-·Safavid state in world historiography
-·Səfəvilər dövləti dünya tarixşünaslığında
— In this presentation, I have provided information about the travelers who traveled to the Safavid state and their works related to the Safavid state. I tried to show with references that the Safavid state was a Turkish state
Author: Nihad Nadirli.
2. PLAN:
SƏFƏVİ DÖVLƏTİ İSPANİYA TARİXŞÜNASLIĞINDA
SƏFƏVİ DÖVLƏTİ İNGİLTƏRƏ TARİXŞÜNASLIĞINDA
SƏFƏVİ DÖVLƏTİ İTALİYA TARİXŞÜNASLIĞINDA
SƏFƏVİ DÖVLƏTİ FRANSA TARİXŞÜNASLIĞINDA
SƏFƏVİ DÖVLƏTİ PORTUQALİYA TARİXŞÜNASLIĞINDA
SƏFƏVİ DÖVLƏTİ ALMANİYA TARİXŞÜNASLIĞINDA
SƏFƏVİ DÖVLƏTİ RUS TARİXŞÜNASLIĞINDA
SƏFƏVİ DÖVLƏTİ HOLLANDİYA TARİXŞÜNASLIĞINDA
SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNƏ MƏXSUS DÜNYA MUZEYLƏRİNDƏ
VƏ ARXİVLƏRİNDƏ QORUNUB SAXLANANLAR
3. SƏFƏVİ DÖVLƏTİ İSPANİYA
TARİXŞÜNASLIĞINDA
«VENESİYALI BİR TACİRİN
SƏYAHƏTNAMƏSİ«1
1Eralp Erdoğan "Safevi tarihine dair bir bibliyorgrafya
denemesi: XVI ve XVII yüzyıllarda Safevi devletine giden
bazı seyyahlar ve seyahatnameleri"
4. «GİOVANNİ MARİA ANGİOLELLO'
2 N. di Lenna, “Ricerche intorno allo storico Giovanni
Maria Angiolello (degli Anzolelli), patrizio Vicentino,
1451-1525,” Archivo veneto-tridentino 5, 1924, Səh. 1-56.
3 GİOVANNİ MARİA ANGİOLELLO “TÜRK TARİHİ”
6. «MİCHELE MEMBRE "
ƏSƏRİN FARS
DİLİNDƏ
TƏRCÜMƏSİ
5 A.H.Morton “Mission to the Lord Sophy of
Persia”
7. «MİCHELE MEMBRE "
M.Membre yazır: “Şah atla gedən zaman şatır adlanan
10 nəfər piyada onun önündə gedir. Onların hər biri
dizlərinə qədər ağ mahud tuman geyinir və başlarına
lələk, kəmərlərinin önünə zınqırov taxırlar. Belə adamlar
həmişə onun vəziri Qazi Cahanı, Üskü seyidlərini,
Qorçibaşını, bəzən də onun qardaşı Bəhram Mirzəni
müşayiət edirlər. Öndə onların “ələm” adlandırdıqları,
nizəyə iki ucdan bağlanmış qırmızı, enli parça və nizənin
ucunda yerləşən, içərisində misdən kəsilmiş zərli
hərflərlə “Əli vəli Allah, la ilah illa Allah; Əli vəli Allah və
Allahu əkbər” sözləri yazılmış dairənin olduğu bayraqlar
aparırlar”. M.Membrenin fikrincə, orduda nə qədər
bayraqlar aparılırsa, orada o qədər krallıq iştirak edir,
onların iki uclu qırmızı ipək parçadan bayraqları vardır.
5 Venesiyalılar Şah Təhmasibin sarayında. (Mikele Membre və
Vinçenso Alessandri). İngilis dilindən tərcümə, ön söz, giriş və
şərhlər AMEA-nın müxbir üzvü Oqtay Əfəndiyevindir. Bakı,
Təhsil, 2005, s.44
10. DON GARCİA DE SİLVA FİGUEROA
7 https://archive.org
Qısaca “Comentarios” adlanan kitab.
11. AMBRASİO BEMBO
8 Bembo, A. (2007). “The Travels and Journal of
Ambrosio Bembo”, Tr. Clara Bargellini.
“There are, however, many buildings of good architecture,
among which are the caravanserais, which are many, and
three hundred baths and quantities of bazaars with large
stone arches, arranged in good order. . . . Their main
bathrooms are large and beautiful to look at, but the some
bathrooms are terrible, since they are not only narrow but
also full of refuse and sewage. . . .”
Ambrasio bembonun
İran hamamları
haqqında fikirləri-
12. NİKKOLO MANUÇÇİ
6 https://archive.org
Nikkolo Manuççi Səfəvi baş vəziri ilə görüşlərinə
istinad edərək yazırdı: “[baş vəzirin] bizimlə söhbətinin
əsas məqsədi Səfəvi şahı üçün hədiyyələr gətirib-
gətirmədiyimizi, ikincisi isə şəxsiyyətinə layiqincə
hörmət göstərilsin deyə, səfirin rütbəsini öyrənmək idi
9 Ahmad Guliyev “Safavids in Venetian and European Sources”. Səh 39
10 https://archive.org
13. ANCELO LAQRENZİ
12 Il pellegrino nell'Asia. Cioè viaggi del dottor Angelo
Legrenzi fisico e chirurgo, cittadino veneto [...]. vol. 2,
Venice: Domenico Valvasense, 1707, Səh 139.
