Φλέσσιας Θεόδωρος 2014

1. 1
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ
ΣΧΟΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΗΧΟΥΚΑΙΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ
ΘΕΜΑ: Μελέτη και κατασκευή πρότυπων δειγμάτων Κρητικής και Πολίτικης Λύρας.
Πρωτότυπη σύνθεση και κατασκευή ροζέτας Πολίτικης λύρας από ρινίσματα χαλκού και
σιδήρου.
Πτυχιακή εργασία
"Φλέσσιας Θεόδωρος"
ΛΗΞΟΥΡΙ 2014

2. 2
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ
ΣΧΟΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΗΧΟΥΚΑΙΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ
ΘΕΜΑ: Μελέτη και κατασκευή πρότυπων δειγμάτων Κρητικής και Πολίτικης Λύρας.
Πρωτότυπη σύνθεση και κατασκευή ροζέτας Πολίτικης λύρας από ρινίσματα χαλκού και
σιδήρου.
Πτυχιακή εργασία
"Φλέσσιας Θεόδωρος"
Επιβλέπων: Διονύσιος Θ. Γ. Κατερέλος
Επιτροπή:
Ημερομηνία:
Αριθμός πρωτοκόλλου πτυχιακής εργασίας:

3. 3
Στην μνήμη του παππού μου
Ιωάννη Καραγιάννη.
Στην Οικογένεια μου,
Στην Δανάη Σαρίδου,
Στον Στέλιο Βαρβέρη.

4. 4
Περίληψη
Το θέμα της πτυχιακής εργασίας αφορά την κατασκευή έγχορδων μουσικών οργάνων και τον
τρόπο κατασκευής τους. Πιο συγκεκριμένα αναφέρεται ο τρόπος κατασκευής εγχόρδων τοξοτών
μουσικών οργάνων που ανήκουν στην οικογένεια της λύρας. Η προκείμενη εργασία αναφέρει
τρόπους κατασκευής που χρησιμοποιήθηκαν όμως προτείνει μετά από συνεχή έρευνα και
τρόπους εφαρμογής βερνικιών αλλά και άλλων δόκιμων πληροφοριών που θα βοηθήσουν τους
νεοεισαχθέντες φοιτητές ή επερχόμενους οργανοποιούς στην δημιουργία μουσικών οργάνων.
Η αντιγραφή και η κατασκευή πρότυπων δειγμάτων λύρας - Πολίτικης και Κρητικής- έχουν ως
σκοπό την μεταφορά της γνώσης και ανάδειξης του τρόπου κατασκευής. Ο τρόπος κατασκευής
των εν λόγω οργάνων μεταφέρεται με πολυμεσικό υλικό (εικόνες). Ακόμη η πρόταση εξέλιξης
του οργάνου με αφορμή την τοποθέτηση ρινισμάτων χαλκού και σιδήρου περιμετρικά του
πλαισίου της ροζέτας του οργάνου αφορά μια πρόταση δίχως προηγούμενο στην ιστορία του
οργάνου (Πολίτικη Λύρα). Σε τελικό στάδιο η εργασία στοχεύει στην εποικοδομητική
συμπερασματολογία της διαδικασίας κατασκευής και την εξέλιξη της οργανοποιίας.

5. 5
TECNOLOGICAL EDUCATION INSTIDUDE OF IONIAN ISLAND
MUSICTECHNOLOGY FACULTY
DEPARTMENT OF SOUND AND MUSICAL INSTRUMENT TECHNOLOGY
Thesis: Research and manufacture exemplar samples of cretanlyra and classic kemence.
Configuration and creation of rosette classic kemence with filings of copper
and iron.
Dissertation report
"Flessias Theodore"
LIXOURI, KEFALONIA 2014

6. 6
Abstract
The topic of the dissertation concerns the construction of stringed musical
instruments and method of construction. More specifically indicate how
construction archers string musical instruments belonging to the family of the lyre.
The present work reports construction methods used, however, proposed after
continuous research and ways to apply varnish and other testing information to
help new entrants to the upcoming luthiers to create musical instruments.
Copy and construction standard samples lyre - Cretan - Policy and are designed to
transfer knowledge and enhancement of their construction. The construction of
these instruments is transferred to multimedia content (images). Even the proposed
development of the institution on the occasion of the installation of copper and iron
filings around the frame of the rosette of the institution is a proposal without
precedent in the history of the instrument (lyre). In the final stage of the work
aimed at constructive inference of manufacturing and development of instrument.

7. 7
Ευχαριστίες
Ολοκληρώνοντας την προκείμενη πτυχιακή εργασία και δράττοντας την ευκαιρία σε αυτό το
σημείο, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου, που στάθηκε δίπλα μου όλα αυτά τα
χρόνια με ιδιαίτερη υπομονή και φροντίδα. Την Δανάη Σαρίδου για την πολύτιμη βοήθεια και
υπομονή, ακόμα την έμπνευση μέσα απο την Αγάπη, που δεν θα γνώριζα ποτέ χωρίς την
δημιουργία της σχέσης μας. Τον Στέλιο Βαρβέρη, χωρίς την ύπαρξη του στη ζωή μου δεν θα
έφτανα ποτέ στο σημείο να ασχοληθώ με την Μουσική και επιπλέον δεν θα είχα την δυνατότητα
να εκφράσω οποιαδήποτε επιθυμία για, την Αγάπη, τα Όργανα και το Ιερό.
Επιπλέον τον Γιάννη Παπαδόπουλο και Γιώργο Κερτσόπουλο, δίχως την βοήθειά τους δεν θα
είχα καμία ελπίδα για την υλοποίηση της εργασίας και την υλοποίηση των οργάνων καθώς
επίσης και για την τοποθέτηση βερνικιών(επισυνάπτω σε κεφάλαιο της εργασίας)και
ρινισμάτων.
Στη συνέχεια θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συμφοιτητές και φίλους, που στάθηκαν αρωγοί
στην προσπάθεια ολοκλήρωσης της εργασίας και ιδιαίτερα τους (Μαρία Παντέχου, Ελπίδα
Καμινέλη,Τάσο Καραγιαννίδη, Άκη Πασχαλίδη, ΜιχάληΑθανασίου, Γιώργο Σκουφάρη, Φώτη
Μιτακίδη, Θεόδωρο Μακαρίδη, Γιώργο Παναγιώτου, Στέλιο Ανδρέου ).
Επίσης ευχαριστώ τους Καθηγητές του τμήματος και ιδιαίτερα τον Κύριο Παναγή Σκλάβο για
την διάθεση και την όρεξη που κατέβαλε σε όλο το χρονικό πλαίσιο λειτουργίας του
εργαστηρίου, τον Μηνά Εμμανουήλ για την πολύτιμη βοήθεια του στην ακρόαση των οργάνων
και τις πολύτιμες συμβουλές ακόμη τον Κ .Δ.Κατερέλο για το ενδιαφέρον που έδειξε κατα την
διάρκεια της Πτυχιακής Εργασίας.
Τέλος για την διάθεση μεταφοράς της γνώσης τους θα ήθελα να ευχαριστήσω, τον Αθανάσιο
Γιαννόπουλο, Παναγή Βάρλα, Δημήτριο Γύπα και τον Γιώργο Βιουγιουλάκη που μοιράστηκε
απλόχερα τις γνώσεις που καθόρισαν την υλοποίηση αυτής της εργασίας.

8. 8
Περιεχόμενα
1.1 Εισαγωγή ........................................................................................................................σελ.10
1.2Εισαγωγή: Τα είδη της Λύρας ...........................................................................................σελ.15
2.1Ιστορική αναδρομή............................................................................................................σελ.18
2.2 Αρχαία Ελλάδα.................................................................................................................σελ.19
3.1Η ανατομία του οργάνου....................................................................................................σελ.21
3.2 Οχτώ + Μία Λύρες στην Ιστορία.....................................................................................σελ.25
4.1 Ακουστική και οργανοποιία..............................................................................................σελ.43
4.2 Μουσική κλίμακα και μελωδία ........................................................................................σελ.46
4.3 Το ανθρώπινο αυτί............................................................................................................σελ.47
4.4 Η ρύθμιση των περιοχών του οργάνου.............................................................................σελ.48
4.5 Τρόπος ακρόασης συμπεριφοράς των ιδοσυχνοτήτων....................................................σελ.49
5.1 Πρότυπο σχέδιο κατανομής πάχους.................................................................................σελ.51
6.1Το ξύλο ως Ανισότροπο υλικό...........................................................................................σελ.54
6.2Μηχανικές ιδιότητες ξύλων που χρησιμοποιήθηκαν.........................................................σελ.53
8.Λύρα (αστερισμός) ..............................................................................................................σελ.60
9.1 Τα σχέδια των οργάνων....................................................................................................σελ.61
9.2 Το σκάφος.........................................................................................................................σελ.65
9.3 Το καπάκι..........................................................................................................................σελ.72

9. 9
9.4 Ρινίσματα χαλκού και σιδήρου........................................................................................σελ.82
9.5 Βερνίκια και τρόποι ερφαρμογής......................................................................................σελ.87
9.6 Ο χορδοδέτης....................................................................................................................σελ.92
9.7 Η ταστιέρα γραβάτα..........................................................................................................σελ.93
9.8 Η Κλειδαριέρα ή Κεφαλή, Κλειδιά...................................................................................σελ.95
9.9 Ο καβαλάρης και η ψυχή...................................................................................................σελ97
10. Οι χορδές...........................................................................................................................σελ.98
10.1 Οι χορδές της λύρας........................................................................................................σελ.99
11. Δημιουργία Θήκης προστασίας και μεταφοράς..............................................................σελ.101
12.Θεωρία της Γαίας.............................................................................................................σελ.103
Συμπεράσματα......................................................................................................................σελ.104
Εικόνες (Παράρτημα)...........................................................................................................σελ.105
Βιβλιογραφία.........................................................................................................................σελ.112
Χρήσιμα Links που χρησιμοποιήθηκαν................................................................................σελ.119

