero: tea-
tro comedia.
Compañía:
Compañía: A Panadaría
Creado e interpretado:
Creado e interpretado: Areta Bolado, Noelia
Castro e Ailén Kendelman.
Sinopse:
Sinopse: Un cartel pendurado no manubrio do
cuarto: “por favor, arranxe o cuarto”. Ao regre-
so da praia, as camas feitas, as toallas limpas e
o baño impoluto. Son as que limpan, as invisi-
bles que carretan ao lombo un sistema turístico
precarizador. As que limpan fala da loita orga-
nizada das camareiras de piso dos hoteis por
acadaren uns dereitos laborais e sociais xustos.
Fronte a elas, a avaricia voraz dos propietarios
das cadeas hoteleiras. Hai quen nunca limpou
un váter e hai quen limpa cincocentos ao mes.
P A S A T E M P O S
Ordena as seguintes letras para obter o nome de 5 tipos de
violencia dixital:
ERCABSINGHLI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
LOTROE ED NEROXE_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
LIONACIVE ED OREXEN TALIDIX_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
SONEXTROIS_ _ _ _ _ _ _ _ _ _
GINTEXS_ _ _ _ _ _ _
Se queres averiguar se acertaches e saber máis sobre estes
termos relacionados coa violencia dixital, visita o Insta-
gram do CexefUDC (Centro de Estudos de Xénero e Fe-
minismo da UDC). Preme aquí.
Un pai e o seu fillo conducían cando o
pai de súpeto perdeu o control do vehí-
culo e chocou contra un poste de teléfo-
no. O pai morreu ao instante, o seu fillo
resultou gravemente ferido e foi trasla-
dado rapidamente ao hospital onde pre-
sentaba feridas importantes que requiri-
ron unha intervención urxente. Chaman
a unha eminencia médica e cando chega
ao quirófano e ve o paciente di: "Non
podo operar a este neno: é o meu fillo!
Alba é unha atleta que adestra duro para con-
seguir a vitoria. Acaba de gañar unha medalla
de ouro no Mundial de atletismo e está no seu
mellor momento. Pero a súa carreira verase
truncada por unha acusación inesperada. Uns
meses antes dos xogos olímpicos a deportista é
apartada da competición oficial. Para Alba co-
rrer é respirar e nese momento o seu mundo
derrúbase. Acompañada pola súa inseparable
adestradora, atópase nunha encrucillada da que
intenta saír para cumprir o seu soño sen renun-
ciar ao seu verdadeiro ser.
Run baby run aborda a discriminación de xé-
nero no deporte. Unha reflexión sobre canto
se pode chegar a loitar sen traizoar os propios
principios.
de Fátima Delgado; 2023 (Editorial Galaxia)
de Fátima Delgado; 2023 (Editorial Galaxia)
Adiviña adiviñanza:
Adiviña adiviñanza:
LIBRO
Aquí tes a resposta.
MÚSICA
É a banda sonora que acompaña á publicación
Son de Fiar. Incorporación da perspectiva fe-
minista publicada este ano por Fiadeiras, grupo
de traballo sobre feminismos do CEESG. Trá-
tase dunha achega pedagóxica cunha clara
vontade didáctica. Un material que pode ser
empregado no traballo diario docente dos cen-
tros educativos, en formacións ocupacionais e
noutros espazos de intervención social.
Escoita aquí a playlist
Run, baby, run

14. Sábado 25 de novembro de 2023
CONVERSANDO CON “MOITO ORGULLO”
CON… PEDRO BOGO
O meu nome é Pedro Bogo e os meus pro-
nomes son masculinos. Son educador social
e psicopedagogo titulado pola UDC, e teño
un máster en dirección de centros de meno-
res. Traballei durante anos na intervención
social con menores e colectivos vulnerables
en distintos países de América Latina e en
Madrid, cidade da que me mudei no mes de
xaneiro para voltar á Coruña.
En Madrid exercín durante os últimos catro
anos en programas de intervención e for-
mación co colectivo LGTBIQ+, coordinan-
do un proxecto de inserción sociolaboral
de persoas trans e a área de formación e
investigación dunha fundación LGTBIQ+.
