Məqalədə tuyuğ janrının təşəkkülündən, inkişafından və klassik türkdilli poeziyadakı mövqeyindən söhbət açılır. Göstərilir ki, əruz vəznində olsa da, tuyuğ türkdilli poeziyanın janrıdır. O, təxminən XII-XIII əsrlərdə təşəkkül taparaq formalaşıb. Biz artıq XIV əsrdə türkdilli poeziyada onun yetkin nümunələrinin yarandığını görürük. Qazi Bürhanəddinin tuyuğları bunu aydın şəkildə sübut edir. Sonrakı əsrlərdə də həm Azərbaycan, həm də Orta Asiya türklərində tuyuğun mükəmməl nümunələrinin yarandığını görürük. Tuyuğ əruz vəznindədir. Türk dilləri isə daha çox heca vəznli şeirin ölçülərinə uyğun gəlir. Məqalədə əruz vəznində yaranan tuyuğun türk şeiri ilə üzləşmədə yaratdığı çətinliklərə də toxunulur. Həmçinin onun musiqi ilə əlaqəsindən danışılır. Məqalədə janrın forma xüsusiyyətləri, qafiyə sistemi, rübai janrı ilə oxşar və fərqli cəhətləri də izah edilir. Çağatay türkcəsində janrın gözəl nümunələrinin yarandığı nəzərə çatdırılır. “Tuyuğ” sözünün mənası aydınlaşdırılır.
The article discusses the formation, the development and the position of the tuyug genre in classical Turkic-speaking poetry. It differs that, despite the fact that tuyug is in aruz rhythm, it is also genre of Turkic poetry. It was formed about the 12th–13th centuries. We already find its perfect examples in Turkic speaking poetry in the 14th century. Gazi Burhaneddin’s tuyugs clearly prove the fact. In following centuries, both in Turks of the Azerbaijani and Central Asian turks quite perfect samples of tuyug were created. As it is mentioned above, Tuyug is in the Aruz rhythm. Whereas poetry in the Turkic language is mostly created in the syllabic verse. Therefore, the article touches upon the difficulties that arise while composing the tuyug created in aruz rthytm and the Turkish poem. Including the article deals with the connection of tuyug verse with music. In addition, the article explains the form features of this genre, its rhyme system, common and distinctive features of the tuyug with the rubai genre. It is also noted that in Chagatai Turkic the good samples of tuyug genre have been created. The meaning of the word “tuyug” is explained in the article.
Məqalədə anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında misilsiz xidmətləri olan, özündən sonrakı bədii fikirdə davamlı bir ədəbi ənənə yaradan, orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının ustad sənətkarlarından biri olan Məhəmməd Füzuli yaradıcılığının bədii məziyyətlərindən və janr xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. Füzuli sənətində qəzəlin özünəməxsus yer tutduğu, onun Azərbaycan, fars və ərəb dillərində yüzdən çox qəsidə yazdığı bildirilir. “Leyli və Məcnun”, “Bəngü Badə”, “Söhbətüləsmar”, “Həft cam” adlı poemalarının dil və üslubi xüsusiyyətləri, mövzu dairəsi və süjet xətti barədə məlumat verilir. Şairin nəzm ustadı olmaqla bərabər, “Rindü Zahid”, “Səhhət və Mərəz”, “Beş nəsr məktubu” (“Şikayətnamə” də daxil olmaqla), “Hədiqətüs-süəda” kimi əsərlərinin timsalında müqtədir nasir kimi də klassik Azərbaycan nəsrinin inkişafında mühüm rol oynadığı vurğulanır.
The article discusses the literary achievements of Muhammad Fuzuli, who has made unparalleled contributions to the development of native Azerbaijani literature. He is recognized as one of the masterful artists of medieval Azerbaijani literature, having created a continuous literary tradition and unique characteristics in his creative works and genre. It is reported that in the art of Fuzuli, the ghazal holds a distinctive place, and he wrote more than a hundred odes in Azerbaijani, Persian, and Arabic languages. Information about the language and stylistic features, thematic scope, and plot of the poems titled “Leyli and Majnun”, “Bangu-Bade”, “Sohbet-ul Asmar”, and “Haft-jam” is provided. Alongside being a master of poetic form, it is emphasized that the poet played a significant role in the development of classical Azerbaijani prose as an exemplar of his works such as “Rindu-Zahid”, “Sahhat and Maraz”, “Five Prose Letters” (including “Shikayetname”), and “Hadigatus-Suada”.
NİZAMİ GƏNCƏVİ VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ / NIZAMI GANJAVI AND THE AZERBAIJANI LANGUAGEAzerbaijanJournalofE1
Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi əsərlərini fars dilində yazsa da, milli mənsubiyyətini heç vaxt unutmamışdır. O bunu əsərlərində dönə-dönə vurğulamış, mənsub olduğu xalqdan, onun mənəvi, mədəni dünyasından, tarixi qəhrəmanlığından söz açmışdır. Xüsusilə epik əsərlərində işlətdiyi türk-Azərbaycan sözləri, o cümlədən xalqımızın bədii düşüncəsini təcəssüm etdirən və yalnız bizə aid olan atalar sözləri, hikmətli sözlər və məsəllər onun azərbaycanlı olduğunun ən bariz sübutudur. Müşahidələr göstərir ki, çox böyük ehtimalla şairin əsərlərində canlı danışıq dilindən götürülmüş yüzdən artıq kəlmənin işlədilməsi təsadüfi hadisə, yaxud söz ustadının sadəcə sinonimlik yaratmaq istəyi olmamışdır. Nizami dövrünün “gərək fars dilində yazsın sənətkar” stereotipini sındırmaq, türk-Azərbaycan sözləri ilə də mükəmməl əsərlər yazmağın mümkünlüyünü göstərmək istəmişdir. Bu həm bir ilk, həm də böyük missiya idi. Təsadüfi deyil ki, Nizamidən az sonra yaranan türkdilli bədii ədəbiyyat məhz onun təsiri ilə formalaşmış və inkişaf etmişdir. Nizami düşüncəsi, Nizami sözü bu ədəbiyyatın əsas leytmotivi olmuşdur. Buna görə də Nizaminin həyatını və yaşadığı tarixi dövrü dərindən öyrənmək, poetikasını təhlil etmək, dünyagörüşünün hüdudlarını müəyyənləşdirmək, onun haqqında müfəssəl təsəvvür yaratmaq baxımından şairin əsərlərindəki milli sözlərin öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Although the great Azerbaijani poet Nizami Ganjavi wrote his works in Persian, he never forgot his nationality. He repeatedly emphasized this in his works, spoke about the people to which he belonged, its spiritual, cultural world, and his historical heroism. Especially the Turkish-Azerbaijani words used in his epic works, as well as proverbs, and sayings that embody the artistic thinking of our people and belong only to us, are the most obvious proof that he is Azerbaijani. Observations show that it is probably not a coincidence or the master’s desire to create synonyms that more than a hundred words from the living language are used in the poet’s works. We think that Nizami wanted to break the stereotype of the period “an artist should write in Persian” and show the possibility of writing excellent works with Turkish-Azerbaijani words. This was both a first and a great mission. It is not a coincidence that the Turkish language fiction, which emerged shortly after Nizami, was formed and developed under his influence. Nizami’s thought and word were the main leitmotif of this literature. The study of national words in the works of the poet has great importance in terms of in-depth study of Nizami’s life and historical period, analysis of his poetics, defining the boundaries of his worldview, creating a detailed impression of him.
Məqalədə anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında misilsiz xidmətləri olan, özündən sonrakı bədii fikirdə davamlı bir ədəbi ənənə yaradan, orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının ustad sənətkarlarından biri olan Məhəmməd Füzuli yaradıcılığının bədii məziyyətlərindən və janr xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. Füzuli sənətində qəzəlin özünəməxsus yer tutduğu, onun Azərbaycan, fars və ərəb dillərində yüzdən çox qəsidə yazdığı bildirilir. “Leyli və Məcnun”, “Bəngü Badə”, “Söhbətüləsmar”, “Həft cam” adlı poemalarının dil və üslubi xüsusiyyətləri, mövzu dairəsi və süjet xətti barədə məlumat verilir. Şairin nəzm ustadı olmaqla bərabər, “Rindü Zahid”, “Səhhət və Mərəz”, “Beş nəsr məktubu” (“Şikayətnamə” də daxil olmaqla), “Hədiqətüs-süəda” kimi əsərlərinin timsalında müqtədir nasir kimi də klassik Azərbaycan nəsrinin inkişafında mühüm rol oynadığı vurğulanır.
The article discusses the literary achievements of Muhammad Fuzuli, who has made unparalleled contributions to the development of native Azerbaijani literature. He is recognized as one of the masterful artists of medieval Azerbaijani literature, having created a continuous literary tradition and unique characteristics in his creative works and genre. It is reported that in the art of Fuzuli, the ghazal holds a distinctive place, and he wrote more than a hundred odes in Azerbaijani, Persian, and Arabic languages. Information about the language and stylistic features, thematic scope, and plot of the poems titled “Leyli and Majnun”, “Bangu-Bade”, “Sohbet-ul Asmar”, and “Haft-jam” is provided. Alongside being a master of poetic form, it is emphasized that the poet played a significant role in the development of classical Azerbaijani prose as an exemplar of his works such as “Rindu-Zahid”, “Sahhat and Maraz”, “Five Prose Letters” (including “Shikayetname”), and “Hadigatus-Suada”.
NİZAMİ GƏNCƏVİ VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ / NIZAMI GANJAVI AND THE AZERBAIJANI LANGUAGEAzerbaijanJournalofE1
Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi əsərlərini fars dilində yazsa da, milli mənsubiyyətini heç vaxt unutmamışdır. O bunu əsərlərində dönə-dönə vurğulamış, mənsub olduğu xalqdan, onun mənəvi, mədəni dünyasından, tarixi qəhrəmanlığından söz açmışdır. Xüsusilə epik əsərlərində işlətdiyi türk-Azərbaycan sözləri, o cümlədən xalqımızın bədii düşüncəsini təcəssüm etdirən və yalnız bizə aid olan atalar sözləri, hikmətli sözlər və məsəllər onun azərbaycanlı olduğunun ən bariz sübutudur. Müşahidələr göstərir ki, çox böyük ehtimalla şairin əsərlərində canlı danışıq dilindən götürülmüş yüzdən artıq kəlmənin işlədilməsi təsadüfi hadisə, yaxud söz ustadının sadəcə sinonimlik yaratmaq istəyi olmamışdır. Nizami dövrünün “gərək fars dilində yazsın sənətkar” stereotipini sındırmaq, türk-Azərbaycan sözləri ilə də mükəmməl əsərlər yazmağın mümkünlüyünü göstərmək istəmişdir. Bu həm bir ilk, həm də böyük missiya idi. Təsadüfi deyil ki, Nizamidən az sonra yaranan türkdilli bədii ədəbiyyat məhz onun təsiri ilə formalaşmış və inkişaf etmişdir. Nizami düşüncəsi, Nizami sözü bu ədəbiyyatın əsas leytmotivi olmuşdur. Buna görə də Nizaminin həyatını və yaşadığı tarixi dövrü dərindən öyrənmək, poetikasını təhlil etmək, dünyagörüşünün hüdudlarını müəyyənləşdirmək, onun haqqında müfəssəl təsəvvür yaratmaq baxımından şairin əsərlərindəki milli sözlərin öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Although the great Azerbaijani poet Nizami Ganjavi wrote his works in Persian, he never forgot his nationality. He repeatedly emphasized this in his works, spoke about the people to which he belonged, its spiritual, cultural world, and his historical heroism. Especially the Turkish-Azerbaijani words used in his epic works, as well as proverbs, and sayings that embody the artistic thinking of our people and belong only to us, are the most obvious proof that he is Azerbaijani. Observations show that it is probably not a coincidence or the master’s desire to create synonyms that more than a hundred words from the living language are used in the poet’s works. We think that Nizami wanted to break the stereotype of the period “an artist should write in Persian” and show the possibility of writing excellent works with Turkish-Azerbaijani words. This was both a first and a great mission. It is not a coincidence that the Turkish language fiction, which emerged shortly after Nizami, was formed and developed under his influence. Nizami’s thought and word were the main leitmotif of this literature. The study of national words in the works of the poet has great importance in terms of in-depth study of Nizami’s life and historical period, analysis of his poetics, defining the boundaries of his worldview, creating a detailed impression of him.
-·Safavid state in world historiography
-·Səfəvilər dövləti dünya tarixşünaslığında
— In this presentation, I have provided information about the travelers who traveled to the Safavid state and their works related to the Safavid state. I tried to show with references that the Safavid state was a Turkish state
Author: Nihad Nadirli.
TƏHSİLALANLARIN QRUP HALINDA İDRAKİ HƏRƏKƏT FORMASININ PLANLAŞDIRILMASI / PLA...AzerbaijanJournalofE1
Məqalədə təhsilalanların qrup halında idraki hərəkət formasının (qrupun hər bir üzvünün potensial idrakı imkanları səfərbər edilməklə) planlaşdırılmasının didaktik anlayış olaraq necə dərk olunmasından, başlıca əlamətlərinin fərqləndirilməsindən, metodik sistemin digər komponentləri ilə dialektik əlaqələrinin müəyyənləşdirilməsindən, komponenti olduğu təlim sisteminin emercent təbiətindən (tamın hissəsini və ya alt sistemini özünə tabe etməsi), təhsil məkanının formalaşmasına sənaye inqilabının çağırışlarından, idarəetmənin paradiqmasından, paylaşılan təcrübənin (bəşər mədəniyyətinin-təcrübəsinin zəruri hissəsinin) ehtiva etdiyi elementlərdən, gözlənilən nəticələrdən, standartlardan, layihələşdirilən prosesdə qarşılıqlı əlaqəyə daxil olanların (öyrədən və öyrənənin) məkan halından (bəlli koordinatlara malik və ya laməkan mövcudluğundan), təbii və süni intellektin imkan daşıyıcılıq yükündən asılılığına diqqət yönəldilir. Bildirilir ki, söylənilən arqumentlərin mövcudluğu sözügedən gerçək hadisənin (nəzərə alınır ki, mənimsənilməsi planlaşdırılan təlim materialı və hər bir öyrənənin potensialına uyğun idraki hərəkət forması (təlim metodu) vahid halda məzmun qismində çıxış edir) mənimsəmə subyektlərinin qrup halında idraki hərəkət forması olması ilə bağlıdır. Hərəkət forması kimi qəbul edilən bu mövcudluq üsulunun (bu, elmi mənbələrdə təlimin təşkilat forması kimi interpretasiya olunur, onların sırasından əsas forma – “dərs” termini ilə məxsusi olaraq fərqləndirilir) keyfiyyətliliyi onun standartların, normaların, ictimai-iqtisadi inkişafın tələblərinə, dövlətin, cəmiyyətin və əsas komponent funksiyalı şəxsin maraqlarına uyğunluğu ilə müəyyən olunur.
