Vijftien jaar stedelijke vernieuwing in het Rotterdamse Hoogvliet heeft de woonsituatie van bewoners en de leefbaarheid in deze wijk flink verbeterd. De oorspronkelijke bewoners zijn er in sociaaleconomisch opzicht echter nauwelijks beter op geworden. Aldusonderzoekers van de TU Delft en de UvA in hun onderzoek "Terugblikken en vooruitkijken in Hoogvliet". De stedelijke vernieuwing in Hoogvliet, een voormalige Rotterdamse deelgemeente, is in fysiek-ruimtelijke zin een succes. Ten aanzien van de woonsituatie en wooncarrière van bewoners, de buurtontwikkeling, de leefbaarheid en de reputatie is er een behoorlijke vooruitgang geboekt, ondanks de crisis. De aanpak bestond primair uit herstructurering (o.a. sloop, nieuwbouw) en een reeks van sociale en economische maatregelen. Ook veel Hoogvlieters schrijven de verbeteringen toe aan de vernieuwingsoperatie. Vooral de doorstromers en instromers in Hoogvliet hebben van de vernieuwing geprofiteerd. Voor bewoners die helemaal niet verhuisd zijn, geldt dat in mindere mate. De grootschalige sloop en nieuwbouw hebben nauwelijks invloed gehad op de sociaaleconomische positie van de oorspronkelijke bewoners van Hoogvliet. Juist de instroom van nieuwe bewoners met (beter) betaald werk en de uitstroom van bewoners met een uitkering zorgen voor hogere scores op de sociaaleconomische status van Hoogvliet. De instromers hadden gemiddeld een hogere opleiding, een hoger inkomen en een betere werksituatie dan de oorspronkelijke Hoogvlieters. De kansen op het krijgen van een nieuwe huur- of koopwoning zijn wel toegenomen. Daardoor is Hoogvliet beter in staat om sociale stijgers vast te houden. Onder de blijvers en doorstromers binnen Hoogvliet is de mobiliteit met betrekking tot opleiding en inkomen beperkt; de winst wordt primair geboekt door het gestegen eigen woningbezit. De stijgende trend in het eigenwoningbezit en de dalende trend in de uitkeringsafhankelijkheid lijken door de crisis enigszins tenietgedaan. In het debat over de participatiemaatschappij staan terugtrekking van de verzorgingsstaat, zelfredzaamheid en eigen kracht van burgers centraal. Uit het onderzoek blijkt dat zowel burgers als professionals het belang van eigen kracht en maatschappelijk nuttig zijn onderschrijven. Lang niet iedereen kan aan de nieuwe norm te voldoen. Bij sommige kwetsbare burgers overstijgt de hulpvraag de spankracht van het eigen sociale netwerk. Bij anderen is zelfredzaamheid een brug te ver. De Hoogvlietse professionals willen burgers graag helpen bij de ontwikkeling van hun eigen kracht en hebben dat eerder ook gedaan. Politici zetten onder verwijzing naar termen zoals zelfredzaamheid en burgerkracht juist het mes in de uitgaven voor sociale professionals. Door de politieke nadruk op meetbare en korte-termijn resultaten, kunnen sociale professionals zich vaak alleen maar richten op het oplossen van acute ‘crises’ en zich hierdoor niet adequaat inzetten voor het (re)act

1. 19-06-2014
Challenge the future
Delft
University of
Technology
Terugblikken en vooruitkijken in Hoogvliet
15 jaar stedelijke vernieuwing en de effecten op
wonen, leefbaarheid en sociale mobiliteit
Reinout Kleinhans, Lex Veldboer, Wenda Doff en Maarten van
Ham

2. 2
Hoe het allemaal begon (eind jaren ‘90)
• Het ‘roer moest om’: van kleinschalige interventies naar grootschalige
aanpak
• “Window of opportunity” (Nicol van Twillert)
• Veel steun vanuit bewoners (VBR) en ondernemers
• Gunstig nationaal beleidskader en lokale samenwerking kernactoren
• Strategische Wijkaanpak: ‘Hoogvliet Eigenzinnige Stad’ (1999)
• Wonen naar wens
• Samenwonen en samenleven
• Educatie en werk
• Vangnet en zorg
• Goed vestigingsklimaat bedrijven