10. 10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο
1.1 Εισαγωγή
Αν και η λέξη λύρα αναφέρεται συχνά στα λογοτεχνικά κείμενα, οι πρώτες σαφείς αναφορές σε
χορδόφωνο όργανο με δοξάρι γίνονται στο έπος του Διγενή Ακρίτα, το οποίο χρονολογείται στα
τέλη του 10ου ή στις αρχές του 11ου μ.Χ. αιώνα. Το έπος συνεχίζοντας αναφέρει:
"αρπάζει το σκεπάρνι του, έν' αργυρό πριγιόνι
σ' έν περιβόλι σ' έμπηκεν, ελιάς κλανάρι κόβει,
ντογρί παιγνίδι έκαμε, ντογρί παιγνίδι κάνει.
Τα φίδια κόρδες έβαλε απάνω στο παιγνίδι
την όχεντρα την πλουμιστή δοξάρι στο παιγνίδι
και τα μικρά χεντρόπουλα στριφνάρια στο παιγνίδι..."
Η ονομασία συνδέεται με το κυριότερο μουσικό όργανο της Αρχαίας Ελλάδας, σύμβολο του
Θεού της μουσικής και του φωτός, του Απολλώνιου πνεύματος.
Όλα ξεκίνησαν από μία αναμφισβήτητη κοινή ανάγκη: να κάνουν οι άνθρωποι το μουσικό ήχο
που παράγει μια χορδή να διαρκέσει περισσότερο από όσο όταν την κτυπούσαν, εξασφαλίζοντας
έτσι τη συνέχεια της μελωδικής γραμμής. Η ανάγκη αυτή ικανοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό με
την ανακάλυψη ενός βοηθητικού μουσικού εργαλείου που, αν και το ίδιο δεν παράγει κανέναν
ήχο, παρατείνει σύμφωνα με την επιθυμία του οργανοπαίκτη την παλμική κίνηση της εκάστοτε
χορδής και κατά συνέπεια τον ήχο τον οποίο αυτή παράγει. Ασφαλώς το βοηθητικό αυτό
μουσικό εργαλείο είναι το δοξάρι. Από εκείνη τη στιγμή και έπειτα χωρίς αυτό η λύρα δεν θα
είναι λύρα. Μέχρι πριν από μερικά χρόνια υπήρχε η πεποίθηση ότι η λύρα προέρχεται από το

11. 11
ραβάναστρον, όργανο χορδόφωνο με ηχείο, λαβή και δοξάρι, που λέγεται ότι κατασκεύασε ο
μυθικός βασιλιάς Ραβάνας της Κεϋλάνης πριν περίπου 5.000 χρόνια. Σήμερα όμως οι
περισσότεροι εθνομουσικολόγοι μεταθέτουν πλέον τον τόπο καταγωγής της στην Κεντρική
Ασία: Σογδιανή, Χορασάν και Καζακστάν.Σε αυτή την περιοχή βρέθηκε σύμφωνα με τον W.
Bachmann, το παλαιότερο και λιγότερο αμφισβητήσιμο εικονογραφικό ντοκουμέντο που
χρονολογείται γύρω στον 9ο αιώνα μ.Χ. Τότε λοιπόν φαίνεται ότι ξεκίνησε το παίξιμο με
δοξάρι, όπου δηλαδή δε χτυπάμε τη χορδή του οργάνου (με το δάχτυλο, με κάποια πέννα ή με
κάποιο σφυράκι - όπως στο σαντούρι) αλλά την τρίβουμε με μια άλλη χορδή (συνήθως από
τρίχες αλόγου περασμένες με ρετσίνι-κολοφώνιο).
Η τεχνική αυτή με το δεμένο ήχο και τη συνεχή μελωδική γραμμή δεν άργησε να περάσει και
στο Βυζάντιο όπως και στους Άραβες την ίδια περίπου περίοδο δηλαδή ένα αιώνα μετά την
ανακάλυψή της. Έτσι στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου η λύρα καταγράφεται
για πρώτη φορά στη νεότερη ιστορία το 10ο αιώνα μ.Χ. από τον Πέρση IbnKhurdadhbich.
Απεσταλμένος του χαλίφη AlMutamid στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία συνέταξε μια έκθεση για
τα μουσικά όργανα σύμφωνα με την οποία οι Βυζαντινοί έπαιζαν με δοξάρι τη Lura, ένα ξύλινο
όργανο με 5 χορδές, παρόμοιο με το αραβικό rabab.

12. 12
Η λύρα λοιπόν των αραβικών χρόνων υπάρχει σε δύο βασικούς τύπους ανάλογα με το σχήμα
του σκάφους:
α) αχλαδόσχημα (σε όλη την ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα μέχρι τον 11ο αιώνα μ. Χ.)
β) φυαλόσχημη ή κεμεντζές και κεμανές (στους Έλληνες του Πόντου και την Καππαδοκίας).
Το παίξιμο της χορδής με το νύχι (κι όχι με την ψύχα του δάκτυλου, όπως στο βιολί) καθώς και
τα γερακοκούδουνα (τα μικρά σφαιρικά κουδουνάκια στο δοξάρι που χρησιμοποιεί ακόμα και
σήμερα ο Ψαραντώνης) αποτελούν παλαιότατες τεχνικές και γεφυρώνουν την Ανατολή με τη
Δύση καθώς τα συναντάμε επίσης στη λύρα "σαράνγκι" της Ινδίας αλλά και στα όργανα των
τροβαδούρων του Μεσαίωνα.
Στη Δυτική Ευρώπη, οι αραβικές παραλλαγές της λύρας (rabab) φαίνεται ότι πέρασαν από τα
παράλια της βορειοδυτικής Αφρικής και μέσω του Γιβραλτάρ και της Ισπανίας
μετασχηματίσθηκαν, ανάλογα με την περιοχή, σε όργανα άμεσα συγγενικά. Οι Μεσαιωνικοί
τροβαδούροι έχουν τα rebec. Οι Κέλτες βάρδοι το crowth, οι Σκανδιναβοί και οι Ισλανδοί την
talharpa, ενώ αργότερα (12ο αιώνα μ.Χ.) θα εμφανισθούν στη Γαλλία το pochette και στην
Αγγλία το kit. Όλα αυτά τα όργανα ασφαλώς δεν ήταν λύρες αλλά κοντινοί ή μακρινοί συγγενείς
της. Στο τέλος της μεγάλης μουσικής περιπέτειας θα κάνουν την εμφάνισή τους στη Δύση οι
βιέλες και οι βιόλες από τις οποίες θα προέλθει η οικογένεια του βιολιού. Όργανο το οποίο θα
επηρεάσει αργότερα και τη διαδρομή της παραδοσιακής αχλαδόσχημης λύρας.
Ο διακεκριμένος εθνομουσικολόγος Λάμπρος Λιάβας εντοπίζει την πρώτη απεικόνιση της
καθαρά αχλαδόσχημης λύρας σε τοιχογραφία του 17ου/18ου αιώνα μ.Χ. στη Μονή Γρηγορίου
του Αγίου Όρους. Της ίδιας εποχής, του 1743 πιο συγκεκριμένα είναι άλλωστε και η παλαιότερη
λύρα που σώζεται. Ένα από τα παλαιότερα μουσικά όργανα στην Ευρώπη που σήμερα
αποκαλείται "ντίβα" και εκτίθεται στο μουσείο παραδοσιακών οργάνων - συλλογή Φοίβου
Ανωγιαννάκη.
Όμως οι ολοένα αυξανόμενες αστικές και δυτικές επιδράσεις θα συντελέσουν ώστε τις
τελευταίες δεκαετίες η λύρα σιγά - σιγά να εκτοπίζεται στην Ελλάδα από το λαϊκό βιολί. Η
διάδοση του ραδιοφώνου και η τελειοποίηση των συσκευών αναπαραγωγής ήχου με χωριά
(χαρακτηριστικά θα αναφέρουμε ότι στο χωριό Όλυμπος της Καρπάθου η παραδοσιακή λύρα
κατέχει ισχυρότατη θέση καθώς το χωριό ηλεκτροδοτήθηκε το 1981 ενώ ο αγροτικός δρόμος
ανοίχθηκε το 1979).

13. 13
Η παλιά, βυζαντινογεννημένη πολλές φορές, μελωδία συνθλίβεται ή παραφορτώνεται με ξένα
στολίδια που την κάνουν αγνώριστη. Το οξύ ηχόχρωμα της λύρας και η περιορισμένη μελωδική
της έκταση, η έλλειψη ταστιέρας, η αρμονικότητα και η λιτότητα των γραμμών, το μικρό βάθος
του σκάφους, οι εντέρινες χορδές και το κοντό δοξάρι με τα γερακοκούδουνα δεν ταιριάζουν
στο δυτικοευρωπαϊκού τύπου παίξιμο και στο vibrato που απαιτεί ο σημερινός ακροατής, τα
οποία δυστυχώς αλλοιώνουν και περιπλέκουν τη λιτή παραδοσιακή μελωδία.
Έτσι η λύρα μεταμορφώνεται σιγά-σιγά σε κακή απομίμηση του βιολιού. Στην Κρήτη αρχίζει
από το 1930 και μετά υπόκειται σε σταδιακές αλλαγές με αποκορύφωμα των εμφάνιση στην
δεκαετία του 1960 στο νησί της βιολόλυρας ή λυραβιόλας. Ο πρώτος τύπος αχλαδόσχημης
κρητικής λύρας, το λυράκι και η κατάλληλη για γλέντια ανοιχτού χώρου βροντόλυρα
εκτοπίζονται. Στα χρόνια μας, δυστυχώς πια, η σύγχρονη κρητική λύρα τόσο καλύτερη
θεωρείται όσο περισσότερο μοιάζει με βιολί.
Το βιολί είναι αυτό που εκτοπίζει τη λύρα και από τις περισσότερες περιοχές της υπόλοιπης
Ελλάδας. Σήμερα η λύρα έχει περιοριστεί σε λίγες περιοχές της Μακεδονίας όπως η Δράμα και
η Αγία Ελένη Σερρών (ιερό όργανο των Αναστενάρηδων). Στο Αιγαίο υπάρχει ακόμα στην
Κάρπαθο, στην Κάσο, στη Χάλκη ενώ τάσεις αναβίωσης υπάρχουν στη Σύμη, τη Λέρο και την
Αστυπάλαια.
Στην Κρήτη παρ' όλες τις μεταβολές της από το 1930 και μετά και παρ' όλη την κυριαρχία του
βιολιού στο Ανατολικό και Δυτικό άκρο του νησιού, η λύρα είναι όχι μόνο ζωντανή αλλά και με
τη δυναμικότερη παρουσία.
Όπως και οι Έλληνες του Πόντου με τον κεμεντζέ τους ή οι Κωνσταντινουπολίτες με την
πολίτικη λύρα οι Κρήτες βασίζουν στο γλυκόλαλο ήχο της λύρας τους τη διατήρηση της
πολιτισμικής τους ταυτότητας.
Έστω κι αν η λύρα είναι προϊόν μιας κοινωνικής και οικονομικής πραγματικότητας που είναι
βέβαιο ότι σήμερα δεν υπάρχει, έστω κι αν η τουριστική βιομηχανία έκανε τη λύρα ένα από τα
πρώτα εξαγώγιμα και προς κατανάλωση σύμβολα, αυτή ακόμα ζει.
Η λύρα αντιστάθηκε στην καθοδηγούμενη μονοκρατία τους ενός τρόπου ντυσίματος, φαγητού,
μουσικής, χορού, γλώσσας. Η λύρα αντιστέκεται στον εντυπωσιασμό των τεράστιων
τεχνολογικών επιτευγμάτων και στην αφομοίωσή της στη νέα τάση για παγκοσμιοποίηση της
κουλτούρας των πολιτών.