The article describes a method for planning the cognitive aspect of movement in a group of students (with the mobilization of each member of the group’s potential cognitive capabilities) is understood as a didactic concept, the differentiation of its main signs, the identification of dialectical connections with various components of the methodological system, the emergent nature of the training system, the challenges, and it was focused on the expected results, standards, and criteria. It is claimed that the existence of the stated arguments is because the actual phenomenon in question (it is assumed that the training material planned to be mastered and the form of cognitive movement corresponding to the potential of each learner (training method) act as a single content) is a form of cognitive movement of the subjects. The quality of the method of existence, which is regarded as a form of movement (in scientific sources it is interpreted as a form of organizational education, distinguished in particular by the term “lecture”, which is the main form), is determined by its compliance with the requirements of standards, norms, socio-economic development, and the interests of the state, society, and the individual as the main component function.
DIGITAL TRANSFORMATION Of UNIVERSITIES IN TÜRKİYE AND KAZAKHSTAN: COMPARATIVE...AzerbaijanJournalofE1
The article focuses on the study of the digital transformation processes of universities in Türkiye and Kazakhstan. The authors presented the results of a comparative analysis of the digitalization of higher education at a country level; the main stages of digitalization of higher education are considered; the principles of construction and operation of these systems, as well as their common and different features are outlined; current problems of digitalization of higher education in two countries are highlighted. A comparative analysis was carried out based on such criteria as the digital literacy of teachers, the organizational process of digitalization of higher education, and digital literacy among students. A graphical interpretation of the current state of the use of digital technologies in the higher education system at a country level is presented.
This research is funded by the Committee of Science of the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Kazakhstan (Grant №. BR21882302 Kazakhstan’s Society in the Context of digital transformation: prospects and Risks).
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Science and Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended
by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
YAŞAYAN GELENEKSEL SANATLARA BİR ÖRNEK: KEÇECİLİK VE BİR USTA / AN EXAMPLE OF...AzerbaijanJournalofE1
Geleneksel el sanatları içerisinde keçeciliğin tarihi kökleri oldukça eskiye dayanır. Türklerin bu alanda Milattan önceki Orta Asya dönemlerine kadar uzanan üretimleri vardır. Günümüzde gelişen teknoloji ve
değişen yaşam biçimleri nedeniyle keçe üretimi azalmıştır. Ancak üretimi azalan geleneksel keçeyi bazı ustalar yeniden üretmeye başlamışlardır. Keçe fonksiyonel kullanım alanı olan ürünlere
dönüşmüştür. Geleneksel keçe üretimini özveriyle devam ettiren, Konya ilinde yaşayan Celalettin Berberoğlu bu konuda iyi bir örnek
oluşturmaktadır. Kendisi elbise, aksesuar vb. alanlarda keçe üretmektedir. Unutulan bu geleneksel sanatın gelecek kuşaklara aktarılması önemlidir, bu amaç doğrultusunda maddi kültür ögesi olarak keçe
okullardaki müfredata da eklenmelidir. Sanatın eğitime olan eşsiz katkıları göz önünde bulundurularak keçecilik el becerisi ve özgün düşünmeye katkısı vesilesiyle eğitim sürecinin bir parçası haline getirilmesinde fayda vardır. Çalışmamızda geçmişte geleneksel yaygı amaçlı olarak üretilmiş olan keçenin farklı fonksiyonel kullanım alanlarında yeniden üretimi ile ilgili örnekler üzerinde durulacaktır.
The historical roots of felt is based on quite old in traditional craft.
The Turks has production in this area dating back to the Central Asia
of before Christ. Today the production of felt is decreased due to
emerging technologies and changing lifestyles. However, some of the
masters began to reproduce declining production of traditional felt.
Felt became the products that have functional usage area. Celalettin
Berberoglu is a good example in this regard who continuing efforts in
the production of traditional felt and lives in Konya. He produces felt areas like clothes, accessories etc. It is important to pass on this forgotten traditional art to future generations. It should be added to the curriculum in schools as a forgotten material culture element. In this study will be focus on examples of reproduction in different functional areas of felt which produced for traditional ground cloth purposes in the past.
QARABAĞ REGİONUNDA TƏHSİLİN İNKİŞAFI TARİXİNDƏN / ON THE HISTORY OF EDUCATION...AzerbaijanJournalofE1
Məqalədə Azərbaycanın Qarabağ regionunun təhsil tarixinə nəzər salınır. Qeyd olunur ki, XIX əsrdə fəaliyyət göstərmiş yeni dünyəvi məktəblər, o cümlədən 1830-cu ilin sentyabrında Şuşa şəhərində açılan qəza məktəbi Şimali Azərbaycanın Qarabağ regionu əhalisinin maariflənməsində mühüm rol oynadı. Azərbaycanın şimal əraziləri işğal edildikdən sonra isə ənənəvi məktəblərin fəaliyyətinə son qoyuldu, çar məmurları yetişdirən məktəblər açıldı. Məktəb binalarının,
mədəni-maarif müəssisələrinin milliləşdirilməsi sahəsində çətinlikləri aradan qaldırmaq və bölgədə təhsili inkişaf etdirmək məqsədilə 1920-ci ilin oktyabrında N.Nərimanov bir qrup dövlət xadimi ilə birlikdə Şuşaya gəldi. O, siyasi iradə göstərərək, Yuxarı (Dağlıq) Qarabağda xalq maarifinin təşkil olunması sahəsində qarşıda duran vəzifələrin
həyata keçirilməsi yollarını göstərdi. Tarixi tədqiqatlar sübut edir ki, XIX əsrə qədər Yuxarı (Dağlıq) Qarabağda erməni etnik kütləsi olmamışdır. Onlar buraya XIX əsrin əvvəllərindən etibarən çar Rusiyası tərəfindən köçürülmüşdür. Ermənilər Qarabağda avtoxton (yerli) olmalarını sübut etməyə cəhd etmələrinə və Yuxarı (Dağlıq) Qarabağa əsassız ərazi iddiaları irəli sürmələrinə baxmayaraq, onların bu regiona dair heç bir mədəni yaradıcılıq nümunəsi yoxdur. Məqalədə həm də Ermənistan-Azərbaycan Qarabağ münaqişəsinin cəmiyyətdə diqqət mərkəzində olması və beynəlxalq problemə çevrilməsi, Qarabağ regionu
haqqında daha ətraflı məlumatların gənclərə çatdırılmasının vacibliyi nəzərə alınaraq Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəblərində “Qarabağ tarixi”nin tədrisinə dair qərarın mahiyyəti əsaslandırılır.
The formation of the Karabakh region of Azerbaijan is considered in the Article. It is noted that the new secular schools operating in the 19th century, including the county school opened in Shusha in September 1830, played an important role in the education of the population of the Karabakh region of Northern Azerbaijan. After the occupation of the northern territories of Azerbaijan, the activities of traditional schools were stopped, and schools for the training of tsarist officials were opened. In order to overcome difficulties in the field of nationalization of school buildings, cultural and educational institutions, and
in order to develop education in the region, in October 1920, N. Narimanov arrived in Shusha with a group of statesmen. Having shown political will, he showed the ways to implement the tasks set for organizing public education in Upper (Nagorno) Karabakh. Historical studies prove that there was no Armenian ethnos in Upper (Nagorno) Karabakh until the 19th century. They were resettled here by tsarist Russia at the beginning of the 19th century. Despite the fact that the Armenians are trying to prove their autochthonousness in Karabakh and present unsubstantiated territorial claims to Upper (Nagorno) Karabakh, they have no examples of cultural creativity in this region.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 694, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil
texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər
sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
XVI-XIX ƏSRLƏRDƏ QARABAĞIN ƏNƏNƏVİ TƏHSİL OCAQLARI / TRADITIONAL EDUCATIONAL ...AzerbaijanJournalofE1
XIX əsrdə Rusiyanın nəzarəti altındakı bütün müsəlman-türk ölkələrində olduğu kimi Qarabağ bölgəsində də mərhələli müasirləşmə prosesi başlandı. Bu özünü, ilk növbədə təhsil sahəsində göstərirdi. Çar
Rusiyasının işğalından sonra Azərbaycanda açılan rus-tatar məktəbləri ilə başlayan müasirləşmə prosesi daha sonra cədidçilərin açdıqları milli xarakterli məktəblərlə davam etdirildi. Nəticədə, XX əsrin əvvəllərində Qarabağda kifayət qədər təsirli intellektual kütlə formalaşdı ki, onlar da Azərbaycanın mədəni-ictimai həyatında mühüm rol oynadılar. Tarix boyu Qarabağ bölgəsi təlim-tərbiyə mərkəzlərinə sahib olub. XVI-XIX əsrlərdə fəaliyyət göstərən bu mərkəzlər Qarabağın elmi-mədəni, sosial-ictimai inkişafında böyük rol oynayıblar. Rus işğalından
sonra da mövcudluğunu davam etdirən həmin ənənəvi təhsil ocaqları Qarabağda elm adamları və ədiblərlə birlikdə çoxlu sayda sənətkar da yetişdirib.
In the 19th century, the Garabagh region, like all Muslim-Turkish countries
under Russian control, underwent a gradual process of modernization. This process manifested itself primarily in the field of education This process, which began with the Russian-Tatar schools opened in Azerbaijan after the occupation of Tsarist Russia, was continued with the national schools opened by the Jadids. As a result, at the beginning of the twentieth century, a highly influential intellectual group was formed in Garabagh, which made its presence felt in the cultural and social life of Azerbaijan. Throughout history, there have been training centers in the Garabagh region. These centers, operating in the XVI-XIX centuries, played an important role in the scientific, cultural, social and public development of Garabagh. These traditional educational institutions, which continued to exist even after the Russian occupation, trained many artists in Garabagh along with scientists and writers.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 695, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər
sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications. Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
PROFESSOR ƏHMƏD SEYİDOVUN PEDAQOJİ FİKRİN FORMALAŞMASINA DAİR ARAŞDIRMALARI “...AzerbaijanJournalofE1
Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişaf tarixində xüsusi yeri olan pedaqoji elmlər doktoru, əməkdar elm xadimi, professor Əhməd Seyidovun elmi-pedaqoji fəaliyyətində əsas məqsəd xalqımızın zəngin pedaqoji ideyalar tarixinin araşdırılması, onun sistemli şəkildə öyrənilməsi olmuşdur. O, pedaqoji fikrimizin bütöv bir mərhələsini tədqiq edərək milli-mənəvi xəzinəmizə əvəzsiz töhfələr vermişdir. Böyük alim Azərbaycan maarifçiləri A.Bakıxanov, M.F.Axundov, M.Ş.Vazeh, S.Ə.Şirvani, H.Zərdabi, M.Füzuli, F.Köçərli, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə haqqında fundamental tədqiqatlar aparmışdır. Ə.Seyidov pedaqogikanın tarixi ilə bərabər, nəzəriyyəsi ilə də məşğul olaraq bu problemlərə dair öz əhəmiyyətini itirməyən 100-dən artıq əsər və məqalə yazmışdır. Ə.Seyidovun elmi-pedaqoji fikirlərinin təbliğində “Azərbaycan məktəbi” jurnalı mərkəzi yerlərdən birini tutur. Azərbaycanın bir çox görkəmli alimləri kimi onun da ən yaxşı araşdırmaları məhz bu jurnalda çap olunmuşdur. Bu faktlar jurnalın pedaqogika elminin və pedaqoji fikrin formalaşmasındakı rolunun böyüklüyünü bir daha aydın göstərir.
The main purpose of the scientific and pedagogical activity of Doctor of Pedagogical Sciences, Honored Scientist, Professor Ahmad Seyidov, who has a special place in the history of development of pedagogical thought in Azerbaijan, was to study the history of rich pedagogical ideas of our people. He studied an entire stage of our pedagogical thought and made invaluable contributions to our national and spiritual treasury. The great scientist conducted fundamental researches on Azerbaijani enlighteners: A.Bakikhanov, M.F.Akhundov, M.Sh.Vauzeh, S.Shirvani, H.Zardabi, M.Fuzuli, F.Kocharli, M.A.Sabir, J.Mammadguluzade.
A.Seyidov, dealing with the history of pedagogy as well as his theory, has written more than 100 works and articles on these problems, which are still relevant today. “Azerbaijan Journal of Educational Studies” occupies one of the central places in the promotion of A.Seyidov’s scientific and pedagogical ideas. As many prominent scientists of Azerbaijan, his best researches were published in this journal. These facts once again shed light on the great role of the journal in the formation of pedagogical science and pedagogical thought.
LÜTFİ ZADƏNİN İRSİ VƏ QEYRİ-SƏLİS MƏNTİQİN HUMANİSTİK SİSTEMLƏRİN DAVRANIŞLAR...AzerbaijanJournalofE1
2017-ci il sentyabrın 6-da Berkli şəhərində (ABŞ, Kaliforniya) zəmanəmizin böyük alimi Lütfi Əsgər Zadə 97 yaşında vəfat etdi. Tətbiqi riyaziyyat və süni intellekt nəzəriyyəsinin bir sıra əsas elmi istiqamətlərinin banisi olan L.Zadənin şəxsiyyətində dünya elmi əvəzolunmaz itki ilə üzləşdi. Professor L.Zadə ətraf mühit haqqında mövcud təsəvvürləri sürətlə dəyişən yeni fundamental elmi paradiqmaları yaratmağa qadir
olan azsaylı alimlərdən biri idi. Qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin və linqvistik dəyişənlərin əsaslarının təməlini qoyan elmi tədqiqatları alimə dünya şöhrəti qazandırmışdır. L.Zadə qeyri-səlis məntiqin və təqribi mühakimə nəzəriyyəsinin tək banisi, eyni zamanda mümkünlük nəzəriyyəsinin və ümumi qeyri-müəyyənlik nəzəriyyəsinin, Z-ədədləri və ümumiləşdirilmiş məhdudiyyətlər nəzəriyyəsinin, dənəvər (qranulyar) və yumşaq hesablamaların müəllifidir.
September 6, 2017 in Berkeley (USA, California) at the 97-th year, the Great scientist of modernity Lotfi Askar Zadeh passed away. In the person of L.Zade, who is the founder of a number of major scientific directions in applied mathematics and the theory of artificial intelligence, world science has suffered an irreparable loss. Professor
L.Zadeh was one of those few scientists whose original ideas are capable of generating new fundamental scientific paradigms that are rapidly changing notions about the environment. The world-famous scientist was brought by his scientific research, which laid the foundations of the theory of fuzzy sets and linguistic variables. L.Zadeh is the personal founder of fuzzy logic and the theory of approximate reasoning, the author of the theory of possibility and the general theory of uncertainty, the developer of the theory of Z-numbers and generalized constraints, the founder of granular and soft computing.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 696, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil
texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications. Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ MOBBİNQ / MOBBING IN EDUCATIONAL INSTITUTIONSAzerbaijanJournalofE1
Mobbinq iş yerində stress yaradan bir faktordur. Onun digər stress amillərindən fərqi insanda mənfi təsirlərinin uzun müddət qalmasıdır. Məqalədə müasir iş dünyasında daha çox rast gəlinən mobbinqin ümumi izahı verilmiş, onun təsir dairəsi, nəticələri, təhsil müəssisələrində mobbinq tətbiq olunan və onu tətbiq edənlərin xarakterik
xüsusiyyətlərinin izahı verilmişdir. Eyni zamanda təhsil müəssisələrində mobbinqin necə təsir yaratdığı və ona nə üçün müraciət edildiyi
müəyyən edilməyə çalışılmışdır. Keyfiyyət araşdırması olan sənəd analizi metodundan istifadə edilmiş və belə nəticəyə gəlinmişdir ki, mobbinq tətbiq olunan təhsil müəssisələrində müəllimlər dərsə maraqlı olmur, işə sədaqət prinsipi pozulur, ruh düşkünlüyü yaranır, bu neqativ hallar isə təhsilin keyfiyyətində əks olunur.