3. 3
Startschot herstructurering

4. 4
Evaluatie in 2007
“De herstructurering in Hoogvliet heeft relatief weinig
inwoners direct opgestuwd op de maatschappelijke ladder.
Wel heeft de vernieuwing een proces van toenemende
zelfwaardering bij veel betrokken bewoners in gang gezet
door een combinatie van het bieden van een nieuwe woning
én assertief sociaal beleid” (p. 2-3).
“De herstructurering in Hoogvliet heeft relatief weinig
inwoners direct opgestuwd op de maatschappelijke ladder.
Wel heeft de vernieuwing een proces van toenemende
zelfwaardering bij veel betrokken bewoners in gang gezet
door een combinatie van het bieden van een nieuwe woning
én assertief sociaal beleid” (p. 2-3).

5. 5
De wereld draait door….
• Economische crisis: bezuinigingen en herijking stedelijke
vernieuwing: landelijk en lokaal
• Terugtrekkende verzorgingsstaat, decentralisatie en omvangrijke
stelselherzieningen WMO, AWBZ
• Participatiesamenleving, doe-het-zelf democratie, actief
burgerschap, solidariteit en maatschappelijke tegenprestatie
• Voortgaande discussie over de effecten van ‘de wijkaanpak’
• SCP 2013: “geen meetbare effecten van investeringen in de 40
Vogelaarwijken op leefbaarheid, veiligheid, sociale stijging en
inkomenssamenstelling”

6. 6

7. 7
Waarom dit onderzoek?
• Einde stedelijke vernieuwing landelijk ISV) en lokaal
• Opheffing deelgemeente
• Geen Vogelaarwijk, maar wel derde grootste vernieuwingsoperatie
in NL
• Mogelijkheid tot vervolgonderzoek op 2007
• Doelstellingen:
• Beeld op lange termijn (15 jaar)
• Effecten woonsituatie, leefbaarheid en sociale mobiliteit
• Sociale interventies bezien in kader van huidige transities

8. 8
Quasi-experimentele opzet
• “Five years up”: vervolgenquête
• Steekproef uit bevolking 18-70 en opsporen respondenten 2007
• Identieke enquête in controlewijk, waar weinig of geen herstructurering
is geweest
• Analyse longitudinale data in het Sociaal Statistisch Bestand (SSB)
• Registerdata alle bewoners Hoogvliet en controlewijk, 1999-2011
• Kwalitatieve component: diepte-interviews met
• Deelnemers van sociale trajecten (OK-Bank, BSTO, Buurtmakelaars e.a)
• Professionals (aangevuld met expertmeeting)
• Voortbouwen op onderzoek uit 2007

9. 9
Uitkomsten

10. 10
Fysiek enorme sprong voorwaarts
• T.a.v. de woonsituatie, wooncarrière, buurtontwikkeling, leefbaarheid
en reputatie doet Hoogvliet het veel beter dan de controlewijk.
• Veel Hoogvlieters schrijven verbeteringen toe aan de vernieuwing
• Vooral doorstromers en nieuwkomers positief
• Meeste vernieuwingsbaten gekoppeld aan verhuizingen (huisbezoeken!)
• Verbeteringen beklijven, ondanks de crisis
• Blijvers & doorstromers positiever over buurtontwikkeling dan in 2007
• Mutatie in nieuwe complexen extreem laag
• Nog beperkte doorstroming: ‘gouden kooi’?
• Mogelijkheden tot huuraanpassing beperkt

11. 11
• Bron foto’s:
Foto’s: Reinout Kleinhans

12. 12
Bron foto’s: www.3woonwensen.nl

13. 13
Sociale mobiliteit?
• Analyses op Sociaal Statistisch Bestand van CBS: unieke dataset!
• Registerdata huishoudens 1999 -2011
• Eigenwoningbezit, huishoudensinkomen, uitkeringsafhankelijkheid, WOZ-waarde
• Geen opleidingsniveau
• Focus op mechanismen achter wijkverandering
• Is verandering het gevolg van selectieve verhuizingen of ‘in-situ’ verandering?