11 https://archive.org
14. SƏFƏVİ DÖVLƏTİ İNGİLTƏRƏ
TARİXŞÜNASLIĞINDA
«ANTONİ CENKİNSON«
Antoni Cenkinson Şirvan hakiminin
qəbulunda
Bir tüccar gözüyle İran coğrafyası hakkında
bilgi sunarken Şah Tahmasb’a da
değinmiştir. Ona göre Şah gücü elinde
tutmasına rağmen yiğit biri değildi
13 Küpeli, 2012, səh. 375-377
Morgan and Coote “Early Voyages and travels
to Russia and Persia”
15. TOMAS HERBERT
15 https://archive.org
“Notlarında daha çok I. Şah
Abbas yönetiminin
sertliklerinden bahsederken
geçtiği yerler hakkında bazı
bilgiler vermektedir”
14 Firby, 1988, səh 29
“Travels in Africa, Persia, and Asia
the Great” John Anthony Butler
17. TOMAS KORYART
17
Əhməd Quliyev “ Azərbaycan Səfəvi dövlətinin diplomatiya tarixi
məsələləri Venesiya arxiv sənədlərində”. Bakı 2023. səh 9.
“İsfahandan Lahora gedərkən, yarı
yolda... Moğol sarayından Səfəvi şahının
sarayına geri qayıdan Ser Robert Şerli və
onun həyat yoldaşı ilə qarşılaşdım... O,
məni şahla görüşdürməyə və bəzi
mühüm məsələləri türk dilində ona
çatdırmağıma [kömək edəcəyinə] söz
verdi”
18. CON FRAYER
“saray əyanları
türk dilini daha
amiranə hesab
etdiklərindən,
həmin dilə aludə
olmuşdular”
18 Fryer John. A New
Account of East-india
and Persia in Eight
Letters Being Nine
Years Travels: Begun
1672 and Finished
1681. London 1689 .
Səh 402
19. CON FRAYER
“Şah Süleyman düşmənlərinə qarşı
səfərə çıxmaq əvəzinə, ağ qumaşın
üzərində iki uclu qanlı bir qılınc
təsviri olan bayraq altında
yaşamağı üstün tutmuşdur” Heç
şübhə yoxdur ki, səyyahın təsvir
etdiyi qılınc Hz. Əlinin Zülfüqar
qılıncı olmuşdur. O, əsərinin 358-ci
səhifəsində həqiqətən də qılıncın
Hz. Əliyə məxsus Zülfüqar qılıncı
olduğunu qeyd etmişdir.”
31 John Fryer. A new account of East India and
Persia. London, 1698, səh- 358
23. GİOVANNİ BATTİSTA
VECHİETTİ
“Mən Səfəvi dövlətində apardığım danışıqlarla bağlı
Əlahəzrətə təqdim etmək üçün buradayam.Hazırladığım
hesabata uyğun olaraq lazımsız məsələləri bir kənara
qoyduq və mən vacib və bilməyə dəyər olan məsələlərin
qısa xülasəsini verəcəyəm; Bu kontekstdə fikirlərimi dörd
başlıq altında toplayacağam. Hər şeydən əvvəl orada kral
məni Səfəvi Şahının hüzuruna hansı missiya ilə göndərdiyini
və ondan aldığım cavabı izah edəcəm. İkinci məsələ o
səltənəti hansı vəziyyətdə tapdığım və onu nə vaxt tərk
etdiyimlə bağlıdır. Üçüncü başlıq qalalar haqqında olacaq.
Dördüncü və son başlıqda oradakı hərəkətlərin Hörmüzdəki
vəziyyətlə bağlı olub – olmaması ilə bağlıdır.
23 Horatio F. Brown “ Lettera”. 1892. s-314-321
26. Xuan Tadeo
26 Chick Herbert " Chronicle of the Carmelites in
Persia and the Papal Mission of the XVIIth
and XVIIIth Centuries". Səh 92.
u
27. Xuan Tadeo
27 https://archive.org
Xuan Tadeo Avropa dilləri sahəsində
Səfəvi hökmdarlarından I Şah Abbas və
I Şah Səfi üçün tərcüməçilik etmişdi.
1619-cu il 28 iyun tarixli məktubunda
Xuan Tadeo qeyd edirdi ki, Şah Abbas
Madriddən rahib Redempt və Robert Şerli
tərəfindən göndərilmiş məktubu tərcümə
etmək üçün ona vermişdi. 29
Xuan Tadeo yazırdı: “O, (Şah Səfi) türk dilinə tərcümə
etməyim üçün Papanın məktubunu mənə verdi” 28
28 Chick Herbert “Chronicle of the
Carmelites in Persia” . S- 226.