Mobbing is a factor which causes stress at work. Difference from other stress factors is that side effects of mobbing are long-lasting. The article gives a general explanation of mobbing, which is more common in the modern business world, its scope, results, the characteristics of those who use mobbing in educational institutions and those who use it. At the same time, an attempt was made to determine how mobbing affects educational institutions and why it is used. The method of document analysis, which is a qualitative research, was used and it was concluded that in educational institutions where mobbing is used, teachers are not interested in lessons, the principle of loyalty to work is violated, depression develops, and these negative situations are reflected in the quality of education.
More Related Content
Similar to TUYUĞ: JANRIN TƏŞƏKKÜLÜ, TƏKAMÜLÜ VƏ KLASSİK POEZİYADA MÖVQEYİ / TUYUG: THE FORMATION OF THE GENRE, ITS EVOLUTION AND POSITION IN CLASSICAL POETRY
-·Safavid state in world historiography
-·Səfəvilər dövləti dünya tarixşünaslığında
— In this presentation, I have provided information about the travelers who traveled to the Safavid state and their works related to the Safavid state. I tried to show with references that the Safavid state was a Turkish state
Author: Nihad Nadirli.
Similar to TUYUĞ: JANRIN TƏŞƏKKÜLÜ, TƏKAMÜLÜ VƏ KLASSİK POEZİYADA MÖVQEYİ / TUYUG: THE FORMATION OF THE GENRE, ITS EVOLUTION AND POSITION IN CLASSICAL POETRY (10)
TƏHSİLALANLARIN QRUP HALINDA İDRAKİ HƏRƏKƏT FORMASININ PLANLAŞDIRILMASI / PLA...AzerbaijanJournalofE1
Məqalədə təhsilalanların qrup halında idraki hərəkət formasının (qrupun hər bir üzvünün potensial idrakı imkanları səfərbər edilməklə) planlaşdırılmasının didaktik anlayış olaraq necə dərk olunmasından, başlıca əlamətlərinin fərqləndirilməsindən, metodik sistemin digər komponentləri ilə dialektik əlaqələrinin müəyyənləşdirilməsindən, komponenti olduğu təlim sisteminin emercent təbiətindən (tamın hissəsini və ya alt sistemini özünə tabe etməsi), təhsil məkanının formalaşmasına sənaye inqilabının çağırışlarından, idarəetmənin paradiqmasından, paylaşılan təcrübənin (bəşər mədəniyyətinin-təcrübəsinin zəruri hissəsinin) ehtiva etdiyi elementlərdən, gözlənilən nəticələrdən, standartlardan, layihələşdirilən prosesdə qarşılıqlı əlaqəyə daxil olanların (öyrədən və öyrənənin) məkan halından (bəlli koordinatlara malik və ya laməkan mövcudluğundan), təbii və süni intellektin imkan daşıyıcılıq yükündən asılılığına diqqət yönəldilir. Bildirilir ki, söylənilən arqumentlərin mövcudluğu sözügedən gerçək hadisənin (nəzərə alınır ki, mənimsənilməsi planlaşdırılan təlim materialı və hər bir öyrənənin potensialına uyğun idraki hərəkət forması (təlim metodu) vahid halda məzmun qismində çıxış edir) mənimsəmə subyektlərinin qrup halında idraki hərəkət forması olması ilə bağlıdır. Hərəkət forması kimi qəbul edilən bu mövcudluq üsulunun (bu, elmi mənbələrdə təlimin təşkilat forması kimi interpretasiya olunur, onların sırasından əsas forma – “dərs” termini ilə məxsusi olaraq fərqləndirilir) keyfiyyətliliyi onun standartların, normaların, ictimai-iqtisadi inkişafın tələblərinə, dövlətin, cəmiyyətin və əsas komponent funksiyalı şəxsin maraqlarına uyğunluğu ilə müəyyən olunur.
The article describes a method for planning the cognitive aspect of movement in a group of students (with the mobilization of each member of the group’s potential cognitive capabilities) is understood as a didactic concept, the differentiation of its main signs, the identification of dialectical connections with various components of the methodological system, the emergent nature of the training system, the challenges, and it was focused on the expected results, standards, and criteria. It is claimed that the existence of the stated arguments is because the actual phenomenon in question (it is assumed that the training material planned to be mastered and the form of cognitive movement corresponding to the potential of each learner (training method) act as a single content) is a form of cognitive movement of the subjects. The quality of the method of existence, which is regarded as a form of movement (in scientific sources it is interpreted as a form of organizational education, distinguished in particular by the term “lecture”, which is the main form), is determined by its compliance with the requirements of standards, norms, socio-economic development, and the interests of the state, society, and the individual as the main component function.
DIGITAL TRANSFORMATION Of UNIVERSITIES IN TÜRKİYE AND KAZAKHSTAN: COMPARATIVE...AzerbaijanJournalofE1
The article focuses on the study of the digital transformation processes of universities in Türkiye and Kazakhstan. The authors presented the results of a comparative analysis of the digitalization of higher education at a country level; the main stages of digitalization of higher education are considered; the principles of construction and operation of these systems, as well as their common and different features are outlined; current problems of digitalization of higher education in two countries are highlighted. A comparative analysis was carried out based on such criteria as the digital literacy of teachers, the organizational process of digitalization of higher education, and digital literacy among students. A graphical interpretation of the current state of the use of digital technologies in the higher education system at a country level is presented.
This research is funded by the Committee of Science of the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Kazakhstan (Grant №. BR21882302 Kazakhstan’s Society in the Context of digital transformation: prospects and Risks).
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Science and Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended
by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
YAŞAYAN GELENEKSEL SANATLARA BİR ÖRNEK: KEÇECİLİK VE BİR USTA / AN EXAMPLE OF...AzerbaijanJournalofE1
Geleneksel el sanatları içerisinde keçeciliğin tarihi kökleri oldukça eskiye dayanır. Türklerin bu alanda Milattan önceki Orta Asya dönemlerine kadar uzanan üretimleri vardır. Günümüzde gelişen teknoloji ve
değişen yaşam biçimleri nedeniyle keçe üretimi azalmıştır. Ancak üretimi azalan geleneksel keçeyi bazı ustalar yeniden üretmeye başlamışlardır. Keçe fonksiyonel kullanım alanı olan ürünlere
dönüşmüştür. Geleneksel keçe üretimini özveriyle devam ettiren, Konya ilinde yaşayan Celalettin Berberoğlu bu konuda iyi bir örnek
oluşturmaktadır. Kendisi elbise, aksesuar vb. alanlarda keçe üretmektedir. Unutulan bu geleneksel sanatın gelecek kuşaklara aktarılması önemlidir, bu amaç doğrultusunda maddi kültür ögesi olarak keçe
okullardaki müfredata da eklenmelidir. Sanatın eğitime olan eşsiz katkıları göz önünde bulundurularak keçecilik el becerisi ve özgün düşünmeye katkısı vesilesiyle eğitim sürecinin bir parçası haline getirilmesinde fayda vardır. Çalışmamızda geçmişte geleneksel yaygı amaçlı olarak üretilmiş olan keçenin farklı fonksiyonel kullanım alanlarında yeniden üretimi ile ilgili örnekler üzerinde durulacaktır.
The historical roots of felt is based on quite old in traditional craft.
The Turks has production in this area dating back to the Central Asia
of before Christ. Today the production of felt is decreased due to
emerging technologies and changing lifestyles. However, some of the
masters began to reproduce declining production of traditional felt.
Felt became the products that have functional usage area. Celalettin
Berberoglu is a good example in this regard who continuing efforts in
the production of traditional felt and lives in Konya. He produces felt areas like clothes, accessories etc. It is important to pass on this forgotten traditional art to future generations. It should be added to the curriculum in schools as a forgotten material culture element. In this study will be focus on examples of reproduction in different functional areas of felt which produced for traditional ground cloth purposes in the past.
QARABAĞ REGİONUNDA TƏHSİLİN İNKİŞAFI TARİXİNDƏN / ON THE HISTORY OF EDUCATION...AzerbaijanJournalofE1
Məqalədə Azərbaycanın Qarabağ regionunun təhsil tarixinə nəzər salınır. Qeyd olunur ki, XIX əsrdə fəaliyyət göstərmiş yeni dünyəvi məktəblər, o cümlədən 1830-cu ilin sentyabrında Şuşa şəhərində açılan qəza məktəbi Şimali Azərbaycanın Qarabağ regionu əhalisinin maariflənməsində mühüm rol oynadı. Azərbaycanın şimal əraziləri işğal edildikdən sonra isə ənənəvi məktəblərin fəaliyyətinə son qoyuldu, çar məmurları yetişdirən məktəblər açıldı. Məktəb binalarının,
mədəni-maarif müəssisələrinin milliləşdirilməsi sahəsində çətinlikləri aradan qaldırmaq və bölgədə təhsili inkişaf etdirmək məqsədilə 1920-ci ilin oktyabrında N.Nərimanov bir qrup dövlət xadimi ilə birlikdə Şuşaya gəldi. O, siyasi iradə göstərərək, Yuxarı (Dağlıq) Qarabağda xalq maarifinin təşkil olunması sahəsində qarşıda duran vəzifələrin
həyata keçirilməsi yollarını göstərdi. Tarixi tədqiqatlar sübut edir ki, XIX əsrə qədər Yuxarı (Dağlıq) Qarabağda erməni etnik kütləsi olmamışdır. Onlar buraya XIX əsrin əvvəllərindən etibarən çar Rusiyası tərəfindən köçürülmüşdür. Ermənilər Qarabağda avtoxton (yerli) olmalarını sübut etməyə cəhd etmələrinə və Yuxarı (Dağlıq) Qarabağa əsassız ərazi iddiaları irəli sürmələrinə baxmayaraq, onların bu regiona dair heç bir mədəni yaradıcılıq nümunəsi yoxdur. Məqalədə həm də Ermənistan-Azərbaycan Qarabağ münaqişəsinin cəmiyyətdə diqqət mərkəzində olması və beynəlxalq problemə çevrilməsi, Qarabağ regionu
haqqında daha ətraflı məlumatların gənclərə çatdırılmasının vacibliyi nəzərə alınaraq Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəblərində “Qarabağ tarixi”nin tədrisinə dair qərarın mahiyyəti əsaslandırılır.
The formation of the Karabakh region of Azerbaijan is considered in the Article. It is noted that the new secular schools operating in the 19th century, including the county school opened in Shusha in September 1830, played an important role in the education of the population of the Karabakh region of Northern Azerbaijan. After the occupation of the northern territories of Azerbaijan, the activities of traditional schools were stopped, and schools for the training of tsarist officials were opened. In order to overcome difficulties in the field of nationalization of school buildings, cultural and educational institutions, and
in order to develop education in the region, in October 1920, N. Narimanov arrived in Shusha with a group of statesmen. Having shown political will, he showed the ways to implement the tasks set for organizing public education in Upper (Nagorno) Karabakh. Historical studies prove that there was no Armenian ethnos in Upper (Nagorno) Karabakh until the 19th century. They were resettled here by tsarist Russia at the beginning of the 19th century. Despite the fact that the Armenians are trying to prove their autochthonousness in Karabakh and present unsubstantiated territorial claims to Upper (Nagorno) Karabakh, they have no examples of cultural creativity in this region.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 694, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil
texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər
sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
XVI-XIX ƏSRLƏRDƏ QARABAĞIN ƏNƏNƏVİ TƏHSİL OCAQLARI / TRADITIONAL EDUCATIONAL ...AzerbaijanJournalofE1
XIX əsrdə Rusiyanın nəzarəti altındakı bütün müsəlman-türk ölkələrində olduğu kimi Qarabağ bölgəsində də mərhələli müasirləşmə prosesi başlandı. Bu özünü, ilk növbədə təhsil sahəsində göstərirdi. Çar
Rusiyasının işğalından sonra Azərbaycanda açılan rus-tatar məktəbləri ilə başlayan müasirləşmə prosesi daha sonra cədidçilərin açdıqları milli xarakterli məktəblərlə davam etdirildi. Nəticədə, XX əsrin əvvəllərində Qarabağda kifayət qədər təsirli intellektual kütlə formalaşdı ki, onlar da Azərbaycanın mədəni-ictimai həyatında mühüm rol oynadılar. Tarix boyu Qarabağ bölgəsi təlim-tərbiyə mərkəzlərinə sahib olub. XVI-XIX əsrlərdə fəaliyyət göstərən bu mərkəzlər Qarabağın elmi-mədəni, sosial-ictimai inkişafında böyük rol oynayıblar. Rus işğalından
sonra da mövcudluğunu davam etdirən həmin ənənəvi təhsil ocaqları Qarabağda elm adamları və ədiblərlə birlikdə çoxlu sayda sənətkar da yetişdirib.
In the 19th century, the Garabagh region, like all Muslim-Turkish countries
under Russian control, underwent a gradual process of modernization. This process manifested itself primarily in the field of education This process, which began with the Russian-Tatar schools opened in Azerbaijan after the occupation of Tsarist Russia, was continued with the national schools opened by the Jadids. As a result, at the beginning of the twentieth century, a highly influential intellectual group was formed in Garabagh, which made its presence felt in the cultural and social life of Azerbaijan. Throughout history, there have been training centers in the Garabagh region. These centers, operating in the XVI-XIX centuries, played an important role in the scientific, cultural, social and public development of Garabagh. These traditional educational institutions, which continued to exist even after the Russian occupation, trained many artists in Garabagh along with scientists and writers.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 695, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər
sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications. Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
PROFESSOR ƏHMƏD SEYİDOVUN PEDAQOJİ FİKRİN FORMALAŞMASINA DAİR ARAŞDIRMALARI “...AzerbaijanJournalofE1
Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişaf tarixində xüsusi yeri olan pedaqoji elmlər doktoru, əməkdar elm xadimi, professor Əhməd Seyidovun elmi-pedaqoji fəaliyyətində əsas məqsəd xalqımızın zəngin pedaqoji ideyalar tarixinin araşdırılması, onun sistemli şəkildə öyrənilməsi olmuşdur. O, pedaqoji fikrimizin bütöv bir mərhələsini tədqiq edərək milli-mənəvi xəzinəmizə əvəzsiz töhfələr vermişdir. Böyük alim Azərbaycan maarifçiləri A.Bakıxanov, M.F.Axundov, M.Ş.Vazeh, S.Ə.Şirvani, H.Zərdabi, M.Füzuli, F.Köçərli, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə haqqında fundamental tədqiqatlar aparmışdır. Ə.Seyidov pedaqogikanın tarixi ilə bərabər, nəzəriyyəsi ilə də məşğul olaraq bu problemlərə dair öz əhəmiyyətini itirməyən 100-dən artıq əsər və məqalə yazmışdır. Ə.Seyidovun elmi-pedaqoji fikirlərinin təbliğində “Azərbaycan məktəbi” jurnalı mərkəzi yerlərdən birini tutur. Azərbaycanın bir çox görkəmli alimləri kimi onun da ən yaxşı araşdırmaları məhz bu jurnalda çap olunmuşdur. Bu faktlar jurnalın pedaqogika elminin və pedaqoji fikrin formalaşmasındakı rolunun böyüklüyünü bir daha aydın göstərir.