14. 14
Trend Hoogvliet: eigenwoningbezit
• Duidelijk vernieuwingseffect in Hoogvliet-Noord
• Instromers steeds vaker eigenwoningbezitters
• Sinds 2009: daling aandeel EGW bij de in- en uitstromers

15. 15
Trend Hoogvliet: WOZ-waarde huur
• Wijziging meetmethodiek in 2004-2005
• Vanaf 2005: Hoogvliet loopt uit op R’dam en controlewijk
• Vernieuwing: hogere waarde nieuwe huurwoningen

16. 16
Trend: uitkeringsafhankelijkheid
• Scherpe daling uitkeringsafhankelijkheid in Hoogvliet-Noord
• Sinds 2009 generieke stijging: crisis-effect
0,05
0,10
0,15
0,20
0,25
0,30
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Hoogvliet Noord
Hoogvliet Zuid
Lombardijen
Groot-IJsselmonde
Lage Land
Kleinpolder
Rotterdam

17. 17
Verhuizingen of in-situ verandering?
• In vergelijking met de controlewijk:
• Komen meer nieuwe woningbezitters uit het gebied zelf
• Vooral doorstromers, blijvers veel kleinere aanwas EGW
• Belangrijke rol Te Woon (geen inkomensstijging, toch koop)
• Zijn er minder instromers met een kwetsbare positie (uitkering)
• Instromers vaker woningbezitter, uitstromers vaker uitkeringsgerechtigd
• Instromers: sociale mobiliteit voorafgaand aan verhuizing naar Hoogvliet

18. 18
Verhuizingen of in-situ verandering?
• Sociale stijgers worden beter vastgehouden
• Groter deel blijvers & doorstromers dat werk had/kreeg, bleef in Hoogvliet wonen
• De inkomensontwikkeling is identiek aan die van de controlewijk
• Weinig objectieve sociale stijging bij blijvers en doorstromers
• Geen verandering in leercultuur volwassenen (bijscholing)

19. 19
Sociale interventies
• Diepte-interviews (kleine pilots) en expertmeeting:
1. Bijstandsgerechtigden en maatschappelijke tegenprestatie
2. Buurtserviceteam Oudeland en Buurtmakelaars
3. Professionele blik op de participatiesamenleving
• Terugblikken en plaatsing in context huidige transities
• OK-Bank (zelfontplooiing) ‘Maatschappelijke Inspanning’ (tegenprestatie)
• Instemming met basisgedachte verplichte tegenprestatie
• Respondenten ‘kansloos’ op de arbeidsmarkt, maar zien hun lopende
inspanningen officieel ‘tot nut verklaard’

20. 20
BSTO en Buurtmakelaars
• Outreaching interventions, gericht op zelfredzaamheid
• Professionele inzet gericht op oplossen acute crises en stabilisatie
• Kortstondige inzet en doorverwijzing
• Belemmeringen ‘opgeruimd’
• Lang niet iedereen kan aan zelfredzaamheidsnorm voldoen
• Spankracht eigen netwerk
• Brug te ver (zware psychosociale problemen)
• Nadruk op meetbare en korte termijn-resultaten bemoeilijkt inzet op
(re)activering sociale netwerken
• Cliënten kloppen volgende keer weer aan bij dezelfde professionals

21. 21
Professionals & Participatiesamenleving (PS)
• Buzzword: geen brede consensus over invulling en effecten
• Drie typen opvattingen over ideale PS
• Optimisme over kansen voor ‘eigen kracht’ burgers
• PS niet ervaren als aanval op sociale professionals
• Willen en kunnen burgers helpen bij ontwikkeling eigen kracht
• Politieke neiging om onder de vlag van burgerkracht het mes te
zetten in uitgaven voor sociale professionals
• Professionals gaan niet mee in gedachte dat kwetsbare burgers het
geheel op eigen kracht moeten redden
• Blijvende ondersteuning (slimmere inzet van middelen)

22. 22
Hoe verder?
• Net als SCP: worsteling met methodologische ‘haken en ogen’:
• De interventie is lastig te definiëren en veranderlijk
• ‘Glibberigheid’ van de doelgroep
• Een zuivere controlegroep / controlewijk bestaat niet
• Koester de oogst van de vernieuwing
• Selectieve ingrepen en specifieke doelgroepen
• Stedelijke vernieuwing op uitnodiging of wachten op betere tijden?
• Professionele ‘ongehoorzaamheid’ t.b.v. zelfredzaamheid
• Een minimaal sociaal beleid voor langdurig kwetsbaren