14. 14
Στο νησί της Κρήτης η λύρα δε θα είχε επιβιώσει αν δεν αποκτούσε το ρόλο ενός ισχυρού
εθνικού συμβόλου πολιτισμικής ταυτότητας. Η μορφή του Κρητικού μια μορφή ατίθαση,
μαυροφορεμένη, με σαρίκι, στιβάνια και μαχαίρι ζωσμένο μορφή ηλιοκαμένη που είτε καθιστή
και με τη λύρα στον αριστερό μηρό, είτε με τη λύρα ακουμπισμένη στο ζωνάρι περιδιαβαίνοντας
το χωριό διαλαλεί την ταυτότητα που έχει κρατήσει ζωντανό την κρητικό χαρακτήρα. Ένα
χαρακτήρα που θα γλεντά με τη λύρα του ακόμα και μπρος στο θάνατο.
"Ακούστε ήντα μήνυσε ο νιος από τον Άδη:
Χαρείτ' εσείς οι ζωντανοί 'κει στον απάνω κόσμο
γιατί επά οπού' μαστε στενός μας είν' ό τόπος.
Δεν έχει ο Άδης κοπελιές,μηδέ και χαροκόπους
μηδέ και σημαδότοπους να σημαδεύουν οι άντρες."

15. 15
1.2 Τα είδη της Λύρας Η λύραέχει τρεις χορδές και παίζεται με δοξάρι από όπου παλαιότερα
κρεμούσαν και κουδουνάκια, τα γερακοκούδουνα, για ρυθμική βοήθεια.
Εικ. 1 Δοξάρια & γερακοκούδουνα
Δημιουργήθηκαν κατά καιρούς διαφορετικές παραλλαγές του οργάνου: η παρακάτων είκόνα
συναντά την σημερινή μορφή της Κρητικής Λυρας τύπου Σταγάκη.

16. 16
Εικ.2 Η σημερινή μορφή της Κρητικής Λύρας.
το λυράκι, με μικρή και άβαθη σκάφη, που παράγει οξύ και διαπεραστικό ήχο,
η βροντόλυρα, με μεγαλύτερη, βαθύτερη και πλατύτερη στη βάση της σκάφη, που παράγει
βαθύτερο ήχο και είναι κατάλληλη για ανοικτούς χώρους
η βιολόλυρα, που δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1920 και χρησιμοποιήθηκε κυρίως στο νομό
Ηρακλείου, επιχειρούσε να προσδώσει στη λύρα τις τεχνικές δυνατότητες του βιολιού.
η ποντιακή λύρα, που συναντάτε κυρίως στην περιοχή της μακεδονίας και αποτελεί
παραδοσιακό όργανο των ποντίων.

17. 17
klasikkemence ή πολίτικη λύρα, με μικρή σκάφη σε σχήμα παρόμοιο με το λυράκι αρκετά
παραλαγμένο σήμερα και με διαφορέτική χροιά.
Εικ.3 Βιολόλυρες δύο εκδοχών.
Εικ.4&5. Φυαλόσχημη και Αχλαδόσχημη Λύρα, Ποντιακή & Πολίτικη αντίστοιχα.

18. 18
2.1 Ιστορική αναδρομή
Από τα κρόταλα και τα σείστρα, τα πρώτα μουσικά όργανα που γνωρίζουμε ότι χρησιμοποίησε ο
παλαιολιθικός άνθρωπος, τα τοξωτά χορδόφωνα.
Από την τελευταία μεγάλη εφεύρεση στον τομέα των μουσικών οργάνων, χρειάστηκε να
παρέλθουν δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Αν και το πρώτο έγχορδο που κατασκευάστηκε από τον
άνθρωπο, το μουσικό τόξο, προέρχεται από το παλαιότερο, μακροβιότερο και λειτουργικότερο
όπλο του, το τόξο, η χρήση του τόξου (του δοξαριού) για να διεγείρει τις χορδές ενός οργάνου,
αρχίζει μόλις 12 αιώνες πριν από σήμερα.
Η χρήση του τόξου ως όπλο, χρονολογείται τουλάχιστον από το 10.000 π.Χ., και ίσως από τότε
αρχίζει να χρησιμοποιείται και ως μουσικό όργανο. Η προσθήκη επί πλέον χορδών στο ίδιο τόξο
δημιουργεί την άρπα. Η ενοποίηση μερικών μουσικών τόξων στη βάση ενός ηχείου δημιουργεί
ένα πολύχορδο που πιθανά αργότερα απλοποιείται και παίρνει τη μορφή των οργάνων που
ονομάζονται λύρες.
Εικ.6.7 Λύρες Αρχαίας Μορφής και Σχεδίου.

19. 19
2.2Αρχαία Ελλάδα
Όπως αναφέρεται απο τον Νικόλαο Μπρα,στο άρθρο του «Μουσική παιδεία και μουσικά
όργανα στην Αρχαία Ελλάδα».Ο Πρωταγόρας, στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο, διατυπώνει
με σαφήνεια την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων για την παιδαγωγική σπουδαιότητα και
σημασία της διδασκαλίας της μουσικής (εικ.1). Συγκεκριμένα κατά τον Πρωταγόρα «οι
μουσικοδιδάσκαλοι αναγκάζουν τις ψυχές των παιδιών να εξοικειώνονται με τους ρυθμούς και τις
αρμονίες της μουσικής έτσι ώστε να γίνουν ήρεμοι άνθρωποι, και αφού ενστερνιστούν τον καλό
ρυθμό να γίνουν και χρήσιμοι λόγω και πράξει, διότι ολόκληρη η ζωή του ανθρώπου έχει ανάγκη
από τον καλό ρυθμό και την αρμονία».
Κατά τον Αθηναίο τραγικό ποιητή Φρύνιχο, ο οποίος υπήρξε και άριστος μουσικός, οι
σπουδαστές μουσικής ή γραμματικής αποκαλούνταν «φοιτητές»...«κυρίως δε λέγονται φοιτηταί ή
γραμματικοί οι μουσική μανθάνοντες». Η μουσική για τους αρχαίους Έλληνες εθεωρείτο ως το
ουσιαστικότερο μέρος της καλλιέργειας και της μόρφωσης τους. Ο πραγματικά μορφωμένος
άνθρωπος ήταν «ο μουσικός ανήρ». Ο Θεμιστοκλής παραδεχόταν ότι η μόρφωση του ήταν
ελλιπής, διότι δεν είχε μάθει καλά μουσική, όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος.
Στη διδασκαλία της μουσικής φαίνεται ότι οι μαθητές δεν χρησιμοποιούσαν μουσικά κείμενα
και η μάθηση γινόταν εμπειρικά με την ακοή και την απόδοση της μουσικής από μνήμης. Από
τον 3ο μ.Χ αιώνα άρχισαν να συντάσσονται εγχειρίδια θεωρίας της μουσικής. Βασικό όργανο
για την μουσική εκπαίδευση των νέων, ήταν η λύρα.
Εικ.8Εικονίζεται μάθημα μουσικής όργάνου λύρας, στο οποίο συμμετέχει και ο νεαρός Κεραμέας.

20. 20
Η λύρα αποτελείται από ένα ηχείο που έχει μορφή οστρέου χελώνας, πάνω στο οποίο είναι
τεντωμένο δέρμα βοδιού (εικ.2). Σε κάθε πλευρά στερεώνονται δύο ελαφροί καμπύλοι
βραχίονες που ονομάζονται πήχεις και ενώνονται στο πάνω μέρος τους με ένα κυλινδρικό τόξο,
τον ζυγό. Ο μουσικός κρατούσε τη λύρα συνήθως λοξά, ελαφρά γερμένη προς τα εμπρός και τη
συγκρατούσε με ένα δερμάτινο ιμάντα, τον τελαμώνα. Στο δεξί χέρι κρατούσε το πλήκτρο με το
οποίο έπαιζε τις χορδές. Η λύρα ήταν εύρημα και κατασκευή του Ερμή ο οποίος, κατά τη
μυθολογία, αφού έκλεψε τα βόδια του Απόλλωνα, του έδωσε τη λύρα για να τον εξευμενίσει και
ο Απόλλωνας έκτοτε δεν την αποχωρίστηκε.
Εικ.9Απεικόνιση της αρχαιοελληνικής λύρας.

21. 21
3.1Η ανατομία του οργάνου
Τα μέλη του οργάνου έχουν αριθμηθεί στις εικόνες της εμπρός, πίσω και πλαϊνής όψης του,
χρησιμοποιώντας φωτογραφίες από τη σύγχρονη λύρα της Κρήτης, όπως αυτή διαμορφώθηκε
στις αρχές του εικοστού αιώνα (1925-1935). Το όργανο της φωτογραφίας έχει κατασκευαστεί
από τον Ιωάννη Ζυμβραγουδάκη (Ζυμπραγός), στα Λούτρα Ρεθύμνης, το 1947-1948.
1. Η κεφαλή
Είναι η άνω απόληξη του οργάνου. Αρχικά, και έως τον 19ο αιώνα, είναι κατά κανόνα επίπεδη
με ξύλινα κλειδιά, κάθετα στο επίπεδο της κεφαλής. Στις αρχές του εικοστού αιώνα, στην
κεφαλή προστίθεται ένα κλειδοθέσιο με επί πλέον ξύλινα κλειδιά, παράλληλα στο επίπεδο του
κάτω μέρους της, που στηρίζουν συμπαθητικές χορδές ή χορδές ισοκράτες. Η απόληξη αυτή του
κλειδοθεσίου διαμορφώνεται σε σχήμα κοχλία (καράμπολας ή καράολας), παρόμοιο με αυτό του
βιολιού. Στη συνέχεια, με την προσθήκη της γλώσσας, καταργούνται τα κλειδιά από το κάτω