The main purpose of the scientific and pedagogical activity of Doctor of Pedagogical Sciences, Honored Scientist, Professor Ahmad Seyidov, who has a special place in the history of development of pedagogical thought in Azerbaijan, was to study the history of rich pedagogical ideas of our people. He studied an entire stage of our pedagogical thought and made invaluable contributions to our national and spiritual treasury. The great scientist conducted fundamental researches on Azerbaijani enlighteners: A.Bakikhanov, M.F.Akhundov, M.Sh.Vauzeh, S.Shirvani, H.Zardabi, M.Fuzuli, F.Kocharli, M.A.Sabir, J.Mammadguluzade.
A.Seyidov, dealing with the history of pedagogy as well as his theory, has written more than 100 works and articles on these problems, which are still relevant today. “Azerbaijan Journal of Educational Studies” occupies one of the central places in the promotion of A.Seyidov’s scientific and pedagogical ideas. As many prominent scientists of Azerbaijan, his best researches were published in this journal. These facts once again shed light on the great role of the journal in the formation of pedagogical science and pedagogical thought.
LÜTFİ ZADƏNİN İRSİ VƏ QEYRİ-SƏLİS MƏNTİQİN HUMANİSTİK SİSTEMLƏRİN DAVRANIŞLAR...AzerbaijanJournalofE1
2017-ci il sentyabrın 6-da Berkli şəhərində (ABŞ, Kaliforniya) zəmanəmizin böyük alimi Lütfi Əsgər Zadə 97 yaşında vəfat etdi. Tətbiqi riyaziyyat və süni intellekt nəzəriyyəsinin bir sıra əsas elmi istiqamətlərinin banisi olan L.Zadənin şəxsiyyətində dünya elmi əvəzolunmaz itki ilə üzləşdi. Professor L.Zadə ətraf mühit haqqında mövcud təsəvvürləri sürətlə dəyişən yeni fundamental elmi paradiqmaları yaratmağa qadir
olan azsaylı alimlərdən biri idi. Qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin və linqvistik dəyişənlərin əsaslarının təməlini qoyan elmi tədqiqatları alimə dünya şöhrəti qazandırmışdır. L.Zadə qeyri-səlis məntiqin və təqribi mühakimə nəzəriyyəsinin tək banisi, eyni zamanda mümkünlük nəzəriyyəsinin və ümumi qeyri-müəyyənlik nəzəriyyəsinin, Z-ədədləri və ümumiləşdirilmiş məhdudiyyətlər nəzəriyyəsinin, dənəvər (qranulyar) və yumşaq hesablamaların müəllifidir.
September 6, 2017 in Berkeley (USA, California) at the 97-th year, the Great scientist of modernity Lotfi Askar Zadeh passed away. In the person of L.Zade, who is the founder of a number of major scientific directions in applied mathematics and the theory of artificial intelligence, world science has suffered an irreparable loss. Professor
L.Zadeh was one of those few scientists whose original ideas are capable of generating new fundamental scientific paradigms that are rapidly changing notions about the environment. The world-famous scientist was brought by his scientific research, which laid the foundations of the theory of fuzzy sets and linguistic variables. L.Zadeh is the personal founder of fuzzy logic and the theory of approximate reasoning, the author of the theory of possibility and the general theory of uncertainty, the developer of the theory of Z-numbers and generalized constraints, the founder of granular and soft computing.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 696, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil
texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications. Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ MOBBİNQ / MOBBING IN EDUCATIONAL INSTITUTIONSAzerbaijanJournalofE1
Mobbinq iş yerində stress yaradan bir faktordur. Onun digər stress amillərindən fərqi insanda mənfi təsirlərinin uzun müddət qalmasıdır. Məqalədə müasir iş dünyasında daha çox rast gəlinən mobbinqin ümumi izahı verilmiş, onun təsir dairəsi, nəticələri, təhsil müəssisələrində mobbinq tətbiq olunan və onu tətbiq edənlərin xarakterik
xüsusiyyətlərinin izahı verilmişdir. Eyni zamanda təhsil müəssisələrində mobbinqin necə təsir yaratdığı və ona nə üçün müraciət edildiyi
müəyyən edilməyə çalışılmışdır. Keyfiyyət araşdırması olan sənəd analizi metodundan istifadə edilmiş və belə nəticəyə gəlinmişdir ki, mobbinq tətbiq olunan təhsil müəssisələrində müəllimlər dərsə maraqlı olmur, işə sədaqət prinsipi pozulur, ruh düşkünlüyü yaranır, bu neqativ hallar isə təhsilin keyfiyyətində əks olunur.
Mobbing is a factor which causes stress at work. Difference from other stress factors is that side effects of mobbing are long-lasting. The article gives a general explanation of mobbing, which is more common in the modern business world, its scope, results, the characteristics of those who use mobbing in educational institutions and those who use it. At the same time, an attempt was made to determine how mobbing affects educational institutions and why it is used. The method of document analysis, which is a qualitative research, was used and it was concluded that in educational institutions where mobbing is used, teachers are not interested in lessons, the principle of loyalty to work is violated, depression develops, and these negative situations are reflected in the quality of education.
AZƏRBAYCANDA DİSTANT TƏHSİLİN TƏŞKİLİ / ORGANIZATION OF DISTANCE EDUCATION IN...AzerbaijanJournalofE1
Bütün sahələrin inkişafına təsir göstərən təhsil cəmiyyətin uğurlu istiqamətə yönləndirilməsində və mütərəqqi ənənələr vasitəsilə yüksək nailiyyətlərə çatmasında ən vacib istiqamətlərdən biri hesab edilir. Müasir dünyada gedən qloballaşma və informasiya cəmiyyəti ictimai həyatın bütün sahələrində, xüsusən təhsil sahəsində əsaslı dəyişiklikləri, yeni strateji yanaşmaları zəruri etmişdir. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması
COVID-19 pandemiyası dövründə xüsusi aktuallıq kəsb
edən distant təhsil modelini formalaşdırır. Bu təhsilalma forması, kompüterlərin və rabitə texnologiyalarının köməyi ilə həyata keçirildiyindən
məsafədən təhsil almaq istəyənlərin sayının artması müəyyən çətinliklərə səbəb olur. Ona görə də müasir elm və təcrübə potensialının öyrənilməsi istiqamətində Azərbaycanda məsafədən təhsilin inkişafı, təhsilalanların motivasiyası, təhsilin keyfiyyəti, distant təhsil texnologiyalarının metodiki və informasiya təminatı məsələlərinin öyrənilməsi əsas vəzifələrdən biri hesab edilir.
Education, that affects the development of all areas, is considered one of the most important directions in the successful direction of society and the achievement of high results through progressive traditions. Globalization and the information society in the modern world have necessitated fundamental changes and new strategic approaches in all spheres of public life, especially in the field of education. Informatization of society forms a model of distance education, which is especially relevant during the COVID-19 pandemic. Distance education is a form of training conducted under the guidance of teachers in the form of a whole network, integrated into traditional education. This form of education is carried out with the help of computers and communication technologies. For this reason, the increase in the number of people who want to study at a distance causes certain difficulties. Therefore, one of the main tasks in the study of the potential of modern science and practice in Azerbaijan is the development of distance education, motivation of students, quality of education, methodological and information support of distance learning technologies.
AZƏRBAYCANDA DİSTANT TƏHSİL: PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR / DISTANCE EDUCATION...AzerbaijanJournalofE1
Müasir zamanın tələblərinə uyğun olaraq distant təhsilin geniş tətbiqi daha çox insanın təhsilə cəlb olunmasına imkan verir. Distant təhsil sayəsində ucqar kəndlərdə yaşayanlar, əlilliyi olanlar, müəyyən səbəblərə görə təhsilini davam etdirə bilməyənlər də rahat təhsil alır. Dünyanın bir çox ali təhsil müəssisələrində olduğu kimi Azərbaycanda da bu təhsilalma forması tətbiq edilməkdədir. Xüsusilə son dövrlərdə bu təhsilalma formasına çox önəm verilir. Ümumi təhsil müəssisələrində və universitetlərdə tədris prosesi tələbata uyğun hazırlanmış müvafiq proqramlar üzrə həyata keçirilir. Professor-müəllim heyəti üçün distant təhsillə bağlı xarici mütəxəssislərin iştirakı ilə mütəmadi olaraq təlimlər təşkil edilir. Təlimlərdə xüsusi yaradılmış platforma haqqında məlumatlar verilir, distant təhsildə istifadə olunan metodlar və texnologiyalar nəzərdən keçirilir. Məqalədə distant təhsil sahəsində atılan addımlar, görülən işlərlə yanaşı, dünyanın aparıcı elm mərkəzlərinin təcrübələrindən, onların Azərbaycanın təhsil müəssisələrinə tətbiqi məsələlərindən söz açılır.
The widespread use of distance education in accordance with the requirements of modern times allows more people to be involved in education. Thanks to distance education, people living in remote villages, people with disabilities, or those who for some reason cannot continue their education, also get a comfortable education. As in many higher education institutions of the world this form of education is widely used in Azerbaijan. Specially in last year this form of education received much attention. The educational process in general educational institutions and universities is carried out according to the relevant programs, developed in accordance with the needs. There are regularly organized trainings for professors-teachers of distance education with the participation of foreign experts. In the trainings there are provided information on a specially created platform, the methods and technologies used in distance education are considered. The article discusses the steps taken in the field of distance education, the work done, as well as the experiences of leading world scientific centers and their application in educational institutions of Azerbaijan.
İNKLÜZİV TƏHSİLDƏ SİNFİN EFFEKTİV İDARƏ EDİLMƏSİNİN MƏQSƏDİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ / T...AzerbaijanJournalofE1
Məqalədə inklüziv təhsilin tətbiqi ilə əlaqədar müxtəlif tarixi dövrlərdə qəbul olunmuş qərarlar, layihələr, pedaqoji təcrübələr araşdırılır, empirik metodların köməyi ilə təhlillər aparılır, onların səciyyəvi xüsusiyyətləri qeyd olunur. “2018-2024-cü illərdə Azərbaycan Respublikasında sağlamlıq imkanları məhud şəxslər üçün inklüziv təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”nın əsas istiqamətləri şərh olunur, proqramın məqsədi və gözlənilən nəticələr açıqlanır. Burada, həmçinin Azərbaycanda inklüziv təhsillə bağlı dövlət proqramının icrasına dəstək məqsədilə həyata keçirilən layihələrin məzmunu və sinfin idarə edilməsi zamanı istifadə edilən metodlar nəzəri cəhətdən ümumiləşdirilir. Qeyd edilir ki, inklüziv təhsil sosial birliyi stimullaşdırır, əlilliyi olan uşaqların yaşıdlarından təcrid olunmalarının qarşısını alır, onların intellektual inkişafına, cəmiyyətə inteqrasiyasına və hüquqlarının təmin olunmasına kömək edir. Əlilliyi olmayan uşaqlarda isə öz həmyaşıdlarına və eyni sinifdə oxuyan fiziki məhdudiyyəti olan şəxslərə qarşı düzgün yanaşmanın formalaşmasına səbəb olur. Bundan başqa, inklüziv təhsil demokratik dəyərlərə – inama, cəsarətə, mərhəmətə, bərabərliyə, zorakılıqdan imtina etməyə səsləyir. Belə ki, inklüziya bütün uşaqların məktəbə getmək, öz fikrini ifadə etmək, keyfiyyətli təhsil prosesində iştirak edərək müəyyən nəticələr əldə etmək hüquqlarının təmin edilməsini və sosial təcridə məruz qala bilən şagirdlərə mənəvi dəstəyin göstərilməsini nəzərdə tutur. İnklüziv təhsil prosesində müəllimlər şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla onların intellektual inkişafına səmərəli kömək göstərilməsinə imkan verən pedaqoji metodikaları, strategiyaları mənimsəyirlər. Effektiv təlim mühiti yaradan müəllim proaktiv münasibət göstərir. Məqalədə həm də sinfin effektiv idarə edilməsi qaydalarının əhəmiyyəti vurğulanır.
Decisions, projects, pedagogical practices made in different historical periods in connection with the application of inclusive education were studied, analyzes were conducted with the help of empirical methods, and their specific features were noted. The main directions of the “State Program for the Development of Inclusive Education for Persons with Disabilities in the Republic of Azerbaijan in 2018-2024” are explained, the goals and expected results of the development of education directly from the program are announced, as well as the “Teacher Development Program” The content of the project implemented to support the implementation of the state program on inclusive education in Azerbaijan and the methods used in classroom management are theoretically generalized. Inclusive education stimulates social cohesion, frees children with disabilities from peers and social isolation, helps them develop, integrate into life and ensure their rights. Children with disabilities develop compassion and care for their peers or people with disabilities in their classrooms.
MÜTALİƏ PEDAQOJİ PROBLEM KİMİ / READING AS A PEDAGOGICAL PROBLEMAzerbaijanJournalofE1
Araşdırmanın məqsədi mütaliənin pedaqoji problem olduğunu və məktəblilərin
mədəniyyətinin formalaşmasında oynadığı rolu müəyyənləşdirməkdir. Bu sahədə apardığımız tədqiqatın dayanıqlığına nail olmaq üçün Azərbaycan Respublikasının
Təhsil Nazirliyinin 2015-2019-cu illərdə ümumtəhsil məktəblərinin VIII-XI sinif
şagirdlərinin iştirakı ilə təşkil etdiyi “Ədəbiyyat biliciləri” müsabiqəsinin məktəb,
rayon (şəhər) və ölkə mərhələsinin imkanlarından istifadə etdik. Məktəb mərhələsi,
bədii əsər oxumağa meyil və maraq göstərən, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı nümunələrini davamlı mütaliə edən şagirdlərin aşkara çıxarılmasına həsr edilmişdir. Şagirdlər tərtib olunmuş sorğu vərəqlərindəki müvafiq sualları (oxuduqları əsərlər, onların müəllifləri, hər bir əsərin mövzusu, ideyası, tərbiyəvi əhəmiyyəti və s.) yazılı cavablandırmışdırlar. VIII-IX siniflər üzrə 10-dan, X-XI siniflər üzrə 15-dən artıq mütaliə etmiş şagirdlərin adlı siyahısı hazırlanmışdır. Hər məktəbdən ən çoxu 3 şagird seçilmiş, onların adlı siyahısı (adı, soyadı, atasının adı, oxuduğu məktəb, sinif) rayon (şəhər) mərhələsində iştirak etmək üçün təhsil şöbəsinə (idarəsinə) təqdim edilmişdir. Müsabiqənin rayon (şəhər) mərhələsi şagirdlərin Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı (klassik ədəbiyyat, XX əsr ədəbiyyatı, müasir dövr ədəbiyyatı, görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər və onların əsərləri, yaradıcılıq istiqamətlərinə görə onların müqayisəsi və s.) haqqında biliklərinin aşkara çıxarılmasına, oxuduqları bədii əsərlərin ictimai mahiyyətinin, insanların mənəvi tərbiyəsində rolunun, ədəbiyyat tarixində tutduğu yerin hansı səviyyədə dərk olunmasına yönəlmiş, həmin əsərlər və onlarda əks etdirilmiş surətlər barədə müstəqil fikirlərinin öyrənilməsini əhatə edən tapşırıqlar hazırlanmışdır. Tapşırıqlar 15 sual olmaqla 2 və daha artıq variantda hazırlanmış, hər bir sual yazılı cavablandırılmışdır. Tapşırıqların müvafiq meyarlar əsasında qiymətləndirilməsi başa çatdıqdan sonra hər iki şifrə tutuşdurulmaqla şagirdlərin nəticəsi müəyyən edilmiş, həmin nəticələr əsasında reytinq cədvəli tərtib olunmuş və qaliblər ölkə mərhələsinə göndərilmişdir. Ümumtəhsil məktəblərinin VIII-XI sinif şagirdlərinin iştirakı ilə ölkə mərhələsi Bakı şəhərində təşkil olunmuş, bu mərhələdə 2016-cı ildə 93, 2017-ci ildə 111, 2018-ci ildə 110, 2019-cu ildə isə 125 nəfər iştirak etmişdir. Apardığımız araşdırma göstərir ki, son vaxtlar təhsil sahəsində həyata keçirilən məqsədyönlü islahatlar uşaqların mütaliə mədəniyyətinin inkişafına da təsir göstərmişdir. Bu işdə inkişafa nail olmağın səbəbi mütaliəninoxunun fəlsəfəsinin və metodikasının dəyişməsidir.
