9-4 grade Mane Barseghyan Marine Ishkhanyan

1. Լուսնի և Արեգակի
խավարումներ
Ավագ դպրոց
9-4 դասարան
Մարինե Իշխանյան
Մանե Բարսեղյան

2. Խավարումներ
Խավարումներն աստղագիտական երևույթներ են, երբ երկնային մարմինները մեկը
մյուսին ծածկելու պատճառով Երկրից դիտողին ամբողջությամբ կամ մասամբ չեն երևում:
Մասնավորապես, խավարումներ տեղի են ունենում, երբ Երկիրը, Լուսինը և Արեգակը
տարածության մեջ հայտնվում են մեկ ուղիղ գծի վրա: Եթե Երկրի և Արեգակի միջև
հայտնվում է Լուսինը, ապա տեղի է ունենում արեգակնային խավարում, իսկ եթե
Արեգակի և Լուսնի միջև հայտնվում է Երկիրը, դիտվում է լուսնային խավարում: Լուսինը
Երկրի շուրջը լրիվ պտույտ կատարում է 1 ամսում, սակայն ուղիղ Արեգակի առջևով այն
անցնում է տարվա մեջ ընդամենը մի քանի անգամ: Երկրից դիտողին թվում է, թե Լուսինը
և Արեգակը մոտավորապես նույն չափերն ունեն: Իրականում Արեգակը բազմաթիվ
անգամ մեծ է Լուսնից, պարզապես Արեգակը շատ ավելի հեռու է Երկրից, քան Լուսինը:
Ուստի դրանց թվացյալ չափերը զուտ պատահաբար գրեթե ճշգրիտ համընկնում են, այդ
պատճառով էլ, երբ Լուսինն անցնում է Արեգակի առջևով, նրա սկավառակն ամբողջապես
ծածկում է Արեգակը, և մենք դիտում ենք լրիվ արեգակնային խավարում: Այդ ժամանակ
երկինքը մթնում է, իսկ Լուսնի սև սկավառակի շուրջը սկսում է տեսանելի դառնալ
արևապսակը՝ շիկացած գազի թույլ լուսարձակումը:

3. Լրիվ արեգակնային խավարում կարելի է դիտել միայն ընդամենը մի քանի
կիլոմետր լայնության Երկրի մակերեվույթի նեղ շերտից: Երկրի յուրաքանչյուր
կոնկրետ վայրից լրիվ արեգակնային խավարում շատ հազվադեպ է դիտվում:
Փոխարենը, մասնակի խավարում, երբ Լուսինը ծածկում է արեգակնային
սկավառակի միայն մի մասը, տեղի է ունենում շատ ավելի հաճախ: Շատ ավելի
դյուրին է դիտել Լուսնի խավարումները. դրանք երևում են Երկրի այն բոլոր
վայրերից, որտեղ Լուսինն արդեն վեր է բարձրացել հորիզոնից: Խավարումների
ժամանակ Լուսինը դառնում է ավելի սև ու կարմրավուն, սակայն ամբողջությամբ չի
անհետանում:
Արեգակի լրիվ խավարում տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ Լուսինն
ամբողջությամբ փակում է Արեգակի սկավառակը: Այն տևում է մինչև 7,5ր:
Ահա արեգակի խավարման սխեման․

4. Լուսնի խավարում
Լուսնի խավարումը Երկրի՝ Արեգակի և Լուսնի միջև գտնվելու երևույթն է։ Արեգակից լուսավորվող
Երկիրը հակառակ ուղղությամբ կոնաձև ստվեր է գցում՝ շրջապատված կիսաստվերով։ Այսպիսի
դասավորության հետևանքով Լուսինն ընկնում է Երկրի ստվերի մեջ և տեղի է ունենում Լուսնի
խավարում։ Լուսնի խավարումը կոչվում է լրիվ, եթե այն ամբողջապես ընկղմվում է Երկրի ստվերի
մեջ։ Իսկ եթե ստվերում է գտնվում Լուսնի սկավառակի միայն մի մասը, ապա լինում է մասնակի
խավարում։
Լուսնի լրիվ խավարումները ավելի երկարատև են՝ գրեթե երկու ժամ։ Սեփական լույս չունենալու
պատճառով թվում է, թե լրիվ խավարման փուլում Լուսինը չպետք է երեևա, սակայն այն մեզ է
ներկայանում դեղնակարմրավուն երանգով։ Բանն այն է, որ Արեգակի ճառագայթները, շոշափելով
Երկրի մակերևույթն ու երկար ճանապարհ անցնելով նրա մթնոլորտով, կարմրում են ու բեկվելով՝
ուղղվում դեպի Լուսին։ Այս պատճառով էլ Լուսնի լրիվ խավարումը երբեմն անվանում են
«Արյունոտ Լուսին»։
Արեգակի ու Լուսնի խավարումները հետազոտության բացառիկ հնարավորություններ են ընձեռում
գիտնականներին։ Օրինակ՝ Արեգակի լրիվ խավարման ժամանակ է միայն հնարավոր
ուսումնասիրել նրա մթնոլորտի ամենավերին շերտերը՝ գունոլորտը և արևապսակը։ Իսկ Լուսնի
խավարման ժամանակ առաջացած գույնի հետազոտման շնորհիվ ուսումնասիրում են Երկրի
մթնոլորտի շերտերի կառուցվածքը և մթնոլորտում ընթացող որոշ երևույթներ։