22. 22
επίπεδο τμήμα της κεφαλής και καταλήγει στη σημερινή μορφή με μηχανικά κλειδιά μαντολίνου
και συνήθη απόληξη κοχλία τύπου βιολιού.
2. Τα κλειδιά, ή στριφτάλια
Εδώ στερεώνεται ή άνω απόληξη των χορδών και με αυτά ρυθμίζεται η τονικότητά τους, μέσω
της τάσης. Αρχικά ξύλινα και στη συνέχεια μεταλλικά μηχανικά.
3. Ο πάνω καβαλάρης
Είναι το μέλος που ορίζει το άνω άκρο του δονούμενου τμήματος της χορδής, στη σύγχρονη
λύρα της Κρήτης. Στη λύρα της Κρήτης έχει προστεθεί τουλάχιστον από τον 19ο αιώνα ο
«κλέφτης», ένας στύλος ανάμεσα στα δύο κάτω κλειδιά, ο οποίος ορίζει το μήκος της μεσαίας
χορδής ίσο με αυτό των υπολοίπων. Αργότερα διαμορφώνεται σε ένα κομμάτι ξύλο ή κόκαλο ή
πλαστικό όπου ακουμπούν και οι τρεις χορδές.
4. Ο λαιμός, ή μπράτσο, ή λαβή, ή χέρι
Το τμήμα μεταξύ ηχείου και κεφαλής, όπου το όργανο κρατιέται από το χέρι το οποίο ορίζει το
μήκος της δονούμενης χορδής. Αρχικά δεν ξεχωρίζει από το αχλαδόσχημο ηχείο, απλά στενεύει
σταδιακά προς την κεφαλή. Στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης είναι επίμηκες και στενό,
ξεχωρίζοντας σαφώς από το ηχείο.
5. Η γλώσσα, ή ταστιέρα ή γραβάτα
Στα παλαιά όργανα δεν υπάρχει. Αρχίζει να χρησιμοποιείται τον 20ο αιώνα και συστηματικά
καθιερώνεται στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης και παίρνει μορφή αντίστοιχη με αυτή του
βιολιού. Η γλώσσα δεν χωρίζεται σε διαστήματα (τάστα, για το λόγο αυτό αποφεύγεται εδώ το
όνομα ταστιέρα), Το μήκος της παλλόμενης χορδής ορίζεται με το άγγιγμα από το πλάι με το
νύχι, και όχι με την κλασική μέθοδο της πίεσης με την ψίχα των δακτύλων. Για το λόγο αυτό η
χορδή απέχει από τη γλώσσα 5-7 χιλιοστά.
6. Το σκάφος, ή η σκάφη, ή το κουφάρι

23. 23
Το πίσω τμήμα, το αντηχείο του οργάνου, ενιαίο πάντα με το λαιμό. Παρακάτω χρησιμοποιείται
συχνά η λέξη σκάφος για το σύνολο κεφαλής – λαιμού - αντηχείου.
7. Το καπάκι
Το εμπρός τμήμα, το οποίο κλείνει το αντηχείο και δημιουργεί το ηχείο του οργάνου.
8. Ο στύλος, ή ο γάιδαρος, ή η ψυχή
Ένας κυλινδρικός ξύλινος στύλος που η κάτω απόληξή του στηρίζεται στο εσωτερικό της
σκάφης, και η άνω στο πέλμα της γέφυρας, από την πλευρά της ψιλής χορδής.
9. Τα μάτια, ή οι τρύπες, ή τα ρουθούνια
Οι οπές στο καπάκι του αντηχείου, που έχουν κατά κανόνα ημικυκλικό σχήμα. Το όνομα
ρουθούνια συναντάται κυρίως στη φιαλόσχημη λύρα του Πόντου, όπου και το σχήμα C των
οπών θυμίζει αυτό από τα ρουθούνια των αλόγων.
10. Ο (κάτω) καβαλάρης, ή η γέφυρα
Το ξύλο πάνω στο οποίο στηρίζονται οι χορδές, αυτό στηρίζεται στο καπάκι του αντηχείου, και
ορίζει το κάτω άκρο του τμήματος της δονούμενης χορδής. Το ένα πέλμα του, από την πλευρά
της χοντρής χορδής, στηρίζεται στο καπάκι, ανάμεσα στα μάτια, ενώ το άλλο στην άνω απόληξη
του στύλου.
11. Οι χορδές
Τρεις χορδές, παλαιότερα εντέρινες, σήμερα κατά κανόνα μεταλλικές. Η τονικότητά τους
σήμερα για τη σύγχρονη λύρα της Κρήτης είναι Λα4 (440 Hz) η ψιλή, Ρε4 (293,66 Hz) η
μεσαία, και Σολ3 (196 Hz) η χοντρή ή βουλγάρα. Παλαιότερα χρησιμοποιούνται και
συμπαθητικές χορδές ή ισοκράτες, συνήθως από δύο έως τέσσερις. Το μήκος των ενεργών
χορδών στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης είναι 28-29 εκατοστά.
12. Ο χορδοδέτης, ή χορδοκράτης ή το χτένι

24. 24
Το τμήμα όπου στηρίζονται οι κάτω απολήξεις των χορδών. Παλαιότερα δεν υπάρχει συνήθως,
και οι χορδές στηρίζονται στην απόληξη του σκάφους με μία χορδή εντέρινη ή μεταλλική
(συνήθως σύρμα). Καθιερώνεται τον 20ο αιώνα, και συνήθως δένεται σταθερά στην απόληξη
του σκάφους με σύρμα.
13. Η ουρά, ή το στήριγμα
Η απόληξη του σκάφους, όπου στερεώνεται ο χορδοδέτης. Χρησιμοποιείται επίσης από
ορισμένους λυράρηδες για να στηρίζεται η λύρα στο γόνατο, όταν εκτελείται το όργανο. Η θέση
αυτή βοηθά στον ιδιότυπο τρόπο εκτέλεσης του οργάνου όπου για την αλλαγή χορδής δεν
μετακινείται μόνο η γωνία του δοξαριού αλλά περιστρέφεται και το ίδιο το όργανο. Σήμερα
συνηθίζεται το όργανο να στηρίζεται στο μηρό λίγο πάνω από το γόνατο με την κάτω κυρτή
επιφάνεια (μάγουλο) του σκάφους.
14. Το νεύρο ή καμάρι
Πρόκειται για μία επιμήκη ράβδο κατά μήκος του κεντρικού εσωτερικού τμήματος του
καπακιού. Συναντάται τόσο στα επίπεδα όσο και στα κυρτά σκαφτά καπάκια. Είναι τόσο δομικό
στοιχείο ενίσχυσης του καπακιού στο τμήμα όπου εξασκούνται οι μεγαλύτερες πιέσεις από τις
χορδές, μέσω της γέφυρας, όσο και στοιχείο βελτίωσης του εκπεμπόμενου φάσματος ήχου,
κυρίως στις χαμηλές συχνότητες.

25. 25
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο
2.3 Οχτώ + Μία Λύρεςστην Ιστορία
Παλαιά όργανα που μελετήθηκαν
Στο σημείο αυτό της εργασίας παραθέτω μία αξιόλογη μελέτη της οποίας η σημασία έχει
τεράστιορόλο, λόγο των πολύτιμων πληροφοριών που αντλήθηκαν για την δημιουργία των
μετέπειτα κατασκευών-οργάνων μελέτης της πτυχιακής εργασίας
Εδώ παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά οκτώ ιστορικών οργάνων. Κατά σειρά ηλικίας είναι:
1. Η μία από τις δύο κρητικές λύρες του 18ου αιώνα, που φιλοξενείται στο Μουσείο Λαϊκών
Οργάνων Φοίβου Ανωγιανάκη.
2. Η βροντόλυρα του γέρο-Πίσκοπου (Νικόλαος Πισκοπάκης), του 19ου αιώνα, που
φιλοξενείται στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης.
3. Η κρητική λύρα από τα τέλη του 19ου ή τις αρχές του 20ου αιώνα, που πιθανότατα έχει
κατασκευαστεί από τον Αμπντούλ Καλημεράκη.
4. Δύο Δωδεκανησιακές λύρες της 2ης δεκαετίας του 20ου αιώνα, κατασκευασμένες από τον
Εμμανουήλ Μυλωνά στη Νίσυρο και τον Γεώργιο Κυπραίο στις ΗΠΑ.
5. Μία λύρα της Θράκης, κατασκευασμένη την 5η ή 6η δεκαετία του 20ου αιώνα από τον
Ιορδάνη Κοδμύρη στο Σιδηροχώρι Σερρών.
6. Δύο σύγχρονες λύρες της Κρήτης, της 5ης και 7ης δεκαετίας του 20ου αιώνα,
κατασκευασμένες στο Ρέθυμνο από τον Ιωάννη Ζυμπραγουδάκη η πρώτη και τον Εμμανουήλ
Σταγάκη η δεύτερη.

26. 26
Τα στοιχεία που παρατίθενται για αυτά τα όργανα είναι:
Το ακριβές σχήμα και μέγεθος. Η αποτύπωση του σχήματος του κάθε οργάνου έγινε τόσο με
ψηφιακή φωτογράφηση όσο και με τη χάραξη του περιγράμματος της πρόσθιας όψης του
οργάνου σε χιλιοστομετρικό χαρτί. Καταγράφονται όλα τα κύρια μεγέθη του οργάνου (μήκος,
πλάτος, βάθος ηχείου, μεγέθη της κεφαλής, του βραχίονα, της γλώσσας, των ματιών, του
καβαλάρη, του χορδοδέτη, μήκη και αποστάσεις χορδών, κ.α.).
Στη συνέχεια οι φωτογραφίες και το σαρωμένο αποτύπωμα της όψης του οργάνου εισάγονται
στον Η/Υ, σε λογισμικό ανυσματικής σχεδίασης (από εμάς χρησιμοποιήθηκε το Corel), όπου
γίνονται οι απαραίτητες διορθώσεις στις φωτογραφίες ώστε, σε κλίμακα 1:1, να έχουν μεγέθη
ταυτόσημα με τα μετρηθέντα. Το αποτέλεσμα συγκρίνεται και ελέγχεται κατόπιν με το σχέδιο
της σαρωμένης πρόσοψης, και στη συνέχεια χαράσσονται όλες οι γραμμές των σχεδίων
απεικόνισης του οργάνου, σε κλίμακα 1:1. Για την απεικόνιση της εγκάρσιας τομής του
οργάνου, στο ύψος του μέγιστου πλάτους του ηχείου, χρησιμοποιήθηκε ένα όργανο αντιγραφής
τρισδιάστατων αντικειμένων.