The aim of the research is to determine the role of reading in the formation of school culture. In 2015-2019, the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan held a competition “Literature connoisseurs” with the participation of students of 8 to 11 grades of secondary schools. The competition was organized at the school, district (city) and country levels.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 697, I...AzerbaijanJournalofE1
“Azərbaycan məktəbi” Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil
texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. “Azərbaycan məktəbi” ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications. Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
AZƏRBAYCANLI MÜƏLLİM KADRLARI HAZIRLIĞINDA İRƏVAN MÜƏLLİMLƏR SEMİNARİYASININ ...AzerbaijanJournalofE1
İrəvan şəhəri tarixən azərbaycanlıların yaşadığı böyük elm, maarif və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olub. İrəvan xanlığı 1390-cı ildən
1828-ci ilədək azərbaycanlılar tərəfindən idarə olunub. Azərbaycanı işğal edən çar Rusiyası xanlığı ləğv edərək burada erməni vilayəti təşkil etmiş, İrandan 40 min və Osmanlı dövlətindən 84600 ermənini bu torpaqlarda yerləşdirmişdi. Bunlara baxmayaraq İrəvan şəhəri həmişə öz milli kaloritini qoruyub saxlayıb. Məqalədə 1881-ci ildə təşkil edilən İrəvan Müəllimlər Seminariyasının azərbaycanlı müəllim kadrları hazırlığındakı rolundan bəhs olunur. Seminariya 40 ilə yaxın müddətdə hazırladığı müasir dünyagörüşünə və düşüncə tərzinə malik yüksəkixtisaslı milli müəllim kadrları ilə azərbaycanlıların üstünlük
təşkil etdiyi İrəvan mahalında ədəbi-ictimai, elmi-mədəni həyatın ənənəvi dolğunluğunun və canlılığının qorunub saxlanılmasında təqdirəlayiq xidmətlər göstərib, pedaqoji fikir salnaməmizə yaddaqalan səhifələr yazıb. Seminariyanın məzunları azərbaycanlıların yaşadığı
bölgələrdə dünyəvi məktəblərin açılmasında, məktəbyaşlı uşaqların təhsilə cəlb edilməsində fəal iştirak etmiş, İrəvanda, Naxçıvanda və Azərbaycanın digər bölgələrində maarifin yayılmasında böyük fədakarlıq
göstərmişdilər. Bu səbəbdən də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 29 dekabr 2021-ci il tarixində “İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb. Bu sərəncam İrəvan mahalında azərbaycanlıların min illər boyu yaratdığı tarixi irsə sahib çıxmaqla tarixi yaddaşımızı bərpa etməyə və strateji hədəflərə nail olmağa hədəflənib.
The city of Iravan, historically inhabited by Azerbaijanis, was one of the major centers of science, education and culture. The Iravan Khanate was under the rule of the Azerbaijanis from 1390 to 1828. Tsarist Russia occupied Azerbaijan and created an Armenian province here, settling 40,000 Armenians from Iran and 84,600 Armenians from the Ottoman Empire. Despite this, the city of Iravan has always maintained its national identity where it played an important role in the development of education. The article discusses the role of the Iravan Teachers Seminary, founded in 1881, in the training of Azerbaijani teachers. The seminary has exceptional merits in the development of the literary, social, scientific and cultural life of the Azerbaijani population of Iravan with its highly qualified national teachers, modern worldview and thinking, and has written glorious pages in our chronicle of pedagogical ideas. The seminary graduates took an active part in the opening secular schools in the areas inhabited by Azerbaijanis, and involving school-age children in education, and played a huge role in the dissemination of education in Iravan, Nakhchivan and other regions of Azerbaijan. On December 29, 2021, the President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev signed the Decree “On the celebration of the 140th anniversary of the Iravan Teachers Seminary”.
VİRTUAL UNİVERSİTET: UTOPİYADAN ZƏRURİ REALLIĞA DOĞRU / VIRTUAL UNIVERSITY: F...AzerbaijanJournalofE1
Kompüter və informasiya texnologiyaları sahəsindəki mütəmadi yeniliklər informasiya cəmiyyətinin transformasiyası ilə yanaşı, öz
mühafizəkarlığı ilə seçilən təhsil sisteminin sürətli inkişafına da zəmin yaradır. Məqalədə onlayn təhsilin hazırkı vəziyyəti və informasiya platformaları
bazasında virtual universitetlərin yaradılması perspektivləri təhlil edilir. Belə platforma kimi Azərbaycanın informasiya texnologiyaları
(İT) şirkəti olan SINAM Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin yaratdığı EMPRO sistemi (təhsil prosesinin idarə olunması, monitorinqi, sənədləşdirilməsi, hesabatlılığın təmin olunması, təhsil kontentinin çatdırılması və təhsilə nəzarət vasitələrindən ibarət tətbiqi proqram təminatı) təklif edilir. Bu sistemin fəaliyyəti çərçivəsində onun bütün istifadəçilərinin info-kommunikasiyalarını dəstəkləmək üçün proqram
həlli kimi intellektual virtual köməkçidən istifadə edilməsi tövsiyə olunur. Tədris prosesinin operativ monitorinqi məqsədilə istifadəçi aktivliyinin dinamikasını izləyən və sistemli təlimi təşviq edən intellektual
akademik reytinq sisteminin tətbiqinin vacibliyi elmi cəhətdən əsaslandırılır.
The rapid development of computer and information technologies continues to transform the information society and, among other things, forces the education system to evolve, which has always been distinguished by its conservatism. The article analyses the current state of on-line learning and the prospects for creating virtual universities based on information platforms. The EMPRO system (application software consisting of tools for managing, monitoring, documenting, reporting, delivering educational content and controlling the educational process) created by the Azerbaijani IT company SINAM Ltd is proposed as such platform. As part of the
functioning of this system, it is to use an intelligent virtual assistant as a software solution to support info-communications of all users of the system. For the purpose of operational monitoring of the learning process, it is to use an intelligent academic rating system that tracks the dynamics of user activity and contributes to systematic education.
EV MÜHİTİNİN ŞAGİRDİN AKADEMİK NAİLİYYƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ — PISA 2018 / THE IMPAC...AzerbaijanJournalofE1
Tarix boyu şagirdlərin akademik nailiyyətlərinə hansı amillərin təsir etdiyi tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olub. Bəziləri məktəb mühitinin şagird nailiyyətinə təsirini araşdırıb, bəziləri isə ev mühitinin şagirdin akademik göstəricilərinə böyük təsirinin olduğunu aşkar edib. Azərbaycanda da aparılan müxtəlif yerli və beynəlxalq qiymətləndirmələr çərçivəsində bu amillərin təsir səviyyəsi müəyyənləşdirilib. Ölkəmizin iştirak etdiyi beynəlxalq şagird qiymətləndirmələrindən biri də PISA tədqiqatıdır. PISA – Beynəlxalq Şagird Nailiyyətlərinin Qiymətləndirilməsi Proqramı (Programme for International Student Assessment) tədqiqatı İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT) (Organisation for
Economic Co-operation and Development) tərəfindən 2000-ci ildən bəri hər 3 ildən bir təşkil olunaraq, 15 yaşlı şagirdlərin oxu, riyaziyyat və təbiət fənləri sahələri üzrə məktəbdə qazandığı biliklərdən həyatda, məişətdə qarşılaşdıqları problemləri həll etmək üçün istifadə etmə bacarığını yoxlayır. Bu məqalədə ev mühitinin PISA 2018 çərçivəsində şagirdlərin oxu, riyaziyyat, təbiət fənləri üzrə nəticələrinə necə təsir göstərdiyi araşdırılıb. Müəyyən olunub ki, ev mühitinin şagirdlərin akademik nəticələrinə təsir etməsi, istər İƏİT səviyyəsində, istərsə də Azərbaycan səviyyəsində özünü doğruldur. Həmçinin yekunda təhsildə ədalətin təmin olunması üçün atıla biləcək addımlara nümunələr göstərilib.
The factors influencing the academic achievement of students have always been the focus of researchers throughout history. Some have studied the impact of the school environment on student achievement, while others have found that the home environment has a major impact on student achievement. The level of impact of these factors is determined within the framework of various national and international assessments. One of these assessments in which our country takes part in is PISA assessment. PISA – Programme for International Student Assessment is implemented by the Organization for Economic Co-operation and Development since 2000 and once in 3 years. PISA measures 15-year-olds’ ability to use their reading, mathematics and science knowledge and skills to meet real-life challenges. This article examines how the home environment affects students' reading, math, and science results in PISA 2018. It was found that the impact of the home environment on students' academic results is justified both at the OECD level and at the Azerbaijani level. It also concludes with examples of steps that can be taken to ensure equity in education.
EV MÜHİTİNİN ŞAGİRDİN AKADEMİK NAİLİYYƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ — PISA 2018 / THE IMPAC...
TUYUĞ: JANRIN TƏŞƏKKÜLÜ, TƏKAMÜLÜ VƏ KLASSİK POEZİYADA MÖVQEYİ / TUYUG: THE FORMATION OF THE GENRE, ITS EVOLUTION AND POSITION IN CLASSICAL POETRY
1. Azərbaycan məktəbi | Azerbaijan Journal of Educational Studies | 2023. №1
103
http://as-journal.edu.az
TUYUĞ: JANRIN TƏŞƏKKÜLÜ, TƏKAMÜLÜ
VƏ KLASSİK POEZİYADA MÖVQEYİ
YAQUB BABAYEV
Filologiya elmləri doktoru, professor, ADPU.
E-mail: ymbabayev@hotmail.com
https://orcid.org/0000-0002-4738-9426
Məqalədə tuyuğ janrının təşəkkülündən, inkişafından və klassik türkdilli
poeziyadakı mövqeyindən söhbət açılır. Göstərilir ki, əruz vəznində
olsa da, tuyuğ türkdilli poeziyanın janrıdır. O, təxminən XII-XIII əsrlərdə
təşəkkül taparaq formalaşıb. Biz artıq XIV əsrdə türkdilli poeziyada
onun yetkin nümunələrinin yarandığını görürük. Qazi Bürhanəddinin
tuyuğları bunu aydın şəkildə sübut edir. Sonrakı əsrlərdə də həm
Azərbaycan, həm də Orta Asiya türklərində tuyuğun mükəmməl
nümunələrinin yarandığını görürük. Tuyuğ əruz vəznindədir. Türk dilləri
isə daha çox heca vəznli şeirin ölçülərinə uyğun gəlir. Məqalədə əruz
vəznində yaranan tuyuğun türk şeiri ilə üzləşmədə yaratdığı çətinliklərə
də toxunulur. Həmçinin onun musiqi ilə əlaqəsindən danışılır. Məqalədə
janrın forma xüsusiyyətləri, qafiyə sistemi, rübai janrı ilə oxşar və fərqli
cəhətləri də izah edilir. Çağatay türkcəsində janrın gözəl nümunələrinin
yarandığı nəzərə çatdırılır. “Tuyuğ” sözünün mənası aydınlaşdırılır.
Açar sözlər: Tuyuğ janrının təşəkkülü, klassik türkdilli poeziya, Azər-
baycan və Orta Asiya ədəbiyyatı, Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığı, heca
və qafiyə sistemi.
Məqaləyə istinad:
Babayev Y. (2023). Tuyuğ: janrın
təşəkkülü, təkamülü və klassik
poeziyada mövqeyi. Azərbaycan
məktəbi. № 1 (702), səh. 103–112
DOI:
https://doi.org/10.30546/2617-
8060.2023.1.103
Məqalə tarixçəsi
Göndərilib: 19.08.2022
Qəbul edilib: 11.01.2023
ANNOTASİYA
2. Azərbaycan məktəbi | Azerbaijan Journal of Educational Studies | 2023. №1
104 http://as-journal.edu.az
TUYUG: THE FORMATION OF THE GENRE,
ITS EVOLUTION AND POSITION IN
cLASSIcAL POETRY
YAGUB BABAYEV
Doctor of philological sciences, professor of ASPU.
E-mail: ymbabayev@hotmail.com
https://orcid.org/0000-0002-4738-9426
The article discusses the formation, the development and the position
of the tuyug genre in classical Turkic-speaking poetry. It differs that,
despite the fact that tuyug is in aruz rhythm, it is also genre of Turkic
poetry. It was formed about the 12th–13th centuries. We already find its
perfect examples in Turkic speaking poetry in the 14th century. Gazi
Burhaneddin’s tuyugs clearly prove the fact. In following centuries,
both in Turks of the Azerbaijani and Central Asian turks quite perfect
samples of tuyug were created. As it is mentioned above, Tuyug is in
the Aruz rhythm. Whereas poetry in the Turkic language is mostly
created in the syllabic verse. Therefore, the article touches upon the
difficulties that arise while composing the tuyug created in aruz rthytm
and the Turkish poem. Including the article deals with the connection
of tuyug verse with music. In addition, the article explains the form
features of this genre, its rhyme system, common and distinctive
features of the tuyug with the rubai genre. It is also noted that in
Chagatai Turkic the good samples of tuyug genre have been created.
The meaning of the word “tuyug” is explained in the article.
Key words: The formation of tuyug genre, classical Turkic-speaking
poetry, Azerbaijani and Central Asian literature, Gazi Burhaneddin’s
creativity, syllable and rhyme system.
To cite this article:
Babayev Y. (2023). Tuyug: The
formation of the genre, its evolution
and position in classical poetry.