Tamén traballo en LinkedIn Learning facen-
do cursos de diversidade sexual e de xénero
na plataforma.
Actualmente estou traballando no CUFIE
(Centro de Formación e Innovación Educa-
tiva) e na ADI (Unidade de Atención á Di-
versidade) da UDC. En marzo deste ano co-
mecei a impulsar cxs compañeirxs o Servizo
de Atención á Comunidade Universitaria
LGTBIQ+ que ten como obxectivo dar unha
atención e acompañamento á comunidade
na UDC. Aquelas persoas que sofren algún
tipo de discriminación ou violencia, que
necesitan apoio na saída do armario ou no
proceso de transición, ou aqueloutras que
simplemente queren construír unha uni-
versidade máis equitativa e xusta, teñen un
recurso que empuxará cara unha verdadeira
inclusión da comunidade na institución.
Nel damos atención directa a toda a comu-
nidade universitaria, facemos campañas de
sensibilización e comunicación ou impár-
tense formacións en diversidade sexual e de
xénero.
O pasado mes de xuño lanzastes desde o
O pasado mes de xuño lanzastes desde o
CUFIE unha campaña baixo o título Moito
CUFIE unha campaña baixo o título Moito
Orgullo, como conmemoración da sema-
Orgullo, como conmemoración da sema-
na do orgullo LGTBIQ+ 2023. Cales son
na do orgullo LGTBIQ+ 2023. Cales son
as iniciativas ou proxectos previstos para os
as iniciativas ou proxectos previstos para os
próximos meses de curso?
próximos meses de curso?
Si. En maio lanzamos a campaña “ESMOR-
GA COLLECTION” cunha cartelaría que
pretendía visibilizar as realidades LGTBIQ+
e tamén o novo servizo.
Polo mes de xuño, mes do orgullo, lanza-
mos “Moito Orgullo” consistente en varios
vídeos nos que distintas persoas LGTBIQ+
vinculadas á UDC falan das súas experien-
cias e vivencias. Isto é especialmente im-
portante, visibilizar as nosas realidades para
que pouco a pouco se teñan en conta na
propia institución.
Actualmente temos en marcha varios
proxectos. Por unha banda, elaboráronse
guías de persoas trans para PDI, PTXAS e
estudantado con ferramentas e estratexias
para fomentar a inclusión do colectivo.
Xunto coa organización ALAS CORUÑA,
estamos a promover a realización de pro-
bas rápidas de VIH e VHC na UDC que está
funcionando moi ben. A idea é amplialas e
tamén facer formación e sensibilización so-
bre a temática. Reparemos en que as persoas
con VIH seguen a sufrir o estigma, e afecta
máis ao noso colectivo porque as prácticas
sexuais anais teñen mais riscos polo que
contar coa información adecuada é funda-
mental.
Así mesmo, estamos a mellorar, xunto coa
Oficina de Igualdade de Xénero, o protoco-
lo contra o acoso e as violencias achegando
e ampliando a perspectiva LGTBIQ+ para
protexer e previr as violencias LGTBIfóbi-
cas.
Como se aborda o ámbito da diversidade
Como se aborda o ámbito da diversidade
nos feminismos?
nos feminismos?
O movemento feminista e o movemento
LGTBIQ+ déronse a man sempre. Incluso
antes de que o noso colectivo nacese como
tal xa eran reivindicacións feministas a
igualdade e a inclusión das disidencias se-
xuais e de xénero. As mulleres LBT foron
parte importante do impulso de moitos de-
reitos e avances para as mulleres.
As mulleres do colectivo seguen a sufrir
maiores taxas de vulnerabilidade, exclusión
e invisibilidade, polo que neste sentido coi-
do que é fundamental abordar a diversidade
sexual e de xénero de maneira interseccio-
nal, tendo en conta que no propio colectivo
determinadas persoas sofren de maiores ni-
veis de exclusión, invisibilidade e vulnerabi-
lidade. E, entre elas, están as mulleres.
O movemento feminista é clave, xunto
LGTBIQ+, para levar a cabo as transforma-
cións sociais necesarias cara a unha socieda-
de máis equitativa.
Que aspectos consideras que son retos para
Que aspectos consideras que son retos para
traballar neste eido?
traballar neste eido?