27. 27
Ο χάρτης διακύμανσης του πάχους του καπακιού και του αντηχείου. Για το σκοπό αυτό
μετράται σε κάθε όργανο η διακύμανση του πάχους με ειδικό μαγνητικό παχύμετρο ακρίβειας
0,1 χιλιοστομέτρου, σε ένα κανονικό δίκτυο σημείων (ορθογώνιο κάναβο) αποστάσεων 1
εκατοστόμετρου. Στη συνέχεια αυτές οι καταγραφές (συνήθως 350-400 τιμές πάχους ανά
επιφάνεια) εισάγονται στον Η/Υ, σε ειδικό λογισμικό (από εμάς χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό
Surfer και για τη σχεδίαση των ισοπαχών η μέθοδος της ελάχιστης καμπυλότητας) και
δημιουργούνται οι χάρτες κατανομής του πάχους.
Στα γραμμικά σχέδια που διατίθενται σε ψηφιακή μορφή στο σχετικό τομέα, έχουν γίνει
παρεμβάσεις για τη διόρθωση μικρών ασυμμετριών, ενώ δεν απεικονίζονται ατέλειες και
μικροζημιές. Γενικότερα, τα όργανα ήταν πολύ συμμετρικά κατασκευασμένα. Για αυτό
επιλέχθηκε η συμμετρικότερη πλευρά του οργάνου, και αυτή χρησιμοποιήθηκε για τη συνολική
απεικόνισή του. Η μοναδική εξαίρεση έγινε στη λύρα του Μυλωνά, όπου υπήρχαν μεγάλες
ασυμμετρίες και αυτές απεικονίστηκαν πιστά και στα σχέδια.
Η λύρα του 18ου αιώνα

28. 28
Πρόκειται για τη μία από τις δύο παλαιότερες αχλαδόσχημες λύρες οι οποίες έχουν διασωθεί
σήμερα, προέρχονται από την Κρήτη, χρονολογούνται στον 18ο αιώνα και φιλοξενούνται στο
Μουσείο των Ελληνικών Λαϊκών Οργάνων (συλλογή Φ. Ανωγιανάκη).
Το όργανο αυτό έχει ως πρόσοψη το τυπικό αχλαδόσχημο σχήμα. Η κεφαλή είναι επίπεδη. Στην
πρόσοψή της φέρει περίτεχνο σκάλισμα κρητικής ξυλογλυπτικής τεχνοτροπίας. Έχει τέσσερις
οπές για αντίστοιχο αριθμό ξύλινων κλειδιών, σε διάταξη πανομοιότυπη με αυτή των
τετράχορδων Δωδεκανησιακών λυρών (βλέπε λύρα Κυπραίου και Μυλωνά). Ο «κλέφτης» ο
οποίος υπάρχει στο όργανο σήμερα, έχει τοποθετηθεί σε θέση που δεν ορίζει ίσο μήκος της
μεσαίας χορδής με τις δύο ακραίες.
Ιδιότυπο ως σχήμα είναι το αντηχείο, η εγκάρσια τομή του οποίου θυμίζει περισσότερο σκάφος
βάρκας με πεπλατυσμένη την καρίνα. Το ξύλο του σκάφους είναι πιθανότατα ασφένδαμος. Το
κάτω τμήμα του αντηχείου έχει υποστεί βλάβη (θραύση από πτώση ή λόγω της τάσης των
χορδών στο χορδοδέτη) και έχει επιδιορθωθεί με πρόσθεση ενός κομματιού ξύλου καρυδιάς.
Το καπάκι είναι κατασκευασμένο από ένα κομμάτι κατράνι που διχοτομήθηκε και κολλήθηκε
αντικριστά. Είναι σκαφτό, διαθέτει κεντρικό επίμηκες νεύρο (καμάρι), και έχει εφαρμοστεί στο

29. 29
σκάφος με σκαφτή εσωτερική υποδοχή. Τα μάτια έχουν ένα ιδιότυπο ελλειψοειδές σχήμα, με
οξείες γωνίες απόληξης.
H προφανώς ηθελημένη από τον κατασκευαστή, ασύμμετρη κατανομή του πάχους στο καπάκι,
μαζί με τον τρόπο κοπής και συγκόλλησης του ξύλου, παράλληλα με την ύπαρξη ακουστικού
κέντρου και την αντίστοιχη ασύμμετρη κατανομή πάχους του αντηχείου, δείχνει ότι ο

30. 30
κατασκευαστής διέθετε πέρα από τις ξυλογλυπτικές του δεξιότητες και πολύ σοβαρές γνώσεις
οργανοποιίας. Είναι δηλαδή πιθανό το όργανο να έχει κατασκευαστεί σε ένα εργαστήριο
ξυλογλυπτικής – οργανοποιίας.
Το όργανο δεν έχει χορδοδέτη. Οι χορδές στερεώνονται σε σχετικές οπές στην ουρά του
οργάνου. Το ενεργό μήκος των ακραίων χορδών είναι 29 εκ., των μέσων 34 εκ., της μεσαίας
χορδής όταν πατά στον κλέφτη 29,4 εκ., με δυνατότητα αυξομείωσης ενός εκατοστού ανάλογα
με τη θέση του καβαλάρη (λόγω της απουσίας έντονου ίχνους του καβαλάρη στο καπάκι, δεν
είναι σαφής με ακρίβεια η θέση που καταλάμβανε).
Ο καβαλάρης είναι ιδιαίτερα περίτεχνος και δεν έχει σχέση ούτε ως σχήμα ούτε ως υλικό
κατασκευής, με τους γνωστούς σε εμάς μετέπειτα καβαλάρηδες της λύρας της Κρήτης. Δεν
αποκλείεται για αυτό να έχει κατασκευαστεί αργότερα. Αν η λύρα οπλιστεί με 4 χορδές, κυρίως
η δεύτερη αλλά κατ' ουσίαν και η τέταρτη χορδή μπορούσαν να παίζονται μόνο ως ανοιχτές
χορδές σε ρόλο ισοκράτη.
Αν υποθέσουμε ότι υπήρχε πύρος – οδηγός στη θέση του σημερινού κλέφτη, θα μπορούσε να
παίζεται ως μελωδική η δεύτερη χορδή. Τότε θα υπήρχε όμως πρόβλημα στην εκτέλεση της
τρίτης και τέταρτης χορδής. Η διαφορά του μήκους των χορδών, η οποία είναι 5 χλστ. και δεν
συμπίπτει με την απόσταση ενός τόνου, θέτει ένα επί πλέον πρόβλημα προς λύση.
Η Βροντόλυρα του γέρο-Πίσκοπου
Πρόκειται για την παλαιότερη βροντόλυρα γνωστή σε εμάς, με πιθανότερη χρονολογία
κατασκευής τις αρχές ή τα μέσα του 19ου αιώνα. Η βροντόλυρα του γερο-Πίσκοπου εκτίθεται
στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης. Ο ιδιοκτήτης και εκτελεστής της, Νικόλαος
Πισκοπάκης, γεννήθηκε στον Κουρνά Αποκορώνου το 1866 και έζησε έως το 1936, ασκώντας
στο Ρέθυμνο το επάγγελμα του τσαγκάρη αρχικά και αργότερα του καφετζή. Ήταν όμως και
περιζήτητος λυράρης της εποχής αυτής.
Το όργανο δεν έχει την τυπική αχλαδόσχημη μορφή, καθώς το ηχείο έχει σχεδόν ημισφαιρικό
σχήμα θυμίζοντας περισσότερο λαούτο με κοντό βραχίονα. Η κεφαλή είναι επίπεδη. Στην
πρόσοψή της φέρει σκάλισμα κρητικής ξυλογλυπτικής τεχνοτροπίας, με τρεις οπές για την

31. 31
τοποθέτηση κάθετων ξύλινων κλειδιών, και μία οπή για τη θέση του κλέφτη. Τα κλειδιά που
σώζονται σήμερα είναι όλα διαφορετικά. Το νεότερο είναι κλειδί βιολιού που έχει τοποθετηθεί
στη διακοσμητική οπή πάνω από την κανονική μεσαία οπή του κλειδιού.
Το αντηχείο, μαζί με τον βραχίονα και την κεφαλή, είναι κατασκευασμένο από ένα κομμάτι
ξύλου μουριάς. Η κατανομή του πάχους των τοιχωμάτων του αντηχείου είναι αντίστροφη από
την καθιερωμένη και θεωρούμενη ακουστικά ορθή. Η ουρά του σκάφους έχει μία πολύ ιδιότυπη
σχεδίαση.

32. 32
Το καπάκι είναι επίπεδο, κατασκευασμένο από κατράνι. Ένα νεύρο, μάλλον από το ίδιο ξύλο,
είχε κολληθεί στον άξονα συμμετρίας του καπακιού. Το καπάκι έχει αρμοστεί στο σκάφος με
την ίδια τεχνική της λύρας του 18ου αιώνα. Το όργανο δεν έχει χορδοδέτη. Οι χορδές δένονται
σε ένα κομμάτι σύρμα που έχει στερεωθεί με στρίψιμο στη ουρά του σκάφους. Το ενεργό μήκος
της χορδής είναι 26 εκ. Η ψιλή και μεσαία χορδή που φέρει σήμερα η λύρα είναι εντέρινες, ενώ
η χοντρή είναι μεταλλική και μάλλον προέρχεται από χορδή λαούτου.
Τα σημάδια από τα νύχια των εκτελεστών του οργάνου στον βραχίονά του υποδεικνύουν
τουλάχιστον δύο περιόδους χρήσης και μάλλον δύο διαφορετικούς λυράρηδες και κάνουν
πιθανό η λύρα να ανήκε σε λυράρη προγενέστερο του γερο-Πίσκοπου, άρα και να έχει
μεγαλύτερη ηλικία από την υποτιθέμενη εδώ, με βάση τη χρήση της από αυτόν.
Στο όργανο δεν υπάρχει σήμερα ψυχή, ενώ ο καβαλάρης που υπάρχει δεν έχει εμφανή σημάδια
χρήσης και είναι πιθανότατα κατασκευασμένος από τον Μανόλη Σταγάκη, όταν αυτός
επισκεύασε το όργανο. Σώζεται και το δοξάρι του οργάνου, περίτεχνα σκαλισμένο, και με τα
κλασσικά για βροντόλυρα γερακοκούδουνα.