Azerbaijan Journal of Educational
Studies. Vol. 702, Issue I, pp. 103–112
DOI:
https://doi.org/10.30546/2617-
8060.2023.1.103
Article history
Received: 19.08.2022
Accepted: 11.01.2023
ABSTRAcT
3. GİRİŞ
Orta əsrlər şərq poeziyası mövzu, məzmun,
ideya, obrazlar aləmi, sənətkarlıq və s. baxı-
mından zəngin olduğu kimi janr etibarı ilə də
əlvandır. Bu dövrdə bədii ədəbiyyat meydanında
işlənən poetik janrlardan biri də tuyuğdur. Yazılı
ədəbiyyatda başqa çoxsaylı janrlardan fərqli
olaraq tuyuğ yalnız türkdilli poeziyaya mən-
subdur. Başqa sözlə desək, o, türk poetik xəzinəsi
üçün milli janr statusundadır. Ərəbdilli və
farsdilli orta əsrlər şərq poeziyasında bu janra
təsadüf edilmir.
TUYUğ JANRININ TƏŞƏKKÜLÜ VƏ
İNKİŞAF xÜSUSİYYƏTLƏRİ
Türkdilli bədii təfəkkür sərvətləri içərisində
tuyuğun ilk çoxsaylı nümunələrinə XIV əsr Azər-
baycan şairi Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığında
rast gəlirik. Bu janr barəsində ilk nəzəri fikir
söyləyən qələm sahibi isə türkdilli poeziyanın
qüdrətli nümayəndələrindən Əlişir Nəvaidir.
XV əsrdə yaşamış özbək şairi özünün “Mizanül-
Övzan” (“Vəznlərin tərəzisi”) adlı ədəbi-nəzəri
risaləsində yazır: “Yenə Türk ulusu, xüsusilə,
çağatay xalqı arasında yayılmış vəznlərdir ki,
onlar mahnılarını o vəzn ilə yazıb məclislərdə
söyləyirlər. Biri iki beytdən ibarət tuyuğdur.
Səy edilir, təcnis ilə deyilsin. Onun vəzni rəməli-
müsəddəsi-məqsurdur”. Bu şəkildədir:
Ya Rəb, ol şəhdü şəkər, ya ləbmüdür,
Ya məgər şəhdü şəkər yaləbmüdür,
fA’ilAtün fA’ilAtün fA’ilAn
Canimə peyvəstə navək atqali,
Ğəmzə oqin qaşiğə yaləbmüdür.
fA’ilAtün fA’ilAtün fA’ilAn (Nəvai, 2006).
Şeirin müasir Azərbaycan dilinə çevirməsi
belədir: “Ya rəb, o bal şəkər və ya dodaqmıdır,
yoxsa bal və şəkər yalamışmıdır?, Canıma dal-
badal ox atmaq üçün qəmzə oxunu qaşına yay
etmişdir” (Nəvai, 2006).
Özbək şairinin verdiyi bu yığcam, lakin son
dərəcə dəyərli ədəbi-nəzəri məlumatda diqqəti
cəlb edən bir neçə cəhət vardır: Birincisi, tuyuğ
bir poetik janr kimi türk qövmləri, xüsusilə də,
çağatay türkləri arasında yayılıb; İkincisi, bu
bədii formada olan şeirlər mahnı şəklində
məclislərdə söylənilir, yəni müəyyən havacatla
məclislərdə oxunmaqdan ötrü yazılır; Üçüncüsü,
həcmi iki beytdən ibarət olur; Dördüncüsü,
şeirin cinaslı qafiyələrlə yazılmasına səy
göstərilir, ancaq bu əlamət mütləq xarakter
daşımır. Nəvainin verdiyi nümunədə də hər üç
misradakı həmqafiyə sözlər cinaslıdır; Beşincisi,
tuyuğ əruz vəzninin rəməli-müsəddəsi-məqsur
ölçüsündə yazılır.
Beləliklə, Ə.Nəvai janrın həm işlənmə məka-
nını, həm də əsas əlamətlərini konkret şəkildə
izah edir. O, eyni zamanda türkdilli poeziyada
tuyuğdan başqa işlənən qoşuq, cəngi, arazvari,
məhəbbətnamə, müstəzad kimi milli şeir
şəkilləri barədə də qiymətli məlumat verir.
Ə.Nəvai “Mühakimətül-lüğəteyn” əsərində
də qısaca şəkildə tuyuğdan danışır. Onun
“əcəmdə” (farsdilli poeziyada) olmadığını söy-
ləyir. Bir nümunə olaraq 1, 2 və 3-cü misraları
cinas qafiyələrdən ibarət bir tuyuğ verir (Nevai,
1941).
Şeyx Əhməd Tərozidə 1436-1437-ci illərdə
qələmə aldığı “Fünun əl-bəlağə” (“Bəlağət
elmləri”) əsərində tuyuğun bir poetik forma
kimi “türk şairlərinin ixtirası” olduğunu nəzərə
çatdırır.
Daha sonrakı dövrdə, yəni XVI yüzilliyin ilk
rübündə haqqında söhbət açdığımız poetik
forma barədə bilgi verən müəllif Zəhirəddin
Məhəmməd Babur şah (1483-1530) olub. Böyük
moğol hökmdarı, alim və şair olan Babur əruz
vəzninə həsr etdiyi “Müxtəsər” adlı poetika
risaləsini 1522-ci ildə tamamlayıb.Türkdilli
ədəbi-nəzəri fikirdə əruz vəzninə dair səviyyəli
və diqqətəlayiq poetika kitablarından olan bu
əsərdə Babur tuyuğdan danışarkan onun türkdilli
şeirin janrı olduğunu qeyd edir və göstərir ki,:
“...Moğol xanları və türk səlaitinin məcalisində
tuyuğun kop iştiharı (çox şöhrəti – Y.B.) var...”
(Babur, 1971). Tuyuğun vəzni və həcmi barədə
yığcam bilgi verən müəllif qafiyə tipinə görə
onun 7 forması olduğunu söyləyir: 1.aaba
şəklində qafiyələnib hər üç misradakı həmqafiyə
sözlər cinas olur; 2.abcb şəklində qafiyələnib
Tuyuğ: janrın təşəkkülü, təkamülü və klassik poeziyada mövqeyi
105
http://as-journal.edu.az
4. iki həmqafiyə misradakı qafiyələr cinas olur;
3.aaba şəklində qafiyələnib əvvəlki iki həmqafiyə
misradakı həmqafiyə sözlər cinas olur; 4.abcb
şəklində qafiyələnir və həmqafiyə olan misralar
cinassız olur. 5.aaaa şəklində qafiyələnir və
hər dörd misradakı həmqafiyə sözlər cinas
yaradır. 6.aaba şəklində qafiyələnib tam cinaslı
və rədifli olur; 7.aaba şəklində qafiyələnir, hər
üç həmqafiyə misra cinaslı olub haciblə işlənir.
Z.M.Baburun risaləsində göstərilən bənd-
lərdən 5, 6 və 7-cisinə aid misallar müəllifin öz
qələminə məxsusdur (Babur, 1971; Stebleva,
1970).
XVI-XIX yüzilliklərə aid məxəz və mənbələrdə
tuyuğla bağlı elə bir məlumatla rastlaşmırıq.
Daha doğrusu, janra münasibətdə bir sükut
dövrü hökm sürür. XIX əsrin lap sonları və XX
əsrin ilk illərindən janra münasibət yenidən
fəallaşır. Sanki belə bir şeir şəklinin varlığı
yenidən yada düşür. XX əsr boyunca E.Gibb,
A.N.Samoyloviç, M.F.Köprülüzadə, N.S. Banarlı,
İ.V.Stebleva, B.Vəlixocayev, X.Q.Koroqlı, A.Bağırov,
T.Kərimov, B.Həsənli və s. kimi ingilis, rus, türk,
özbək və Azərbaycan filoloqları tuyuğla əlaqəli
mətbu elmi araşdırmalar aparırlar (Gibb, 1900;
Samoylovich, 1917; Samoylovich, 1917;
Samoylovich, 1927; Köprülüzadə, 1934; Köprülü,
1966; Banarlı, 1998; Stebleva, 1970; Vəlixoсayev,
1973; Korogly, 1980; Bağırov, 1980; Bagirov,
1983; Kərimov, 1989; Həsənli, 2000).
Adlarını zikr etdiyimiz alimlərin haqqında
danışdığımız janrla bağlı dəyərli məqalələri
mövcuddur. Bundan əlavə ədəbiyyat nəzəriy-
yəsinə aid kitablarda, tuyuğ yazan sənətkarların
yaradıcılığına aid tədqiqatlarda da bu poeziya
şəkli haqqında bu və ya digər həcmdə (əslində
bir və ya bir neçə abzas həcmində ) məlumatlara,
elmi-nəzəri izahatlara rast gələ bilərik. Ancaq
aparılan araşdırmalar nə qədər geniş olsa da,
məqalə həcmini aşmır. Yalnız A.Bağırov bu
sahədə dissertasiya səviyyəsində elmi araşdırma
aparıb. Ümumiyyətlə, tuyuğ barədə geniş, əhatəli
və monoqrafik məlumatlara ciddi ehtiyac vardır.
Tuyuğ barədə türk alimi M.F.Köprülünün
araşdırmaları və fikirləri daha əhatəli, maraqlı
və dəyərlidir. Alimin rəyinə görə tuyuğ bir şeir
şəkli kimi öz mənşəyini türk folklorundakı
cinaslı xalq manilərindən və qoşuqlardan
götürüb. Formalaşma prosesində fars poe-
ziyasına məxsus fəhləviyatların (rübai tipində
şeirlər) da ona müəyyən təsiri olub. Bu tipli
dördlüklər əruzla yazılıb və onlara musiqi
bəstələnib, həmin şeir-mahnılar məclislərdə
müəyyən havacatla oxunub. M.F.Köprülüzadə
öz mülahizələrində başqa faktlarla yanaşı, həm
də XIV-XV əsrlərdə ömür sürmüş böyük musiqiçi,
musiqişünas və şair Əbdülqadir Marağayinin
musiqi nəzəriyyəsi ilə bağlı risalələrindəki fi-
kirlərinə istinad edir. Belə ki, Ə.Marağayi musiqi
nəzəriyyəsinə dair son dərəcə dəyərli və səviyyəli
risalələrində göstərir ki, İraqda yaşayan türklər
rəməli-müsəddəsi-məqsur ölçüsündə olan bir
sıra dördlükləri “mötədil” adlanan musiqi ha-
vacatına uyğunlaşdırıb ifa edirlər. Bu dördlükləri
türklər “qoşuq” adlandırırlar. Ancaq maraqlıdır
ki, Ə. Marağayinin “qoşuq” deyə həmin musiqi
havasına aid təqdim etdiyi bədii nümunələr
əslində qoşuq yox, cinassız tuyuğlardır.
Ə.Nəvai və Z.M.Baburun əruz haqqında
risaləsindən bəlli olur ki, qoşuq əruzun rəməli-
müsəmməri-məxfuz ( _ ._ _/_._ _ /_._ _/_._ ),
tuyuğ isə rəməli-müsəddəsi-məqsur ( _ ._ _/_.
_ _ /_._ ) qəlibinə uyğun gəlir. Fərq burasındadır
ki, qoşuqda rəməlin bir təfiləsi ( _._ _ ) tuyuğa
nisbətən artıqdır. Bununla belə hər iki şeir şəkli
demək olar ki, uyğun melodiyalarda ifa edilib
(Stebleva, 1970).
M.F.Köprülü rübailərin də tuyuğun bir poetik
şəkil kimi formalaşmasına təsirini qəbul edir.
Onu da əlavə edək ki, türk aliminin söylədiyi
fikirlərin, gəldiyi qənaətlərin bəzilərinə biz
ondan daha əvvəl A.N.Samoyloviçin araşdırma-
larında da rast gəlirik (Samoylovich, 1917;
Samoylovich, 1927).
Ümumiyyətlə, tuyuğun türkdilli poeziyanın
bir janrı kimi mənşəyi, təşəkkülü və təkamülü
ilə bağlı aşağıdakı qənaətə gəlmək mümkündür.
Bu qənaəti söyləmək və əsaslandırmaqdan ötrü
iki mühüm qaynağa, faktiki və nəzəri mənbəyə
istinad etmək olar: 1. Janrın özünün nəşət,
təkamül və formalaşma yolunu, prosesini ədəbi-
tarixi baxımdan izləmək; 2. Aparılan araşdır-
maları, deyilən elmi-nəzəri qənaətləri ümumi-
ləşdirmək.
Yaqub Babayev
106 Azərbaycan məktəbi. 2023. №1
5. Məlum həqiqətdir ki, tarixin lap dərin
çağlarından türkdilli poeziyada dördlüklər bir
poetik forma kimi həmişə aparıcı mövqedə
olub. Əlbəttə, bu formada şifahi və yazılı ədə-
biyyatda yaradılan bədii nümunələrin heca və
qafiyə sistemi çeşidli səciyyə daşıyıb. Türkdilli
poeziyada ta qədimlərdən dilin təbiəti, xarakteri
ilə əlaqəli heca vəznli şeirin hakim mövqedə
olduğu da bəllidir. Biz bu fikri söyləyərkən orta
əsrlərdəki yazılı ədəbiyyatımızı deyil, folklor
janrlarını nəzərdə tuturuq. XI əsrə qədər türkdilli
şifahi ədəbi arenada, yəni xalq şeirində heca
vəzni aparıcı mövqedə idi. Amma tədricən əruz
vəzni milli dildə yaranan poetik meydana qədəm
qoyur, milli bədii təfəkkür sahiblərini məşğul
etməyə başlayırdı. XI-XII əsrlərdə yazılı ədə-
biyyatda türk dillərində ərsəyə gələn poeziya
örnəkləri bunu aydın şəkildə sübut edir. Arxaik
türk şeirinin işlək şəkillərindən olan qoşuq və
mani də dördlük formasında yazılıb. Türk
xalqlarının möhtəşəm ortaq abidəsi sayılan“Di-
vani-lüğat-it türk”də də milli şeir şəkli kimi
qoşuqdan söhbət açılır. Mahmud Kaşğari bu is-
tilah barədə belə bir məlumat verir: Koşuğ –
şeir, qəsidə. Bu beytdə də işlənib.
Tərkən katun kutınqa
Təğür məndin koşuğ,
Ayğıl: sizinq tapuğçı
Ötnür yenqi tapuğ.
(Ülyahəzrət tərkən xatuna
Çatdır məndən şeir,
De ki, sizin xidmətçi
Yeni əmrə müntəzir) (Kaşğari, 2006).
Göründüyü kimi, filoloq alim qoşuğa nümunə
də verir. “Divani-lüğat-it türk”ün XI əsrdə mey-
dana gəldiyini nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, o
dövrdə qoşuq işlək poetik janrlardan biri olub.
Onu da əlavə edək ki, istər “qoşuq”, istərsə də
son əsrlərdə aşıq poeziyasında ən populyar
şeir şəkillərindən olan “qoşma” “qoş+maq”
feilindəndir. Yəni bir misra digərinə qoşulub
beyti, bəndi və bütöv şeiri əmələ gətirir.
