Sarsenbaev

1. Muhammed al-Xorezmiy atındaģı TITU Nókis filialı
Telekommunikaciya texnologiyalari hám Kásiplik tálim
fakulteti Telekommunikaciya texnologiyalari baģdarı 1-
kurs studenti Sarsenbaev Ersultanniń Filosofiya paninen
“Tusiy hám Ibn Sinaniń logikalıq qarasları ”
temasindaģi prezentaciya jumisi

2. Tusiy hám Ibn Sinaniń
logikalıq qarasları

3.  Abu Ali ibn Sina (tolıq atı :Abū 'Alī al-Husayn ibn 'Abd Allāh
ibn Sīnā al-Balkhī; arabcha: ‫أبو‬
‫علي‬
‫الحسین‬
‫بن‬
‫عبدهللا‬
‫بن‬
‫سینا‬ ) —
orta Aziyalıq ullı qomusiy alım , basqa dereklerde bolsa,
buxaraliq alim, táwip hám filosof deb júrgizilgen. 980-
jıldıń 18-iyunida Buxara jaqinidagi Afshona awilinda tuwılǵan
ham 1037-jıldıń 16 -avgustinda Hamadonda qaytis bolgan.
 Ibn Sinaniń ákesi Abdulloh Balx qalasınan bolıp, Samaniyler
amiri Nuh ibn Mansur (967—997) dáwirinde Buxara tárepine
kóship, Hurmaysan awılına finans hámeldarı etip tayınlanadı.
Ol Afshona awılında Juldız atlı qızǵa úylenip eki ul perzent
kóredi. Ullarınıń úlkeni Husayn (Ibn Sina), genjesi Mahmud
edi. Husayn 5 jasqa kirp, Ibn Sinalar shańaraǵı paytaxt —
Buxaraǵa kóship keledi jáne onı oqıwǵa berediler. 10 jasqa
jeter jetpes Ibn Sina Quran hám ádep sabaqların tolıq
ózlestiredi. Sol waqıtta ol esap hám aljabr menen de
shuǵıllanadı, arab tili hám ádebiyatın jetik iyeleydi

4.  Ibn Sinaniń ılım salasındaǵı dáslepki ustazı Abu Abdulloh Notiliy
edi. Ol el, xalıq arasında hakim hám filosof retinde ataqlı bolǵanı
ushın ákesi Ibn Sinani oǵan shákirtlikke berdi. Notiliyning qolında
alım logika, geometriya hám astronomiyanı úyrendi hám birpara
filosofiyalıq máselelerde ustazınan da ózib ketti. Ibn Sinanińg aqıl -
ziyreklikin kórgen ustazı atasına onı ilmdan basqa zat menen
shuǵıllantirmasliqti tayınlaydı.
 Jurjondaliq waqtında Ibn Sina da ilimiy dóretiwshilik penen
shuǵıllandı, da táwip retinde iskerlik kórsetdi. Bul jerde ol
shákirtinin magliwmatlarina kóre, logika, filosofiya hám basqa
pánlerge tiyisli bir neshe qollanba jazdı hám eń áhmiyetlisi
„Medicina nızamlari“dıń dáslepki bólimlerin jarattı.

5.  Túrli dereklerde onıń 450 den artıq dóretpe jazǵanlıǵı belgilengen, lekin
bizgeshe olardıń 160 jetip kelgen. Usılardan 80 filosofiyaǵa, 43 shıpakerlik
kásibine tiyisli bolıp, qalǵanları logika, psixologiya, tábiyat, astronomiya,
matematika, muzıka, ximiya, etika, ádebiyat hám filologiyaga arnalǵan.
 Alımdıń filosofiyaǵa tiyisli eń iri hám zárúrli shıǵarması „Kitap ash-
shıpa“bolıp tabıladı. Ol 4 bólekten ibarat jáne onıń 1-bólegi logikaǵa
baǵıshlanadı : I logika — 9 bólekke bólingen:
 almadhal — logikaqa kirisiw;
 al-maqulot — túrleri;
 al-ibarat — interpretatsiya;
 al-salıstırıw — sillogizm;
 al-burhon — tastıyıq, dálil;
 al-jedel — tartıs, dialektika;
 as-jalǵan sóz — sofistika;
 alxitoba — ritorika;
 ash-qosıq — poetika (qosıq kórkem óneri);

6.  Ibn Sinanińg taǵı bir filosofiyalıq shıǵarması
„Kitap annajot“ „Kitap ash-shıpa“ nıń
qısqartirilgan forması bolıp, ol da koplegen
jáhándıń bir neshe tillerine awdarma etilgen.
 Alımnıń filosofiyalıq qarawları taǵı „Al-belgit
hámttanbihot“ („Belgiler hám tanbihlar“),
„Hikmet almasriqiyn“ („Shıǵısshılar
filosofiyası“), „Kitap al-belgit filmantiq hám
hikmat“ („Logika hám filosofiyanıń belgileri“),
parsı tilinde jazılǵan „Donishnoma“ („Bilim
kitapi“) hám basqa túrli kólem degi filosofiyalıq
qollanbalarda hám de „Tayr qıssası“, „Sálemon
hám Ibsol“, „Hayy ibn Yaqzon“, „Yusuf qaqida
qıssa“ sıyaqlı filosofiyalıq mazmunli kórkem
shigarmalarda óz sawleleniwin tapqan.