5. Մեկ տարվա ընթացքում առավելագույն խավարումների թիվը 7 է՝ Արեգակի 5 և Լուսնի 2
խավարումներ։ Պատահում է նաև Արեգակի 4 և Լուսնի 3 խավարումներ, սակայն այդպես հազվադեպ
է լինում։ Սովորաբար մեկ տարվա ընթացքում լինում է Արեգակի և Լուսնի երկուական խավարում։
Խավարումների ամենափոքր թիվը մեկ տարում երկուսն է։ Քանի որ Լուսինը պտտվում է Երկրի շուրջ
մոտավորապես 5° թեքմամբ Երկրի Արեգակի շուրջ պտույտի հարթության նկատմամբ, խավարումները
չեն առաջանում ամեն լիալուսնի կամ նորալուսնի ժամանակ։
Խավարումների առաջացման պարբերությունը և հաճախությունը, երբ Արեգակը ծածկվում է Լուսնի
կողմից, կամ Լուսինը ծածկվում է Երկրի կողմից, նկարագրված է սարոսի ցիկլում: Դեռևս հին
բաբելոնյան աստղագետները հայտնաբերել են, որ խավարումների հաջորդականությունը կրկնվում է
6585,321 օր, կամ 18 տարի 11 օր և 8 ժամ պարբերությամբ և այն անվանել են սարոս (կրկնություն)։
Մեկ սարոսի ընթացքում տեղի է ունենում մոտ 70-71 խավարում, որից Լուսնի 28 և Արեգակի 42-43
խավարում։
Արեգակի խավարումների թիվը մոտ 1,5 անգամ ավելի մեծ է Լուսնի խավարումների թվից։ Բայց
Երկրից Լուսնի խավարումները ավելի հաճախ են դիտվում քան Արեգակի, քանի որ Արեգակի
խավարումները դիտվում են Երկրի նեղ շերտից, իսկ Լուսնի խավարումը՝ Երկրի ամբողջ գիշերային
կիսագնդից։ Լուսնի լրիվ խավարումը առավելագույնը տևում է 1 ժ 45 ր, իսկ մասնակին՝ մի քանի ժամ։

6. Լուսնի խավարումը մշակույթում
Ըստ առասպելների և սնահավատությունների Լուսնի խավարումը լավ կամ վատ նշան է։
Օրինակ՝ եգիպտացիները կարծում էին, որ լուսնի խավարումը ոչ այլ ինչ է, քան խոզ, որը
որոշ ժամանակով կուլ է տալիս լուսինը։ Կարծում են, որ Լուսինը կուլ են տալիս ուրիշ
կենդանիներ, օրինակ հովազը` Մայաների մշակույթում, կամ եռոտանի դոդոշը՝
Չինաստանում։ Չինաստանում նաև հավատում էին, որ կարող էին խանգարել վիշապին,
որ կծի Լուսինը՝ զանգերը ղողանջելով։
Մշակութային որոշ խմբեր կարծում էին, որ դև կուլ է տալիս Լուսինը, որին հնարավոր էր
քշել՝ քարեր շպրտելով և նրան անիծելով։ Հին հույները կարծում էին, որ Երկիրը կլոր է և
օգտագործում էին Լուսնի խավարման ստվերը որպես ապացույց։ Հնդիկները փրկության
համար հարկավոր էր խավարումից հետո լողալ Գանգես գետում։
Հարավ-արևելյան ասիացիները կարծում էին, որ հղի կանայք լուսնի խավարման
ժամանակ պետք է ոչինչ չանեին, նույնիսկ տնից դուրս չգային, որովհետև նրանց բոլոր
արարքները կանդրադառնային երեխայի վրա։ Եթե ճաշ պատրաստելիս լինեին, ապա
երեխայի մաշկը կլիներ փոքր-ինչ այրված, եթե ներարկվեին՝ երեխան կծնվեր սպիերով։
Օրինակ Աֆրիկայում կար առասպել, ըստ որի խավարման ժամանակ արևն ու լուսինը
միմյանց հետ կռվելուց հետո հաշտվում էին։