33. 33
Η λύρα του Αμπντούλ Καλημεράκη
Το όργανο αυτό είναι χαρακτηριστικό δείγμα λύρας που εμφανίζεται στα τέλη του 19ου και στις
αρχές του 20ου αιώνα, τόσο στην Κρήτη όσο και σε πολλά νησιά του Αιγαίου. Το συγκεκριμένο
όργανο, σύμφωνα με τις πληροφορίες των προκατόχων του, θα πρέπει να κατασκευάστηκε τέλος
του 19ου ή αρχές του 20ου αιώνα στα Χανιά της Κρήτης.
Η ηλικία, ο τόπος κατασκευής, η πολύ προσεγμένη οργανοποιητικά εργασία και, κυρίως, η
άγκυρα που έχει σκαλιστεί στην πλάτη του οργάνου, κάνουν πολύ πιθανό ο κατασκευαστής του
να είναι ο Αμπντούλ Καλημεράκης, ο Χανιώτης λυροποιός που αναφέρεται από τον Κώστα
Παπαδάκη (1989) ως αυτός που για πρώτη φορά προσέθεσε κοχλία παρόμοιο με εκείνον του
βιολιού στην κεφαλή της λύρας. Η ποιότητα του ήχου που παράγει το όργανο αυτό είναι και
σήμερα εξαίρετη, και βρίσκεται σε χρήση ως λύρα της Θράκης, αφού έχει αφαιρεθεί ο κλέφτης.
Η πρόσοψη του οργάνου έχει το τυπικό αχλαδόσχημο σχήμα που χαρακτηρίζει τα παλαιά
λυράκια, ένα επίπεδο κυκλικού σχήματος κάτω μέρος της κεφαλής που φιλοξενεί τα κλειδιά σε
θέσεις κάθετες προς αυτήν, και ένα ανώτερο κοχλιόμορφο τμήμα που αποτελεί τόσο το άνω
τμήμα στήριξης του οργάνου κατά την εκτέλεση, όσο και κλειδοθέσιο για τέσσερις
συμπαθητικές χορδές, ή/και χορδές ισοκράτες. Δυστυχώς δεν σώζεται τίποτα από τα παλαιά
κλειδιά, κλέφτη, καβαλάρη και χορδοδέτη, ώστε να μπορούν να εξαχθούν μονοσήμαντα
συμπεράσματα για αυτό.

34. 34
Το σκάφος αποτελείται από ένα κομμάτι ξύλου μουριάς.
Στη βάση της κεφαλής εμφανίζεται η προεξοχή – οδηγός για το χέρι του εκτελεστή, που
διευκολύνει τη δακτυλοθεσία και επιτρέπει μεγαλύτερες εκτελεστικές δυνατότητες για το
όργανο, σε συνδυασμό με τη σημειακή στήριξη στην κοχλιόσχημη απόληξη. Η όλη σχεδίαση
του πίσω τμήματος της κεφαλής είναι ουσιαστικά αυτή που βρίσκεται και σήμερα στη σύγχρονη
λύρα της Κρήτης, αν προσθέσουμε τη γλώσσα και μετακινήσουμε τα κλειδιά στον κοχλία.
Ο χορδοδέτης στερεωνόταν στο πίσω μέρος της ουράς, περνώντας από δύο οπές στο ανώτερο
τμήμα της. Το καπάκι είναι κυρτό σκαφτό, με νεύρο στο κεντρικό τμήμα. Έχει κατασκευαστεί
από ένα κομμάτι κατράνι. Το νεύρο είναι σκαφτό, σε σχήμα που διατηρείται σχεδόν το ίδιο στη
σύγχρονη λύρα της Κρήτης.
Από την παρατήρηση της κεφαλής είναι σίγουρο ότι η λύρα στον αρχικό σχεδιασμό της είχε 3
κύριες και 4 βοηθητικές χορδές. Οι κύριες χορδές είχαν δυνατό ενεργό μήκος από 26 έως 28 εκ.,
με πιθανότερο το 26,5 εκ.

35. 35
Η λύρα του Κυπραίου
Πρόκειται για εξάχορδη δωδεκανησιακή λύρα. Το όργανο ανήκε στον Γεώργιο Παπακέντρη του
Νικολάου, που γεννήθηκε στη Νίσυρο το 1870. Κατασκευάστηκε από τον Γεώργιο Κυπραίο,
κουνιάδο του λυράρη, στα μέσα με τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα, στις ΗΠΑ.
Η λύρα αυτή έχει ιδιαίτερα ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά, καθώς συνδυάζει κατασκευαστικά
στοιχεία από την κρητική λύρα αυτής της περιόδου, τύπου Αμπντούλ, με στοιχεία πολίτικης
λύρας, και οι ενδείξεις που διατηρούνται οδηγούν στο συμπέρασμα ότι αρχικά είχε σχεδιαστεί
ως όργανο με έξι ισομήκεις χορδές. Δεν είναι δυνατό να εκτιμηθεί ποιες χορδές
χρησιμοποιούνται αρχικά ως κύριες (όπου εκτελείται η μελωδία) και ποιες ως ισοκράτες.
Το σκάφος, κατασκευασμένο από μαόνι, θυμίζει μακριά πολίτικη λύρα, που στην κεφαλή της
έχει προστεθεί ένας κοχλίας με θέσεις για 4 κλειδιά. Στο πεπλατυσμένο τμήμα της κεφαλής
υπάρχουν θέσεις για δύο κλειδιά, και ανάμεσά τους ένας πάνω καβαλάρης ο οποίος φέρει
σήμερα 6 αυλακώσεις για τις χορδές. Είναι προφανές ότι στις παλαιότερες 4 αυλακώσεις
προστέθηκαν 2 για να διευθετηθούν λειτουργικά οι χορδές όταν η λύρα μετατράπηκε σε
τρίχορδη και εγκαταλείφθηκαν τα δύο κάτω κλειδιά της επίπεδης κεφαλής.

36. 36
Η κεφαλή είναι ιδιαίτερα προσεγμένη στο πίσω μέρος της, με προεξοχή στη βάση της κεφαλής
για τη διευκόλυνση της εκτέλεσής της.
Τα ίχνη που διατηρούνται στο μπροστινό τμήμα της ουράς του οργάνου καθιστούν προφανές ότι
φιλοξένησε στο πέρασμα του χρόνου τρία είδη χορδοδέτη: αρχικά απλό σύρμα ή χορδοδέτη
δεμένο με σύρμα, κατόπιν χορδοδέτη που δενόταν με σύρμα το οποίο περνούσε από δύο
διαμπερείς οπές, και τελικά τον χορδοδέτη που φέρει σήμερα στερεωμένο με βίδα στο κέντρο
της ουράς. Ο σημερινός χορδοδέτης προέρχεται προφανώς από κάποιο νυκτό τετράχορδο (η
οκτάχορδο) έγχορδο.
Το καπάκι είναι κατασκευασμένο από ένα επίπεδο κομμάτι έλατο. Δεν υπάρχει νεύρο. Ο
καβαλάρης είναι κατασκευασμένος από σφενδάμι. Τα ίχνη από την χρήση του και τα πολυπληθή
αυλάκια από τις χορδές που φέρει στη ράχη, κάνουν ιδιαίτερα πιθανό το να πρόκειται για τον
αρχικό καβαλάρη. Σώζεται και το δοξάρι του οργάνου, που θα παρουσιαστεί στον σχετικό με
την κατασκευή τομέα.
Η λύρα του Μυλωνά
Πρόκειται για τετράχορδη δωδεκανησιακή λύρα. Το όργανο κατασκευάστηκε το 1916 από τον
Εμμανουήλ Μυλωνά του Νικολάου, στη Νίσυρο. Το όργανο είναι σχεδόν ταυτόσημο στην
πρόσοψη με το σκίτσο που παραθέτει για τη λύρα της Νισύρου ο Ηλίας Κοντοβερός το 1950.
Η μόνη εμφανής διαφορά είναι η παρουσία στο σκίτσο του Κοντοβερού πάνω καβαλάρη
ανάμεσα στις πάνω και κάτω θέσεις των κλειδιών, όπου δείχνει να στηρίζονται οι δύο μεσαίες
χορδές. Στη λύρα του Μυλωνά αυτό το ρόλο πιθανά τον έπαιζαν τα μεσαία μικρότερης
διαμέτρου κλειδιά, τα οποία δεν αποκλείεται να στήριζαν και συμπαθητικές χορδές. Η ουρά της
λύρας του Μυλωνά, που δεν υπάρχει στο όργανο και προστέθηκε στα γραμμικά σχέδια εδώ, έχει
αντιγραφεί από το σκίτσο του Κοντοβερού.

37. 37
Πέρα από το μέγεθος και το σχήμα, τα δομικά χαρακτηριστικά του οργάνου είναι ταυτόσημα με
τη λύρα της Πόλης.
Το σκάφος έχει κατασκευαστεί από κυπαρίσσι. Η κεφαλή είναι επίπεδη. Υπάρχουν θέσεις για
τέσσερα μεγάλης και δύο μικρής διαμέτρου κλειδιά. Στη βάση της κεφαλής υπάρχει μία μικρής
διαμέτρου τυφλή οπή. Το πιθανότερο είναι εδώ να υπήρχε μικρός πύρος που να έπαιζε το ρόλο
κλέφτη, ή να διευθετούσε συμπαθητικές χορδές.
Η πλάτη του αντηχείου έχει το τυπικό κεντρικό αυλάκι της Πολίτικης λύρας, που ξεκινά από την
επάνω απόληξη του βραχίονα και καταλήγει στην ουρά. Το καπάκι είναι κατασκευασμένο από
ένα κομμάτι κατράνι. Είναι επίπεδο και δεν υπάρχει νεύρο. Η τοποθέτηση είναι η κλασική για
πολίτικη λύρα. Το ενεργό μήκος των χορδών της λύρας αυτής μπορεί να υπολογιστεί σε 25,5 εκ.
για τις ακρινές χορδές και 31,5 εκ. για τις μεσαίες - ή 29 εκ. αν ακουμπούσαν στα μεσαία μικρά
κλειδιά. Τα μήκη αυτά είναι αντίστοιχα με εκείνα της σημερινής Πολίτικης λύρας, με τη
διαφορά μήκους μεταξύ μακράς και βραχείας χορδής (29-25,5) να οδηγεί σε διαφορά
τονικότητας ενός τόνου στις μακριές χορδές στο αντίστοιχο ύψος με τις κοντές.