7.  Insan aqli túrli pánlerdi úyreniw járdeminde rawajlanadi dep
esaplagan. Ibn Sina túsiniginde bilimlerdi tereń úyreniw arqalı
qudaydi biliw múmkin degen pikir jatadı. Ol ámeldegi bilimlerdi
iyelegen insanǵana haqıyqıy musulman bola aladı, dep túsinedi.
Ibn Sina logikanı ilimiy biliwdiń, janzattı úyreniwdiń ilimiy usılı
dep biledi. „Logika, — dep jazadı Ibn Sina — insanǵa sonday bir
qirida beredi, bul krida járdeminde insan juwmaq shıǵarıwda
qátelerden saqlanadi“. Ol logikalıq usıllar, tariyplew, húkim,
juwmaq shıǵarıw, tastıyıqlaw máselelerin tereń úyrendi, logika
pánin Farabiydan keyin biliwdiń tuwrı metodı retinde
rawajlantirdi.
 Ibn Sina metafizika páni túsiniginde Arastu ızınen barǵan. Al
Farobiydan keyin ol ámelde barlıq hám joqlıq ortasındaǵı farqni
basqalarǵa salıstırǵanda hám de ámelde barlıq hám joqlıq
ortasındaǵı pariqni ózine salıstırǵanda kórsetedi.

8.  Ibn Sina Jaratqannıń máńgi ekenligin aytıp
otedi.
 Máńgilik túsinigin Ibn Sina emanatsiyaning
nooplatonik túsinigi járdeminde túsintirip, sol
arqalı ol baslanǵısh birden-birlikten kópshiligilik
janzatlar dúnyasına ótiwdi logikalıq kórsetip
bergen. Biraq, álemge bir kisi kelip shıǵıwınıń
juwmaqlawshı nátiyjesi retinde emes, bálki barlıq
qálegen barodnin zarur elementi retinde qaray,
nooplatonik túsinikten ayrıqsha túrde, emanatsiya
procesin aspan álemi menen shegaralap qoydı.
Bolmis úsh alemga bólingen: materiallıq dúnya,
yaralmagan máńgi tús dúnyası hám dúnyanıń
barlıq túrme-túrliklerin ózinde tartqan dúnya.

9.  Abu Jafar Muhammad ibn Muhammad Nosiruddin at-Tusiy
(1201-1274) - XIII ásir parsı matematikalıq hám astronomı,
Kámaliddin ibn Yunusdin shákirti, oǵada jetik alım,
filosofiya, muzıka, optika, medicina, minerologiyaǵa tiyisli
dóretpeler avtorı. Grek ilimpazlari bolǵan, Yevklid, Arximed,
Avtolik, Feodosiy, Menelay, Apolloniy, Aristarx, Gipsikl,
Ptolomeylardin dóretpelerin túsindirme bergen.
 Nosiruddin at-Tusiy 1201 jıl Xorasannıń Tús qalasında
tuwılǵan hám Quran, Hádisler, shiit yuristligi, logika,
filosofiya, matematika, medicina hám astronomiyanı úyrenip,
sol jerde jaslıgınan oqıwdı baslaydı.
 Tusiydin miyraslarına juzlener ekenbiz, biz taǵı bir bar
dúnya hám dúnya mádeniyatınıń birliginde waqıtlardıń
ajıralmas baylanısıwına isenim bólemiz.

10.  400 jıl ótkennen, olar batıs ovrupa ilimpazlar tárepinen qayta
jańalıq ashılǵanlıq. Balalar astronomı Tixo Brage (1546 -1601)
Tusiyning esap -kitapların qaytarıp, 700 den zıyat juldızlar
katalogın dúzgen. Bragening ilimiy jumısı tiykarında I. Kepler
aspan mexanikasın jaratqan. I. Nyuton olardıń miynetlerine
tayanǵan halda, mexanikanıń tayansh nızamların jaratqan.
Tusiydin matematikalıq miynetleri Italiya, Angliya, Fransiya -
Evropa Oyanıw dáwirdiń bas oraylarında baspadan shıqqan.
 At-Tusiy medicinaǵa tiyisli bir qatar kitaplar jazǵan, atap
aytqanda, Ibn Sinaniń “Nızam”ina túsindiriw de jazǵan. Onıń
bir qatar qollanbaları logika, filosofiya hám etikaga arnalǵan.
Ol, sonıń menen birge, bir qatar teologiya dóretpeleri hám
finans haqqında qollanbalar jazǵan.

11.  Tusiy tariyxga oqımıslı retinde kirdi. Onıń matematika
hám astronomiyaǵa tiyisli «Algebra hám almuqobaladagi
esaplaw máseleleri haqqında qollanba»,
«Astronomiyadan Nosiriddinning eskertkishleri»,
fizikaga tiyisli «Nurdin sınıwı hám qaytıwı haqqındaǵı
qollanba», «Íssı hám suwıq haqqındaǵı qollanba», basqa
pánler salasında Xuloguxonga arnalǵan «Áweseknomai
Elxoniy» («Elxon mineralogiyasi»), pedagogikaǵa tiyisli
«Etikası Nosiriy», logika boyınsha jazǵan «Tiykar al-
kóshirip alınǵan» («Bilim alıwdıń tiykarlari») hám basqa
dóretpeleri qımbatlı miyraslar esaplanadı.