7. Շատ գիտնականներ հավատացել են որ ինչ-որ ժամանակ տեղի է ունեցել Երկրի և ինչ-որ մի այլ մոլորակի
բախում, որի չափերը եղել են մոտավոր Մարսի չափերին: Արդյունքում այդ մոլորակը բաժանվել է
կտորների, որոնք ստեղծել են մեծ օղակաձև գոտի Երկրի շուրջ: Ավելի ուշ այդ օղակը «խտացել» է և
առաջացել է լուսինը: Երբ Լուսինը հեռու է լինում Երկրից, եղանակը դառնում են ավելի կանխատեսելի, իսկ
երբ լուսինը մոտենում է Երկրին տեղի է ունենում հակառակը: Լուսինը ավելի շուտ ձվաձև է, քան գնդաձև:
Լուսնի ձգողության ուժը ազդում է երկրի պտտման արագության վրա: Երբ այն գոյություն չուներ, Երկիրը
շատ ավելի արագ էր պտտվում, և օրերն ավելի կարճ էին: Արևի և Լուսնի չափերը Երկրից անզեն աչքով
դիտողի համար նույնն են, քանի որ Լուսինը Արևից փոքր է 400անգամ և մոտիկ Երկրին 400 անգամ:
Տիեզերագնացների հետքերը լուսնի վրա կմնան միլիոնավոր տարիներ, և դա զարմանալի չէ, քանզի
այնտեղ չկան քամիներ և խոնավություն: Լուսնի վրա չկա մթնոլորտ` այդ պատճառով այնտեղ մթնշաղ չի
լինում. ցերեկը և գիշերը իրար են հաջորդում ակնթարթորեն:

8. Լուսնի խավարում

9. Արեգակի խավարում
Արեգակի խավարում, տիեզերական երևույթ է, երբ Լուսինն անցնում է Երկրի և Արեգակի միջով՝ մասամբ կամ
ամբողջությամբ ծածկելով Արեգակի սկավառակը երկրային դիտորդի համար։ Կախված Երկրի նկատմամբ իր
դիրքից և Երկրից ունեցած հեռավորությունից՝ Լուսինը կարող է ծածկել Արեգակն ամբողջությամբ (լրիվ
խավարում) կամ դրա մի մասը միայն (մասնակի խավարում)։ Լինում են նաև օղակաձև և հիբրիդ խավարումներ։
Հիբրիդ խավարում շատ հազվադեպ է դիտվում, երբ երկրագնդի որոշ մասում լրիվ, որոշ մասում օղակաձև
խավարում է դիտվում։ Արեգակի լրիվ խավարումը տևում է 2 - 3 (առավելագույնը՝ 8) ր, իսկ մասնակին՝ 2 - 3 ժ։
Երբ խավարման ընթացքում Լուսինը գտնվում է իր ուղեծրի երկրահեռ, իսկ Երկիրը իր ուղեծրի արևամերձ
մասերում, Լուսնի անկյունային տրամագիծը դառնում է Արեգակինից փոքր և ծածկում է Արեգակի միայն
կենտրոնական մասը։

10. Մեծագույն արեգակնային խավարում ԱՄՆ-ում
Հյուսիսային Ամերիկայում 2017 թվականի օգոստոսի 21-ին, երկուշաբթի օրը բացառիկ աստղագիտական
իրադարձություն էր Արեգակի լրիվ խավարումը, որը եղել է ամբողջ Միացյալ Նահանգներում, Արեւմտյան
ափից մինչև Արեւելյան ափ։ Այն սկսվել է Խաղաղօվկիանոսյան հյուսիս արեւմտյան ափից, անցնել է
Օրեգոն, Այդահո, Վայոմինգ, Նեբրասկա, Կանզաս, Միսսուրի, Իլինոյս, Կենտուկի, Թենեսի, Հյուսիսային
Կարոլինա, Ջորջիա ԱՄՆ նահանգներով և ավարտվել է Հարավային Կարոլինա նահանգում։ Տևել է մի քանի
վայրկյանից մինչև 2 րոպե 44 վայրկյան։ Ըստ Միացյալ Նահանգների ռազմածովային աստղադիտարանի
տվյալների սա Արեգակի խավարման ամենաերկար տևողությունն է։ Այն կդիտվի Հարավային Իլինոյիսի
Շոնի ազգային անտառում։

11. Արեգակի խավարում