38. 38
Η λύρα του Κονδύρη
Η λύρα έχει κατασκευαστεί στο Σιδηροχώρι Σερρών γύρω στο 1955, από τον Ιορδάνη Κονδύρη,
λαϊκό καλλιτέχνη και κουρέα το επάγγελμα, με καταγωγή από την Ανατολική Θράκη. Το σχήμα
του οργάνου παραπέμπει στα απλούστερα και παλαιότερα σχήματα της τρίχορδης βυζαντινής
λύρας (π.χ. λύρα Νόβγκοροντ), τυπικά αχλαδόσχημο με μικρή επίπεδη κεφαλή και τη μεσαία
χορδή μακρύτερη από τις δύο ακρινές. Το σκάφος και τα κλειδιά είναι κατασκευασμένα από
ξύλο μουριάς.
Η κεφαλή είναι επίπεδη μπροστά και έχει στρογγυλεμένο σφηνοειδές σχήμα. Μεταξύ κεφαλής
και βραχίονα υπάρχει από την αριστερή πλευρά του οργάνου μία εσοχή, προφανώς για να
τοποθετείται ο αντίχειρας του αριστερού χεριού του εκτελεστή.
Το αντηχείο είναι ιδιαίτερα βαθύ και έτσι στο κεντρικό τμήμα του διαμορφώνεται με σφαιρική
μορφή. Το καπάκι είναι επίπεδο, κατασκευασμένο από ένα κομμάτι πεύκο (το είδος αυτού του
πεύκου ονομάζεται στην περιοχή «τσάμι»). Δεν υπάρχει καμάρι.
Τόσο στη βάση της ουράς, όσο και στην πλάτη του σκάφους – κάτω από την οπή, έχουν
τοποθετηθεί δύο καρφιά για να μπορεί να στερεώνεται καλύτερα το όργανο κατά της εκτέλεση,

39. 39
στο γόνατο και τη ζώνη αντίστοιχα. Οι ακρινές χορδές έχουν πιθανό ενεργό μήκος 25,5-27 εκ.,
ενώ η μεσαία 27,5-30 εκ.
Η λύρα του Ζυμπραγού
Η λύρα αυτή είναι το παλαιότερο πλέον αντιπροσωπευτικό δείγμα της σύγχρονης λύρας της
Κρήτης στη δεκαετία του 1940-1950, που είχαμε τη δυνατότητα να μελετήσουμε. Ανήκει στον
Λευτέρη Στεφανάκη και αγοράστηκε το 1959, μεταχειρισμένη 11-12 ετών όπως διαβεβαιώνει ο
ίδιος. Το όργανο έχει κατασκευαστεί από τον Ιωάννη Ζυμβραγουδάκη (1908 – 2002), γνωστό ως
Ζυμπραγός, που ανοίγει το οργανοποιείο του στα Λούτρα Ρεθύμνης το 1946.
Το σκάφος της λύρας είναι κατασκευασμένο από μουριά. Στο όργανο αυτό συναντώνται πια όλα
τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης λύρας της Κρήτης. Στην κεφαλή υπάρχει ο κλασικός
μετέπειτα κοχλίας (καράβολας), αντιγραμμένος από το βιολί, και έχουν τοποθετηθεί μηχανικά
κλειδιά μαντολίνου. Στο βραχίονα έχει προστεθεί η γλώσσα, από μαλακό ξύλο (κατράνι)
επενδυμένο με πλαστικό, με τον πάνω καβαλάρη στην κορυφή και ένα σκαλοπάτι στο ύψος της
αρχής του καπακιού.
Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται η κλίση του βραχίονα που αυξάνει τη γωνία των χορδών στον
κάτω καβαλάρη διατηρώντας την ίδια απόσταση των χορδών από τη γλώσσα, και αυξάνει η
δυνατότητα σολιστικής χρήσης του οργάνου. Μεταξύ βραχίονα – κεφαλής, στο πίσω μέρος,
διατηρείται το εξόγκωμα για τη διευκόλυνση της δακτυλοθεσίας και στήριξης του οργάνου. Η
πάνω του επιφάνεια τώρα έχει διαμορφωθεί σε σχήμα ανάστροφου Τ, και την κυκλική επιφάνεια
του μετώπου του βραχίονα την ορίζει πλέον μόνο το άνω μέρος της γλώσσας.

40. 40
Το αντηχείο διατηρεί την αχλαδόσχημη μορφή του, με μία πολύ ελαφρά κοίλη μορφή στο άνω
μέρος. Η πλάτη του αντηχείου κοσμείται με σκαλιστή μορφή πέρδικας, σχέδιο που καθιερώνεται
πια και συναντάται στις περισσότερες σύγχρονες λύρες της Κρήτης.
Το καπάκι είναι από ένα κομμάτι κατράνι, που έχει διχοτομηθεί και κολληθεί αντικριστά. Είναι
σκαφτό και στον άξονα συμμετρίας έχει αφεθεί το νεύρο σε κοίλη – κυρτή - κοίλη μορφή. Η
ουρά είναι μία απλή κυλινδρική εξοχή, καλυμμένη με πλαστικό, και ο πλαστικός χορδοδέτης
στερεώνεται με σύρμα που περνάει πίσω από αυτήν. Ο κάτω καβαλάρης δεν είναι ο αρχικός που
είχε τοποθετηθεί από τον οργανοποιό. Προέρχεται από τροποποιημένο καβαλάρη βιολιού. Το
μήκος της ενεργής χορδής είναι 28,5 εκ.
Η λύρα του Σταγάκη
Ο Μανόλης ο Σταγάκης έχει αναγνωριστεί ως ο καλύτερος κατασκευαστής της σύγχρονης λύρας
της Κρήτης. Γεννήθηκε στην Αρχοντική Ρεθύμνης το 1913 και πέθανε το 2006. Ξεκίνησε τη
σταδιοδρομία του στα μουσικά δρώμενα ως λυράρης, σε ηλικία 17 ετών, συνεργαζόμενος με το
γνωστό λαουτιέρη Σταύρο Ψυλλάκη (γνωστό ως Ψύλλο, 1897 – 1941, πιθανόν αυτός που
καθιερώνει τη χρήση του λαούτου στο Ρέθυμνο και ο πρώτος που συνοδεύει τον Ανδρέα Ροδινό)
(Ρέθεμνος.gr 2010).

41. 41
Την πρώτη του λύρα την κατασκεύασε το 1934 - 1935, για δική του χρήση. Επαγγελματικά
αρχίζει να ασχολείται με την οργανοποιία το 1946 ή 1947 στο Ρέθυμνο, συνεργαζόμενος αρχικά
με τον οργανοποιό και ήδη γνωστό κατασκευαστή λύρας Ανδρέα Κανακάκη (1922 – 1977), και
μετά από ένα ή δύο χρόνια σε δικό του οργανοποιείο. Η λύρα που μελετήθηκε από εμάς ανήκει
στον Κώστα Βερδινάκη, έχει κατασκευαστεί το 1980, και μπορεί να θεωρηθεί ως δείγμα της
ώριμης κατασκευαστικής περιόδου του Σταγάκη.
Το σκάφος είναι από μουριά. Η κεφαλή είναι ο τυπικός κοχλίας με κλειδιά μηχανικά. Ο
βραχίονας καλύπτεται από γλώσσα κατασκευασμένη από κατράνι καλυμμένο με πλαστικό. Στο
ύψος της άνω άκρης του καπακιού υπάρχει το τυπικό σκαλοπάτι για την αύξηση της γωνίας των
χορδών και τη βελτίωση της εκτελεσιμότητας του οργάνου. Εδώ έχει δοθεί ήδη κλίση στο
βραχίονα πριν την τοποθέτηση της γλώσσας.
Το αντηχείο έχει την κλασσική αχλαδόσχημη μορφή. Διαφοροποιείται από παλαιότερες λύρες
ως προς τα άνω άκρα, όπου εδώ είναι κυρτά, συγκλίνοντα προς τον βραχίονα, και ως προς το
ύψος του μέγιστου πλάτους που έχει μετατεθεί λίγο υψηλότερα από ότι στη λύρα του
Ζυμπραγού.

42. 42
Το καπάκι είναι κατασκευασμένο από ένα κομμάτι κατράνι που διχοτομήθηκε και κολλήθηκε
αντικριστά. Το νεύρο έχει πυραμιδόμορφο σχήμα, με ελαφρά κυρτές πλευρές, πανομοιότυπο με
αυτό της λύρας του 18ου αιώνα.Η βάση της ουράς του σκάφους έχει μίας κλίση προς την πλάτη
του οργάνου, για να διευκολύνει την τοποθέτησή της στο γόνατο. Ο χορδοδέτης είναι ιδιαίτερα
ογκώδης, από έβενο, και στερεώνεται με σύρμα το οποίο περνιέται από οπές του χορδοδέτη και
της ουράς, και στρίβεται κατόπιν πίσω από αυτήν. Ο κάτω καβαλάρης έχει το τυπικό σχήμα. Οι
χορδές έχουν ενεργό μήκος 28,5 εκ.
Η λύρα της Πόλης
Η λύρα της Κωνσταντινούπολης, που ονομάζεται από τους Τούρκους
«κλασσικός κεμεντζές» ή «κλασσικός κεμανές», είναι μία μικρών διαστάσεων αχλαδόσχημη
λύρα, με τη μεσαία χορδή μακρύτερη από τις δύο ακρινές. Οι κύριες οργανολογικές διαφορές
της σε σχέση με τις άλλες λύρες είναι στο σχήμα του αντηχείου, όπου κατά μήκος του κέντρου
της πλάτης υπάρχει μία αύλακα, και στον τρόπο εφαρμογής του καπακιού: η επιμήκης
καμπυλότητα του καπακιού δίνεται από το καμπύλο χείλος του αντηχείου.
Δεν είναι γνωστό σε εμάς, και δεν έγινε δυνατό να βρεθεί οποιαδήποτε οργανολογική μελέτη για
τη λύρα της Πόλης, που να προσδιορίζει το χρόνο εφαρμογής των τροποποιήσεων από το
αρχέγονο βυζαντινό λυράκι. Το πιθανότερο είναι οι βελτιώσεις στο όργανο να
πραγματοποιούνται στις αρχές του 20ου αιώνα, μετά την εισαγωγή του οργάνου στην
οθωμανική ορχήστρα.

43. 43
4.1Ακουστική και Οργανοποιία
Βασικές έννοιες
Η Ακουστική χρησιμοποιεί δύο βασικά μεγέθη για να περιγράψει και να μελετήσει τον ήχο: τη
συχνότητα (frequency) και την ένταση (intensity). Η συχνότητα περιγράφει τη συχνότητα
δόνησης του αντικειμένου που παράγει τον ήχο, πόσες δηλαδή φορές δονείται στη μονάδα του
χρόνου. Η ένταση, είναι η ενέργεια που διαπερνά κάθετα τη μονάδα επιφανείας στη μονάδα του
χρόνου, π.χ. βατ ανά τετραγωνικό μέτρο, και εξαρτάται από το πλάτος της δόνησης.
Ο Χέρμαν Χέλμχολτζ ονόμασε τον ήχο που παράγεται από το διαπασών «καθαρό τόνο».
Μελετώντας τον ήχο που παράγεται από ένα βιολί, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι νότες των
μουσικών οργάνων αποτελούνται από μια σειρά τόνους, τους οποίους ορίζει ως «μερικούς»
τόνους (partials). Στη συνέχεια ανακαλύπτει ότι οι μερικοί τόνοι κάθε νότας έχουν μεταξύ τους
μία πολύ απλή σχέση: η συχνότητά τους είναι ακέραιο πολλαπλάσιο της συχνότητας της
χαμηλότερης συχνότητας τόνου, τον οποίο ονομάζει θεμέλιο. Ο θεμέλιος τόνος είναι αυτός που
αναγνωρίζεται από το αυτί μας ως η συχνότητα της νότας, ενώ οι υπόλοιποι μερικοί τόνοι, ο
διπλάσιος, ο τριπλάσιος, κλπ. ορίζονται στο σύνολό τους ως μία αρμονική σειρά.