29 “Cinque giorni prima che il rè partisse, mandò al nostro
padre vicario degli Scalzi un gran fascio di lettere, e scritture di
Christianità, acciocchè gliele interpretasse”. Pietro Della Valle.
Viaggi di Pietro della Valle, S-43.
29. JEAN CHARDİN
30 https://archive.org
"..Fars dili əsasən şeir,
yazışmalar və qara
toplumun dilidir. Türk
(Azərbaycan) dili isə
sarayın və ordunun
dilidir; yalnız burada bu
dil, ən çox da kişilər və ya
qadınlar arasında olsun,
fərq etməz, kübar
cəmiyyətin olduğu
saraylarda danışılır.
Bunun səbəbi o idi ki,
Səfəvi zadəganları məhz
o diyardan (Azərbaycan)
çıxmışdılar ki, orada
məhz bu dildə
danışırdılar, türk dili o
yerlərdə doğma ana dili
idi..«
32 "Voyages du chevalier
chardin en Perse", IV cild.
32. PASİFİC DE PROVA
“1628-ci ildə I Şah Abbasla görüşü
zamanı şahla türk dilində ünsiyyət
qurduğunu qeyd edir.”
35 Relation du voyage de Perse faict par le
R.P. Pacifique de Provins, predicateur
capucin. Paris: N. & J. de la Coste, 1631, s.
260
34. RAFAEL DÜ MA
Səfəvilər dövlətində işlək dil
olan türkcənin “Əcəmi Türkcəsi”
adlandığını və bu dilin Osmanlı
türkcəsindən fərqləndiyini qeyd
edirdi.
36 Du Mans Raphael. Estat de la
Perse, S. 135-136.
35. RAFAEL
DÜ MA
“... qayçı (kaitchi) ilə
məktubun kənarlarını düz
kəsirlər, sonra ... onun
aşağısındakı bucaqlardan
birini kəsirlər...
Du Mans Raphael. Estat de la
Perse, S. 130
36. JAN DE TEVENO
37 https://archive.org
38 he Travels of Monsieur de
Thevenot Into the Levant.
The second part, London:
Printed by H. Clark, for H.
Faithorne, J. Adamson, C.
Skegnes and T.Newborough,
1687, S. 90.
42. SƏFƏVİ DÖVLƏTİ RUS
TARİXŞÜNASLIĞINDA
«FEDOD AFANSİYEV KOTOV«
40 Of a Journey to the Kingdom of Persia & c,” in
Russian Travelers to India and Persia [1624–1798],
trans. and ed. P.M. Kemp (Delhi, 1959),Səh 28–29.
Dərbənd Şamaxı Muğan Ərdəbil Xalxal Zəncan
Sultaniyyə Əbhər Qəzvin Qum Kaşan
43. QRİQORİ VASİLKOVİÇ
41 Бушев П.П. История посольств и дипломатических
отношений Русского и Иранского государств в 1586-1612 гг:
(по русским архивам). М.: Наука, 1976, səh. 82.
45. TRİNİTALI FİLİP
43 Sainte Trinité. Viaggi orientali del P. Filippo della SS. Trinità.
Generale de Carmelitani Scalzi. Roma: a spese di Filippo M.
Mancini, 1666, səh. 357.
Səfəvi şahının sarayında türk dili
üstünlük təşkil edirdi və bu dil sarayda
hələ də öz üstünlüyünü qoruyub.
saxlayır”
46. SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNƏ MƏXSUS DÜNYA
MUZEYLƏRİNDƏ VƏ ARXİVLƏRİNDƏ
QORUNUB SAXLANANLAR
İki qüdrətli Səfəvi hökmdarı I Şah İsmayıl və I Şah
Təhmasib - ata və oğul çiyin-çiyinə. Florensiyalı
rəssam Kristofano Dell'Altissimonun (1525-1605)
çəkdiyi portretlər. Qeyd etmək lazımdır ki,
Kristofano ilk Səfəvi hökmdarlarının portretlərini
çəkərkən italyan tarixçisi Paolo Covionun (1483-
1552) şəxsi kolleksiyasına daxil olan və çox güman
ki, venesiyalı səyyahların məlumatları əsasında
çəkilmiş eskizləri əsas götürmüşdür. Uffitsi
qalereyası (Florensiya, İtaliya).
47. Venesiyalı rəssam Qabriele Kalyarinin (1568-1630) 1603
cü ildə Venesiya doju Marino Qrimani tərəfindən Fəthi
bəyin başçılıq etdiyi Səfəvi elçiliyinin qəbulu mərasimi ilə
bağlı kətan üzərində yağlı boya ilə çəkdiyi rəsm əsəri.
Əsər hazırda Venesiyada doj sarayı binasına daxil olan
“Quattro Porte” (“Dörd qapı”) zalında nümayiş etdirilir.
44Ahmad Guliyev “Safavids in Venetian
and European Sources”.