Doğrudur, “Divani-lüğat-it türk”də mani
barədə bilgi yoxdur. Lakin Yusif Xas Hacib Ba-
lasaqunlunun (1017-1077) Orta Asiya türkcə-
sində qələmə aldığı məşhur “Qutadqu-bilik”
poemasında 173-ə qədər dördlük vardır və
bunların əksəriyyəti mani tipli nəzm örnəkləridir.
Bu dördlüklərdən danışarkan N.S.Banarlı haqlı
olaraq yazır: “Ancak Yusif Has Hacibin eserine
bir milli zevk hatirası halinde ilave ettdigi
dördlük-manilərdir ki, Kutadqu Biligi bir
taraftan islamiyyetten önceki Türk şiir ananesine
bağlamaktadır. Metin arasında yeri geldikce ve
söz düşürülerek söylenen bu maniler 173 tanedir.
Bunların türk halk manilerinden farkı, daha
çok, vezin bakımındandır” (Banarlı, 1998).
“Qutadqu bilik”dəki mani tipli dördlüklərin
əksəriyyəti 11 hecalı misralardan ibarətdir. An-
caq burada əruzun elementləri də yox deyil.
Bəzilərində cinassız, bəzilərində isə cinaslı
qafiyələr işlədilib. Deməli, XI yüzillikdə manilər
də türk şeirinin çevik janrlarından biri idi. Həm
də bu janr folklorda mühüm mövqe tutmaqla
yazılı ədəbiyyata da öz təsirini göstərirdi.
XI əsrdə tuyuğ hələ bir şeir şəkli kimi
formalaşmamışdı. Əgər formalaşsaydı, yəni,
mövcud olsaydı, bu, türk dillərinin lüğət tərkibinə
son dərəcə həssas, ayıq və diqqətlə yanaşan
M.Kaşğarinin diqqətindən yayınmazdı. Belə ki,
alimin ensiklopedik dilçilik lüğətində tuyuğ
barədə bir şeir şəkli (istilahı) kimi heç bir bilgi
verilmir. Doğrudur, burada “tuyuk” sözü var.
Ancaq bu söz “hisli – paslı, qapalı, canı sıxılmış”
mənalarında işlədilir (Kaşğari, 2006).
Manilər forma-şəkil, həcm və qafiyə sistemi
etibarı ilə tuyuğla ciddi oxşarlıq təşkil edir.
Məsələn, Y. Balasaqunlunun aşağıdakı mani
tipli dördlüyünə nəzər salaq:
Bu dünya işi kör oyun, ol oyun,
Oyunka katılma, nerek bu oyun.
İdin yarlığı kıl özin kullukı,
Kalı kılmasa, sən anuk tut boyun
(Banarlı, 1998)
(Bu dünya işi oyundur, oyun
Oyuna qatılma, nəyinə gərəkdir bu oyun.
Tanrının yarlığına uy, öz kulluğunu bil,
Əgər belə etməsən, boynunun getməsinə hazır
ol.)
On bir hecalı bu manidə qafiyələnmə sistemi
aaba (tuyuğlardakı mütəhərrik qafiyələnmə
sistemlərindən 1-cisi) şəklindədir. 1-ci və 2-ci
Tuyuğ: janrın təşəkkülü, təkamülü və klassik poeziyada mövqeyi
107
http://as-journal.edu.az
6. misralardakı “oyun” sözləri cinas qafiyələrdir.
Həmin söz burada “oyun oynamaq, rəqs etmək,
hiylə ilə iş görmək” və s. mənalarda işlənib.
Yuxarıda dediyimiz kimi XI yüzillikdə tuyuğ
hələ poeziya məkanına qədəm basmayıb, mövcud
deyildir. Müşahidələr və faktlar göstərir ki,
onun müstəqil bir janr kimi təşəkkül, təkamül
və formalaşma dövrü XII-XIV əsrlərin payına
düşür. Janrın ilkin nəşət qaynağı, poetik forma
kimi qida mənbəyi türk folklorundakı milli şeir
şəkilləri – dördlüklər, xüsusilə də, qoşuq və
manilər olub. Ancaq bu şeir şəkilləri heca vəz-
nində idi. Türklər tarixən farslarla və ərəblərlə
qonşuluqda yaşayıb, müəyyən ədəbi-mədəni
ünsiyyət və əlaqədə olub. İslam dini yayıldıqdan
sonra bu əlaqə daha da sıxlaşdı, qarşılıqlı təsir
daha da gücləndi. Bir sıra ədəbi hadisə, proses
və əlamətlərin sintezi baş verdi: Heca vəznli
türkdilli şeir şəkilləri əruz vəznli ərəb və fars
poeziyasının forma, janr və qəlibləri ilə üzləşdi.
İstər-istəməz məqbul görünən bir sıra əlamətləri,
xüsusiyyətləri qəbul etməli oldu. Belə bir
qarşılaşma, ədəbi əlaqə və təsir türkdilli poeziya-
da bəzi yeni bədii formaların yaranmasına da
səbəb oldu.Tuyuğ da həmin prosesin məhsulu
kimi nəşət tapıb formalaşdı. Yəni tuyuğun həcmi,
şəkli əlamətləri, qafiyələnmə sistemi türkdilli
poeziyada mövcud idi. Bu əlamətləri o, milli
dildən, onun poetik atmosferindən götürürdü.
Amma həmin formada ərsəyə gələn şeirlər
sözün müsbət mənasında “əruzlaşmaya” məruz
qaldıqda yeni keyfiyyət qazandı. Belə bir əlamət
yeni poetik şəklin təşəkkülünə yol açdı. Onu
mümkün və zəruri etdi. Təbii ki, bu tipli şeirlərin
müəyyən məxsusi melodiya əsasında musiqi
ilə ifa edilməsi də həmin formada yaranan
poetik məhsulların poetik janra çevrilməsinə
imkan yaratdı. Deyilən bu prosesə təkan verən
digər mühüm bir amil də var idi. Bu, fars
poeziyasında rübai janrı idi. Rübailər də həcminə,
qafiyələnmə sisteminə görə tuyuğlarla ciddi
oxşarlıq təşkil edir, hətta ilk çağlarda onunla
qarışıq salınırdı (Burada bu iki janrın forma və
şəkli əlamətlərini diqqət mərkəzində saxlamalı
olduğumuzdan onların mövzu, məzmun, ideya
və məcazlar sistemi baxımından oxşarlığına
toxunmuruq. Çünki janrın müəyyənliyi daha
çox forma, şəkil, zahiri əlamət və göstəricilərlə
əlaqədardır). Təbii ki, əruz vəznində yazılan
rübailər də tuyuğun müstəqil bir janr kimi
formalaşmasına öz töhfəsini verib.
Fikrimizcə, XIV yüzilliyin ikinci yarısında
artıq tuyuğun müstəqil bir poetik şəkil-janr
kimi formalaşması başa çatıb. Q.Bürhanəddinin
tuyuğlarının mükəmməlliyi (vəzn baxımından
müəyyən naqisliklər olsa da) bunu aydın şəkildə
sübut edir. Bu zaman artıq mani, rübai və
tuyuğun da poetik sərhədləri tam şəkildə elitar
ədəbi fikrə bəlli idi. Bunu İ.Nəsiminin iki
tuyuğunda işlətdiyi əruz qəlibləri də aydın
şəkildə sübut edir.
Maraqlı və diqqətəlayiq cəhətdir ki, əruz
vəzninin bir sıra bəhrlərində, bu bəhrlərin
müxtəlif növlərində (bəzən onlarla növündə)
çoxlu sayda şeirlər yazan Nəsimi heç vaxt qələmə
aldığı şeirin bəhrinə və janrına işarə etmir, onu
söyləmir. Halbuki iki tuyuğunda o, son misra
yerində (4-cü misra) bədii nümunənin qəlibini
(fA’ilAtün fA’ilAtün fA’ilAt) də verir. Həmin
tuyuğlar bunlardır:
Ey üzün ayəti ənvari-sifat,
Zülfü xalın sureyi-vəlmürsəlat.
Ayağın tozuna dəyməz kainat,
Failatün, failatün, failat
Ey xətin Xızrü ləbin abi-həyat,
Ənbərin zülfün şəbi qədrü bərat.
Mehrü mah istər camalından zəkat,
Failatün, failatün, failat (Nəsimi, 1973).
Əlbəttə, Azərbaycan şairinin başqa janrdakı
poetik örnəklərdə deyil, yalnız tuyuğlarında
əruz vəzninin konkret qəlibini verməsi, onu
xüsusi olaraq nəzərə çatdırması məqsədli xarak-
ter daşıyırdı. Bununla şair mani, rübai və tuyuğ
arasındakı əsas fərqin nədən ibarət olduğunu
bəyan edir, bunların arasındakı sərhədi müəy-
yənləşdirir, bir növ bu məsələ ilə bağlı fikir
ixtilaflarına, mübahisələrə aydınlıq gətirmək
məqsədi izləyirdi.
Beləliklə, bu üç janr (mani, rübai, tuyuğ)
arasındakı fərq bundan ibarətdir: Manilər heca
vəznində olur; Rübailər həzəc bəhrində yazılır;
Tuyuğ isə rəməl bəhrində, daha dəqiq, rəməli-
müsəddəsi-məqsurda qələmə alınır.
Yaqub Babayev
108 Azərbaycan məktəbi. 2023. №1
7. Bundan əlavə tuyuğun Azərbaycan folkloru-
nun qədim janrlarından olan bayatılarla da
oxşarlığı vardır. Bir termin kimi adının qədim
oğuz tayfa birliyi olan “Bayat”dan götürüldüyü
güman edilən bayatılar həcmcə 4 misradan
ibarət olub, aaba şəklində qafiyələnir. Heca
vəznində yazılan (bu, onun əsas forma-şəkil
elementlərindən biridir) bayatılarda hər misra,
bir qayda olaraq, yeddi hecadan ibarət olur.
Onu da xüsusi olaraq vurğulamaq lazım gəlir
ki, ümumiyyətlə, türk dilli xalq şeirində
misraların dördlüklər halında qruplaşması şeirin
forma-struktur əlaməti üçün aparıcı haldır. Xalq
poeziyamızın qoşma, gəraylı, təcnis, bayatı,
nəğmə (bir çox nəğmə və mahnılar) və s. kimi
işlək janrları bunu aydın şəkildə sübut edir.
Qədim türk şeirində dördlüklər, əsasən,
aşağıdakı qafiyələnmə sisteminə malik olmuşdur:
aaab, aaba; abcb; aaaa və s. Bəzi hallarda isə
misralarda qafiyə işlədilməyib, poetik nümunə,
ritm və ahəng əsasında bədii məziyyət kəsb
edib.
Tuyuğun zaman baxımından öz mənşəyini
XII əsrdən götürməsini həmin əsrin böyük
təriqət şairi Əhməd Yəsəvinin yaradıcılığı da
sübut edir. Biz onun yaradıcılığında tuyuğun
dəyərli nümunələrinə rast gəlirik. Məsələn:
Duymasa sir məğnədin, adəm demə,
Sən anı surət görüb məhrəm demə,
Dəm bu dəmdir, özgə dəmni dəm demə,
Dünyadan biğəm gedərsən, ğəm demə
(Usmanov, 1984).
Beləliklə, türkdilli poeziyanın inkişaf tarixində
tuyuğun ilk nümunələrinə XII əsrdə Ə.Yəsəvinin,
onun ilk çoxsaylı örnəklərinə isə XIV yüzillikdə
Q.Bürhanəddinin yaradıcılığında rast gəlirik.
“Rübai” ərəb sözüdür, lakin ərəb poeziyasında
bu janrın nümunələrinə təsadüf edilmir. O, fars
şeirinə məxsusdur. İlk nümunələrinə fars poe-
ziyasının qüdrətli nümayəndələrindən Rudəkinin
yaradıcılığında rast gəlinir. Qafiyələnmə sistemi
aaba şəklindədir. Bəzən aaaa şəklində də
qafiyələnir və buna “təranə” deyirlər. Rübai
həzəc bəhrinin “rübai vəzni” adlanan xüsusi
bir növündə (həmin növün müxtəlif variant-
larında) qələmə alınır. Ə. Cəfər “rübai həzəci”ni
Azərbaycan şeirində həzəc bəhrinin XIII növünə
aid edir (Cəfər, 1977).
Rübaidən fərqli olaraq tuyuğ əruz vəzninin
rəməl bəhrində, daha konkret şəkildə desək,
bu bəhrində rəməli-müsəddəsi-məqsur nö-
vündə olur. Deyilən növün 3 variantında
tuyuğlara rast gəlmək mümkündür. Həmin vari-
antlardan fA’ilAtün fA’ilAtün fA’ilün qəlibində
olanlar daha çox işlənir və kəmiyyətcə üstünlük
təşkil edir. I variantın əsas göstəricisi odur ki,
bütün misralar uzun hecalarla bitir.
Ə. Nəvainin aşağıdakı cinaslı tuyuğunda
olduğu kimi:
Sındı könğlüm şisəsi ğəm taşıdin,
Kan sırayet kıldı içü taşıdin,
Korkaram sen hem vəfasızlar tigin,
Bolmağay sen içki küfrü taşıdin
(Banarlı, 1998).
(Könlüm şişəsi qəm daşından qırıldı,
İçinə və çölünə qan yayıldı.
Qorxuram ki, sən də vəfasızlar kimi
İçi küfr və çölü din olmayasan).
Növün II variantında misralar qısa heca ilə
bitir. Bu variantın qəlibi fA’ilAtün, fA’ilatün, fA’ilü
şəklindədir. Əmir Teymurun törəmələrindən
olan Sultan İskəndər Şirazinin bu gözəl cinasla
bəzədilmiş tuyuğu həmin qəlibdə qələmə alınıb:
Tolun ayğa nisbət iytüm yarumu,
Ol hacaletdin kim oltı yarumu,
Tanrı-muyının zəkatın min birey,
Ya Mısırnı, Ya Halebni, ya Rumu
(Banarlı, 1998).
(Yarımı ayın on dördünə bənzətdim,
Ay səni görüb xəcalətdən yarım oldu.
Əgər onun saçının bir telinin zəkatını mən
versəm,
Ya Misiri, ya Hələbi, ya da Rumu verməliyəm).
Onu da əlavə edək ki, Azərbaycan şairlərində
(Q.Bürhanəddində, İ.Nəsimidə, Xətaidə) hər iki
növə aid nümunələr, əsasən, cinassız qafiyələrlə
müşayiət olunur.
Növün III variantını fərqləndirən yeganə
əlamət odur ki, misralar ikiqat uzun hecalarla
bitir. III variantın qəlibi fA’ilatün fA’ilAtün fA’ilAt
(fA’ilan) şəklindədir.
Tuyuğ: janrın təşəkkülü, təkamülü və klassik poeziyada mövqeyi
109
http://as-journal.edu.az
8. İ. Nəsiminin aşağıdakı tuyuğu növün bu
variantındadır:
Ey sacın dövründə məstur afitab,
Vey üzün aləmdə məşhur afitab,
Utanır hüsnündən, ey hur, afitab,
Səndən oldu məstü məxmur afitab
(Nəsimi, 1973).