Creo que un punto fundamental é unha
maior visibilidade e representatividade das
mulleres dentro do propio colectivo. As mu-
lleres LBT foron relegadas dentro da propia
comunidade. Dentro do colectivo tamén
existen conductas, dinámicas e comporta-
mentos machistas e patriarcais. Só hai que
observar como se construíron os espazos
LGTBIQ+, cuxos protagonistas foron os
homes gais.
Por outra banda, fomentar a educación en
diversidade sexual e de xénero é fundamen-
tal para seguir sensibilizando e achegando o
coñecemento sobre as súas realidades, espe-
cialmente as máis vulnerables.
Por comentar outro aspecto, é importante
sensibilizar e visibilizar sobre as realidades
das persoas trans, nomeadamente sobre as
mulleres e as persoas non binarias. Dáme
moita pena ver como parte do feminismo,
desde determinados postulados do xéne-
ro, cuestionan as realidades trans. Hai que
seguir facendo un gran traballo de sensi-
bilización e información, dado que moitas
persoas descoñecen completamente estas e
outras realidades do colectivo.
Como bo educador, seguro que tes algún
Como bo educador, seguro que tes algún
soño, tanto no plano máis persoal como no
soño, tanto no plano máis persoal como no
social/colectivo… Podes compartirnos algún
social/colectivo… Podes compartirnos algún
deles? Soños?
deles? Soños?
Moitos! Principalmente o meu obxectivo, e
creo que o de toda a comunidade, é con-
seguir nun futuro que as nosas realidades
e vivencias, así como as nosas necesidades
e características, formen parte de todos os
espazos sociais de maneira transversal sen
ningún tipo de discriminación e desigualda-
de. Que ningunha persoa sexa discriminada
ou excluída pola súa identidade, orientación
ou expresión de xénero.
Ese é o meu principal soño, mais, sen dúbi-
da, queda moito por facer…
Recursos:
Recursos:
Espacio Diverso do Concello da Coruña
Espacio Diverso do Concello da Coruña
Centro Cívico Ciudade Vella. Calle
Centro Cívico Ciudade Vella. Calle
Veeduría 2. 15001 A Coruña
Veeduría 2. 15001 A Coruña
981189889
981189889
espazodiverso@coruna.gal
espazodiverso@coruna.gal
Horario: de luns a vernes, de 10:00 a
Horario: de luns a vernes, de 10:00 a
13:30 e de 17:00 a 20:30
13:30 e de 17:00 a 20:30
Observatorio Coruñés contra a LGTBIfobia
Observatorio Coruñés contra a LGTBIfobia
ALAS Coruña. C/ Cardenal Cisneros
ALAS Coruña. C/ Cardenal Cisneros
68, bajo derecha.
68, bajo derecha.
(+34) 622 07 29 40
(+34) 622 07 29 40
denuncia@corunasenodio.org
denuncia@corunasenodio.org
Horario: luns, martes e xoves de
Horario: luns, martes e xoves de
09:30 a 13:30 ou cita previa
09:30 a 13:30 ou cita previa
Arquitectas premiadas. Análisis de las arquitectas premiadas en Galicia 1988-2021.
Arquitectas premiadas. Análisis de las arquitectas premiadas en Galicia 1988-2021.
Laura del Monte Rodríguez
Laura del Monte Rodríguez
2º premio TFG- Enxeñaría e Arquitectura do XI Concurso de Traballos Académi-
cos con Perspectiva e Xénero Ángeles Alvariño
Este traballo nace da desigualdade que existe tanto na carreira de Arquitectura
como na profesión. Nos últimos anos podemos observar un gran crecemento de
alumnas nas aulas, que mesmo chegan a ser maioría. Con todo, unha vez fóra da
escola, a profesión segue estando dominada por estudos de arquitectura liderados
por arquitectos. Esta fenda evidénciase aínda máis á hora de outorgar premios, onde as mulleres son a excepción
á norma.
Así, este traballo pretende pór en valor ás mulleres arquitectas premiadas dentro de Galicia no ámbito da arqui-
tectura a través da análise de tres premios de arquitectura: os premios COAG, os premios Gran de Area, e os
premios Juana de Veiga de intervencións na paisaxe.