44. 44
Ο συντονισμός
Η Ακουστική ορίζει ως συντονισμό το φαινόμενο κατά το οποίο ένα ελαστικό αντικείμενο
μπορεί κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες να μπει σε δόνηση με ισχυρό και παρατεταμένο
τρόπο, σε μία συγκεκριμένη συχνότητα. Το φαινόμενο της δόνησης διαρκεί τόσο χρόνο όσο
απαιτεί η δομή και το σχήμα του αντικειμένου να εκπέμψει ένας μέρος της ενέργειας που
δέχτηκε ως ηχητικό σήμα και ένα άλλο να το απορροφήσει ως εσωτερική τριβή, να αποσβεστεί.
Οι δονήσεις συντονισμού εμφανίζονται σε συγκεκριμένες συχνότητες για κάθε αντικείμενο, που
ονομάζονται φυσικές ιδιοσυχνότητες δόνησης του αντικειμένου αυτού.
Για να προσδιοριστεί επακριβώς ένας συντονισμός πρέπει να είναι γνωστά η συχνότητα που
εκδηλώνεται (κορυφαία συχνότητα), η στάθμη της έντασης της δόνησης, και το εύρος της
κορυφής συντονισμού.
Η μελέτη των τρόπων με τους οποίους συντονίζονται τα διάφορα μέρη του οργάνου κατά την
παραγωγή του ήχου, μας είναι απαραίτητη για να κατανοηθεί η λειτουργία τους και να καταστεί
δυνατή η κατασκευή οργάνων που παράγουν σωστό ήχο, καθώς και η διόρθωση ή η βελτίωση
των χαρακτηριστικών τους. Η μελέτη αυτή είναι απαραίτητη ακόμη για να είναι δυνατή η
επανάληψη παραγωγής οργάνων με τα ίδια χαρακτηριστικά.
Η μελέτη των τρόπων συντονισμού πραγματοποιείται σε δύο στάδια: το πρώτο εξετάζει τα μέρη
του οργάνου πριν αυτά συγκολληθούν μεταξύ τους (καπάκι, σκάφος, γέφυρα, γλώσσα,
χορδοδέτη) ενώ το δεύτερο στάδιο μελετά το ενιαίο όργανο στην τελική μορφή του. Το πιο
ενδιαφέρον και χρήσιμο για την οργανοποιία είναι το πρώτο στάδιο, όμως και το δεύτερο
παρέχει σοβαρές και χρήσιμες πληροφορίες.

45. 45
Οι καμπύλες συντονισμού
Οι καμπύλες συντονισμού και απόκρισης λειτουργούν όμως μόνο συγκριτικά: θεωρείται εξ
ορισμού ένα όργανο ως καλό (π.χ. ένα βιολί Στραντιβάρι ή μια καλή λύρα Σταγάκη) και με βάση
την καμπύλη απόκρισής του, κατηγοριοποιούνται τα άλλα.
Μία καμπύλη απόκρισης ή συντονισμού «διαβάζεται» διακρίνοντας και συγκρίνοντας τις
τυπικές περιοχές όπου ένα όργανο παρουσιάζει μεγάλης έντασης συντονισμούς. Για τη λύρα,
μπορούμε να διακρίνουμε 4 περιοχές, αντίστοιχες με αυτές του βιολιού.
1. Την περιοχή συντονισμού αέρινου όγκου (συντονισμός Χέλμχολτζ, Α0). Είναι ο χαμηλότερης
συχνότητας μεγάλης έντασης συντονισμός, για τη λύρα, και εντοπίζεται μεταξύ 310 και 360 Hz.

46. 46
2. Την περιοχή συντονισμού «σώματος», όπως ονομάζεται για το βιολί, μεταξύ 400-700Hz.
3. Την «περιοχή συντονισμού α», όπως ονομάζεται για το βιολί, που βρίσκεται μεταξύ 700-
1100Hz.
4. Την περιοχή «ρινικών» συχνοτήτων, μεταξύ 1100 και 1800Hz, όπου θεωρείται ιδιαίτερα
σημαντικό να μην εμφανίζονται ιδιαίτερα μεγάλης έντασης συντονισμοί.
5. Την περιοχή συντονισμού υψηλών συχνοτήτων, που στο βιολί χαρακτηρίζεται ως περιοχή
«λαμπρότητας» του ήχου, μεταξύ 1800-4000Hz. Η περιοχή αυτή στη λύρα είναι χαμηλής
έντασης σε σχέση με το βιολί.
Το σημαντικό για ένα «ισορροπημένο» όργανο δεν είναι τα απόλυτα μεγέθη των εντάσεων στις
διάφορες περιοχές, αλλά η ισορροπία τους, η απουσία μεγάλων διαφορών και η σχετικά ομαλή
μετάβαση από τη μία στην άλλη περιοχή.
Σημείωση: στο σημείο πρέπει να προσθέσω πως δεν βρέθηκε παρόμοια μελέτη περιοχών
συντονισμού στον παγκόσμιο ιστότοπο.
4.2 Μουσική κλίμακα και μελωδία
Η μουσική, η μελωδία, δημιουργείται από μία χρονική διάταξη τόνων συγκεκριμένης στάθμης
έντασης και διάρκειας, με συγκεκριμένο «διάστημα», δηλαδή συγκεκριμένη διαφορά
συχνότητας, συγκεκριμένη τονική απόσταση μεταξύ τους. Η μουσικότητα, η μελωδικότητα μιας
τέτοιας σειράς τόνων, δεν αφορά δηλαδή στο απόλυτο ύψος τους αλλά στο μεταξύ τους
διάστημα, τη διαφορά συχνοτήτων του ενός από τον άλλο. Δυο τόνοι που ακούγονται
ταυτόχρονα από το αυτί, ένα μουσικό διάστημα, για να δίνουν ευχάριστη αίσθηση
μελωδικότητας, πρέπει να έχουν ένα συγκεκριμένο «σύμφωνο» (consonant) διάστημα
συχνοτήτων. Με βάση αυτή την οικουμενική αίσθηση της μουσικότητας δημιουργήθηκαν οι
μουσικοί τρόποι των αρχαίων Ελλήνων, τα περντέ των Περσών, οι ήχοι των Βυζαντινών, τα
μακάμ των Αράβων και η μείζων και ελάσσων κλίμακα της Δυτικής Ευρώπης.
Για να μπορεί να συντεθεί μουσική, πρέπει το βασικό, και οικουμενικά αποδεκτό ως μελωδικό
διάστημα ανάμεσα σε δύο τόνους διπλάσιας συχνότητας, που ο ανθρώπινος εγκέφαλος
καταγράφει ως όμοιους ήχους (π.χ. 440-880 Hz, ή Λα4-Λα5), να διαιρεθεί σε βαθμίδες
μικρότερων μελωδικών διαστημάτων. Η διαίρεση αυτή ορίζει τη μουσική κλίμακα, οκτατονική
π.χ. όταν ορίζονται οκτώ βαθμίδες, πεντατονική όταν ορίζονται πέντε.

47. 47
Η παλαιότερη γνωστή μουσική κλίμακα είναι η «Πυθαγόρεια» ή «φυσική σκληρή διατονική»
κλίμακα των αρχαίων Ελλήνων και στη συνέχεια εν πολλοίς του Βυζαντίου. Πρόκειται για μια
κλίμακα μουσικής θεωρίας και θεολόγημα των πυθαγόρειων, με βάση τις αντιλήψεις τους ότι
απόλυτη αρχή των πάντων είναι οι τέσσερις πρώτοι (ακέραιοι) αριθμοί, η περίφημη «τετράκις».
Η κλίμακα αυτή τροποποιείται στην πρακτική καθημερινή της χρήση από τους μουσικούς ήδη
από την αρχαιότητα, καθώς η ακουστική αισθητική απαιτεί μία πιο «λεπτή» διαίρεση των
διαστημάτων. Έτσι δημιουργούνται διάφορες «μαλακές» διατονικές μουσικές κλίμακες.
Οι μουσικές κλίμακες που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα στη μουσική πράξη της Μεσογείου
ανατολής, δεν είναι ούτε απόλυτα σταθερές σε διαστήματα, ούτε απόλυτα πιστές στη θεωρητική
περιγραφή τους, όποια κι αν είναι αυτή.
4.3 Το ανθρώπινο αυτί
Το ανθρώπινο αυτί είναι ένα πολύ περίπλοκο και ιδιαίτερα ευαίσθητο αυτορρυθμιζόμενο
σύστημα συλλογής και ανάλυσης του ήχου, με ενσωματωμένο μικρόφωνο - το τύμπανο, και
φασματοσκόπιο – τον κοχλία και τα ακουστικά νεύρα. Το εύρος συχνοτήτων που μπορεί να
αναλύσει ένα αυτί φυσιολογικού νέου ατόμου είναι από 20 έως 20.000 Hz περίπου (δέκα
οκτάβες) και το εύρος της στάθμη έντασης ήχου από περίπου -2 έως 120 dB. Tο αυτί
αντιλαμβάνεται την ένταση του ήχου σε δυναμική κλίμακα: για να αντιληφθεί διπλασιασμό της
έντασης ενός ήχου πρέπει να τριπλασιαστεί το εύρος των δονήσεων που τον παράγει. Αυτό
εκφράζεται με την έννοια της ακουστότητας (loudness), δηλαδή το πόσο ισχυρό ή ασθενή
αντιλαμβάνεται το αυτί μας έναν ήχο. Η μονάδα μέτρησης της ακουστότητας είναι το φον
(phon) και ορίζεται ισότιμο με τη στάθμη έντασης του ήχου συχνότητας 1000 Hz που
αντιλαμβάνεται το αυτί μας (η ακουστότητα ενός ήχου 50 dB στα 1000 Hz ορίζεται ως 50 phon).
4.4 Η ρύθμιση των περιοχών του οργάνου
Η ρύθμιση και η σωστή κατανομή των παχών στις κατάλληλες περιοχές του οργάνου είναι
μείζονος σημασίας. Οι αντίστοιχες περιοχές των παχών των μερών του οργάνου επηρεάζουν και
διεγείρουν κατάλληλες συχνότητες για την παραγωγή του ήχου.Το πρότυπο κατανομής πάχους
σε καπάκι και αντηχείο που προτείνεται εδώ ακολουθείται και στο κατασκευαστικό μέρος, είναι
μία σύνθεση της δουλειάς των Αμπντούλ, Ζυμπραγού και Σταγάκη, με μόνη αξιόλογη
διαφοροποίηση την προσπάθεια δημιουργίας ενός «ακουστικού κέντρου» στα σημεία που