Rübai ilə tuyuğun qarışıq salınması XX əsrdə
Bakıda Nəsimi və Xətai şeirlərinin nəşri zamanı
müəyyən yanlışlığa yol açıb. Məsələn: Nəsiminin
əsərlərinin S.Mümtaz nəşrində (1928) “Rübailər”
adı ilə verilən 165 dördlüyün hamısı tuyuğdur.
Bunu ciddi qüsur hesab edən əruzşünas alim
Ə.Cəfər yazır: “Bizim bu vaxta qədər rübai
dediyimiz Nəsimi dördlükləri rübai deyilmiş.
Rübainin mənşəcə əruzla əlaqəsi yoxdur”. Əruz
ərəblərin, rübai isə farslarındır. Rübai xüsusi
vəznə malik ayrıca janr və şeir şəklidir ki, özü-
nəməxsus təfilələri və qəlibləri vardır. Əgər biz
Nəsiminin bu 165 tuyuğunu rübai adlandırsaq,
farsca yazılmış əsl rübailərini necə adlandırarıq?”
(Nəsimi, 1973). Ümumiyyətlə, Nəsiminin əsər-
lərinin sonrakı nəşrlərində də “Rübailər”
kimi təqdim edilən dördlüklərinin əksəriyyəti
tuyuğdur. Ş.İ.Xətainin də 10-a qədər tuyuğu
şairin əsərlərinin 1966-cı il (I cild) və bəzi
sonrakı nəşrlərində yanlış olaraq rübai kimi
verilib.
Öz mənşəyini heca vəznli milli şeir şəkil-
lərindən (dördlüklərdən) götürən tuyuğ türk
dilinə yad olan əruzla üzləşmədə, təbii olaraq
müəyyən çətinliklərə, vəzn əngəllərinə rast
gəlib, əruzun “poetik qazanında” asanlıqla həll
olmayıb. Füzulinin dili ilə desək, Azərbaycan
və ümumiyyətlə, türkdilli şairlər başqa janrlarda
olduğu kimi milli dildə tuyuğ şəklində də “nəzmi-
nazik” (zərif şeir) yaratmaqdan ötrü vəzn
“düşvarını” asanlaşdırmağın ciddi əziyyətinə
qatlaşmalı olub. Təsadüfi deyil ki, yaradıcılığında
bu janra xüsusi önəm verən, onun xeyli nümu-
nələrini yaradan Q. Bürhanəddinin tuyuğları
nə qədər mükəmməl, nə qədər dolğun, məz-
munlu və üstün sənətkarlıq səviyyəsinə malik
olsa da, vəzn xətalarından xali deyil. Həm də
bu xətalar xeyli çoxdur. F. Köprülüyə görə, tuyuğ
səciyyə etibarı ilə nə qədər millidirsə, bir o
qədər də “gəlmə”dir. Yəni o, heca vəznli
dördlüklər qədər milli sayıla bilməz: “Bu nəzm
şəkli sırf türkcəyə məxsus olmaqla bərabər,
məsələn, varsağı dərəcədə milli bir şəkil
sayılmaz; çünki əruz vəzni ilədir. Mr. Gibb
“Osmanlı şeiri tarixində tuyuğu 11 hecalı milli
bir nəzm tərzi ədd etməklə çox yanılıyor”
(Köprülü, 1966).
Tuyuğun vəzn özəlliyində büruzə verən qü-
surlar, əsasən, imalə və zihaflarda özünü göstərir.
Türk dillərində uzun və qısa səslər, hecalar
olmadığından tuyuğda işlənən bəzi sözlərdə
səslər və ya hecalar vəznin məcburi tələblərinə
görə uzadılmalı, yaxud qısaldılmalı olur. Halbuki
həmin səs, yaxud heca adi halda adi qaydada
tələffüz edilir. Məsələn, “iki” sözündə uzun heca
yoxdur. Ancaq Qazi Bürhanəddinin aşağıdakı
tuyuğunda 3-cü misradakı “iki” sözündə “i” səsi
məcburən uzun tələffüz olunmalıdır:
Əzəldə həq nə yazmış isə bolur,
Göz nəni ki, gərəcək isə görür
İki aləmdə həqə sığınmışuz,
Toxtamış nə ola, ya axsax Temur
(Bürhanəddin, 1988).
fA’ilatün , fA’ilAtün, fA’ilün.
Qafiyə tuyuğun vacib poetik elementlərindən
biridir. Qafiyə quruluşuna görə tuyuğlar üç cür
ola bilər: aaba; aaaa; abcb. Sonuncu variant
kifayət qədər az işlənir və Azərbaycan şairləri,
demək olar ki, bu formadan istifadə etməyiblər.
Q.Bürhanəddin və Ş.İ.Xətainin tuyuğlarının
əksəriyyəti aaba şəklində qafiyələnir.
İ.Nəsimi isə qafiyələnmədə ikinci varianta
daha çox meyil edib. Onun 1973-cü ildə çap ol-
unan “Seçilmiş əsərlər”inə daxil edilib (əvvəlcə
dediyimiz kimi burada “Rübailər və tuyuğlar”
bölməsində verilən bütün rübailər əslində
tuyuğdur) 330 tuyuğdan 44-ü aaba, 286-sı isə
aaaa şəklində qafiyələnir.
Q. Bürhanəddindən – aaba:
Dünyada gerçək aşiq qanı, qanı,
Aşiq isən gözünün qanı qanı?
Hər aşiq məşuq içün baş oynarsa,
Bən aşiqün yoluna canı, canı!
(Bürhanəddin, 1988)
Yaqub Babayev
110 Azərbaycan məktəbi. 2023. №1
9. İ.Nəsimidən – aaaa:
Favü zadü lamə düşdü könlümüz,
Kəbəvü ehramə düşdü könlümüz
Sünbülün tək damə düşdü könlümüz.
Arizuyi-kamə düşdü könlümüz
(Nəsimi, 1973).
Nəsiminin bir çox tuyuğlarında, o cümlədən
bu nümunədə həmqafiyə sözlərdən sonra bütün
misralarda rədiflər işlədilir.
Tuyuğda həmqafiyə sözlər həm cinaslı, həm
də cinassız ola bilər. Cinaslı qafiyələrdən istifadə
etmək Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığı üçün
səciyyəvi deyil. Xətainin, ümumiyyətlə, cinaslı
tuyuğu yoxdur. Q. Bürhanəddin və İ.Nəsiminin
isə hər birinin bu tipdə cəmi bir neçə tuyuğu
vardır. Həmin cinaslı tuyuğlarda isə yalnız iki
misra (1-ci və 2-ci misralar) cinaslı olur. Yuxarıda
Q.Bürhanəddindən verdiyimiz nümunədə 1-ci
və 2-ci misralardakı “qanı” sözü cinas məqa-
mında işlənib (1-ci misrada sual əvəzliyi – qanı?,
– hanı?; 2-ci misrada isim – “qan”+ mənsubiyyət
şəkilçisi “ı”).
Lakin çağatay türkcəsində yazan Orta Asiya
şairləri tuyuğlarda cinaslı qafiyələrdən daha
çox yararlanıblar. Həm də çox vaxt onların
şeirlərində bütün misralardakı həmqafiyə sözlər
cinas məqamında işlənir. Bu mənada onlar
tuyuğun həqiqətən, gözəl, cazibədar nümunə-
lərini yarada biliblər.
Lütfinin, Sultan İskəndər Şirazinin, Hacı Akca
Kəndinin, Ə.Nəvainin, Ətainin, Z.M.Baburun
yaradıcılığında cinaslı tuyuğların kifayət qədər
mükəmməl örnəkləri ilə qarşılaşırıq. Yuxarıda
biz cinaslı tuyuğların yüksək sənətkarlıqla
qələmə alınmış nümunələri ilə tanış olduq.
Tuyuğ milli bir janr kimi türk şairlərinin yara-
dıcılığında, əsasən, XIV–XVI yüzilliklərdə dəbdə
olub, sonrakı əsrlərdə işləklikdən qalıb. Bu şeir
şəklinə, əsas etibarı ilə, həmin əsərlərin Azər-
baycan və Orta Asiya şairlərinin poetik irsində
rast gəlirik. Osmanlı şairləri isə bir poeziya
janrı kimi, demək olar ki, ona müraciət etmə-
yiblər.
“Tuyuğ ” istilahının lüğəvi mənası ilə bağlı
fikirlər müxtəlifdir. N.S.Banarlı onun “imalı və
cinaslı şeir” anlamında işləndiyini söyləyir
(Banarlı, 1998). Digər fikrə görə bu istilah
“duymaq” sözündən olub “duyulan, hiss edilən
bir şey haqqında söylənən şeir” mənasını
verir. Üçüncü fikrə görə bu poetika termini
“toy” (toy, şənlik) sözü ilə “uq” leksik şəkil-
çisindən (ıq4
– isim düzəldən leksik şəkilçidir)
düzəlib “toyda, şənlikdə, məclisdə oxunan
şeir, nəğmə” anlamında işlənib.
Üçüncü fikir həqiqətə daha yaxın görünür.
Çünki Ə.Marağayi bu tipli şeirlərin ilk çağlarda
müəyyən melodiya ilə şənliklərdə, məclislərdə
mahnı kimi oxunduğunu söyləyir. Deməli, bu
istilah da özünün ilk məna və nəşət qaynağını
oradan götürə bilər.
NƏTİcƏ
Mövzu dairəsinə, ideya çalarlarına gəldikdə
tuyuğlar mövzu və ideya baxımından əlvan və
rəngarəngdir: ictimai, fəlsəfi, əxlaqi, dini mətləb
və ideyalar, didaktika, öyüd-nəsihət, eşq və
məhəbbətin, igidlik və ərənliyin tərənnümü,
həyat və varlığın müəyyən məsələlərinə konkret
münasibət və s. tuyuğların ideya-mövzu qale-
reyasına daxildir. Bu janra aid bədii örnəklərdə
həm dünyəvi, həm dini, həm də sufiyanə-
hürufiyanə, irfani mətləblərin ifadə olunduğunu
görürük. Azərbaycan ədəbiyyatında Q.Bürha-
nəddinin tuyuğlarında dünyəvi motivlər, əxlaqi-
didaktik fikir, eşqin, qazilik və ərənliyin tərən-
nümü aparıcıdır. İ.Nəsimidə sufi-hürufi görüşlər
janrın əsas mövzu və ideya axarını təşkil edir.
Ş.İ.Xətainin tuyuğları isə, əsasən, dini mövzuda
olub imamətlə, şiə-qızılbaş ideyalarının təbliği
ilə bağlıdır. Hökmdar şairin aşağıdakı tuyuğu
deyilən fikrin aydın poetik sübutudur:
Mən Hüseyni məzhəbəm, şahın qulu,
Yəni kim, mənidir, Allahın qulu.
Ey Xətai, padişah olmaz kişi,
Olmayınca uş bu dərgahın qulu
(Xətai, 2005).
Tuyuğların mövzu dairəsi, ideya xətləri,
sənətkarlıq və dil-üslub xüsusiyyətləri ayrıca
məsələlər olduğundan burada bu barədə
danışmağa ehtiyac görmürük. Çünki bunlar
ayrıca, həm də məxsusi araşdırma tələb edir.
Tuyuğ: janrın təşəkkülü, təkamülü və klassik poeziyada mövqeyi
111
http://as-journal.edu.az
10. Ümumiyyətlə, tuyuğlar gərəkli bədii-mənəvi
sərvət kimi istər türkdilli poeziyanın, istərsə
də konkret olaraq Azərbaycan ədəbi xəzinəsinin
zənginləşməsində əhəmiyyətli rol oynayıb,
həmin xəzinənin qiymətli söz inciləri kimi bu
gün də öz dəyərini itirməyib.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
1
Babur, Z.M. (1971). Müxtəsər. Daşkənd.
2
Bagirov, A. (1983). Tuyug v tyurkoyazychnoy
poezii. Aftoref.kand. dis., Tashkent.
3
Bağırov, A. (1982). Tuyuğ haqqında bəzi
mülahizələr. Azərbaycan SSR EA-nın xəbərləri
(ədəb, dil və inc. ser.). № 3, s. 50-53.
4
Banarlı, N.S. (1998). Resimli türk edebiyyatı
tarihi. I c. İstanbul, s. 202-203.
5
Bürhanəddin, Q. (1988). Divan. Bakı.
6
Cəfər, Ə. (1977). Əruzun nəzəri əsasları və
Azərbaycan əruzu. Bakı.
7
Gibb, E. (1900). A History of Ottoman Poetry.
London, Vol. 1., s.90.
8
Həsənli, B.Q. (2000). Bürhanəddin
yaradıcılığının tədrisi.“Azərbaycan dili və
ədəbiyyatı tədrisi”jurnalı, № 2.
9
Xətai, Ş.İ. (2005). Əsərləri. Bakı.
10
Kaşğari, M. (2006). Divanü lüğat-it-türk. I c.; IV
c. Bakı.
11
Kərimov, T. (1989). “Klassik Azərbaycan
ədəbiyyatında tuyuğ və rübai janrı” .
Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi poetikası”
(məqal. məc.) I kitab, Bakı, s. 66-83.
12
Korogly, K.G. (1980). «Transoformatsiya zhanra
tuyug. Tipologiya i vzaimosvyazi fol”klora
naradov SSSR». M:, str. 192-207.
13
Köprülü, F. (1966). Edebiyat araştırmaları. Türk
tarih kurumu basımevi. Ankara, s. 210-211.
14
Köprülüzadə, M.F. (1934). “Türk klasik
edebiyatında hususi nazım şekilleri”. Tuyuğ –
Türk dili ve edebiyatı hakkında araştırmalar.
İstanbul. s. 204-256.
15
Melioranskiy, T.I. (1895). Otryvki iz divana
Akhmeda Burkhan-yed-dina Sivasskogo .
«Vostochnyye zametki» spv. str. 131-152.
16
Nevai, A. (1941). Mühakemetü’l-lüğateyn.
Ankara.
17
Nəsimi, İ. (1973). Məqalələr məcmuəsi. Bakı.
18
Nəsimi, İ. (1973). Seçilmiş əsərləri. Bakı.
19
Nəvai, Ə. (2006). Mizanül-Övzan (çağataycadan
çevrirəni, qeydlərin və şərhlərin müəllifi:
Quliyev T.) Bakı, Nurlan.
20
Samoylovich, A.N. (1917). Chetverostishiya –
tuyugi Nevai. S.B. «Musul’manskiy mir», vyp: 1,
Petrograd, str. 10-22.
21
Samoylovich, A.N. (1917). Cobraniye
stikhotvoreniy imperatora Babura. Petrograd,
str. 187-188.
22
Samoylovich, A.N. (1927). Khivinskiye tuyugi
XIX v., DAN-V, str.43-44.
23
Stebleva, I.V. (1970). K voprosu o
proiskhozhdenii zhanra tuyug. Sb.
«Tyurkologicheskiy sbornik» M:, str. 136-147.
24
Usmanov, K. (1984). Drevniye istoki tyurkskogo
stikha. Kazan’, 1984.
25
Vəlixoсayev, B. (1973). Əlişir Nəvai və onun
uzdaşları təlqinində tuyuğ. “Ədəbi miras” məc.,
Daşkənd, № 3, s. 148-151.
Yaqub Babayev
112 Azərbaycan məktəbi. 2023. №1