Physical Fitness Components Dr.Mukeshkumar Baraiya

1. COMPONENTS OF
PHYSICAL FITNESS
PRESENTED BY
DR.MUKESHKUMAR BARAIYA
ASSISTANT DIRECTOR OF PHYSICAL EDUCATION
AND SPORTS
S.L.U.ARTS AND COMMERCE COLLEGE FOR
WOMEN,AHMEDABAD.

2. પ્રસ્તાવના:
‘ફીટનેસ’ શબ્દ એ ઘણો પ્રચલિત શબ્દ છે.
સામાન્ય માણસ પણ આજકાિ ફીટનેસ અંગે ચચાા
કરતા જોવા મળે છે. સામાન્ય માણસના મતે
હૃષ્ટપુષ્ટ શરીર હોવુું, પડછુંદ કાયા હોવી, વધારે
વજન હોવુું, થાક્યા વગર કાયા કરવાની ક્ષમતા
હોવી,ઊંચાઈના પ્રમાણમાું યોગ્ય વજન હોવુું વગેરે
જેવી િાક્ષલણકતાઓને ફીટનેસ કહેતા હોય છે.
વાસ્તવમાું આમાુંની કોઈ એક કે બે બાબતો હોય
તેને સારી ફીટનેસ કહી શકાય નહીં, પરુંતુ ફીટનેસ
એ આવી અનેક િાક્ષલણકતાઓનો સમૂહ છે.

3. ફીટનેસનો શાબ્દિક અર્થ:
ફીટનેસ માટે ગુજરાતીમાાં ‘શારીરરક યોગ્યતા’ શદિ
પ્રયોગ કરવામાાં આવે છે. અંગ્રેજીમાાં તેના માટે ‘ફીટનેસ’
શદિ પ્રયોજાય છે. જે પ્રાચીન અંગ્રેજીના‘Suffix –
ness’ શદિ પરર્ી આવ્યો છે. તેનો અંગ્રેજી અર્થ ‘The
quality of being suitable’ અર્ાથત ‘યોગ્ય
અર્વા સારા હોવા અંગેની લાક્ષણિકતા’ એવો ર્ાય છે.

4. ફીટનેસની વ્યાખ્યા:
• ‘રોજીંદા કાયો જુસ્સા પૂવાક અને લબનજરૂરી
થાક અનુભવ્યા સસવાય,ફૂરસદના સમયનો
સદુપયોગ કરવાની તથા અજ્ઞાત કટોકટીને
પહોંચી વળવાની ક્ષમતા એટિે શારીરરક
યોગ્યતા.’
‘શારીરરક યોગ્યતા એ વ્યક્તતની
સ્વસ્થ અને સુંતુલિત જીવન જીવવાની ક્ષમતા
છે.તેમાું શારીરરક, માનસસક, ભાવાત્મક,
સામાજજક અને આધ્યાજત્મક પરરબળોનો
સમાવેશ થાય છે.’

5. શારીરરક યોગ્યતાના પ્રકારો:
૧)સામાન્ય / આરોગ્ય સાંબાંધિત શારીરરક
યોગ્યતા
૨) ધવધશષ્ટ / કૌશલ્ય સાંબાંધિત શારીરરક
યોગ્યતા

6. ૧)સામાન્ય / આરોગ્ય સાંબાંધિત શારીરરક યોગ્યતા:
‘સામાન્ય અર્વા આરોગ્ય સાંબાંધિત શારીરરક યોગ્યતા
એ સ્વાસ્્ય અને સુખાકારીની અવસ્ર્ા છ’
૨) ધવધશષ્ટ / કૌશલ્ય સાંબાંધિત શારીરરક યોગ્યતા:
‘ધવધશષ્ટ અર્વા કૌશલ્ય સાંબાંધિત શારીરરક
યોગ્યતા એ કોઈ ધવશેષ રમત અર્વા વ્યવસાય
માટે જરૂરી ધવધશષ્ટ કૌશલ્ય કરવાની ક્ષમતા છે.’

7. ૧)સામાન્ય / આરોગ્ય સાંબાંધિત શારીરરક યોગ્યતાના પાસાઓ:
• અ)સ્નાયુબળ
• બ)રુધિરાણિસરિ શ્વસન સહનશક્તત
• ક)સ્નાયુ સહનશક્તત
• ડ) નમધનયતા
• ઈ) શરીર બાંિારિ

8. ૨) ધવધશષ્ટ / કૌશલ્ય સાંબાંધિત શારીરરક યોગ્યતાના પાસાઓ:
• અ)ચપળતા
• બ)સમતોલન
• ક)શક્તત
• ડ)ઝડપ
• ઈ)ગધતસુમેળ
• ઉ) પ્રધતરિયા સમય
•

9. (૧) બળ (Strength):
“બળ એ અવરોિ સામે રિયા કરવાની
અર્વા અવરોિ ધનવારવા માટેની
સ્નાયુની શક્તત છે”.

10. બળના પ્રકારો:
• (a) મહત્તમ બળ(Maximum strength)
• (b) ધવસ્ફોટક બળ( Explosive strength)
• (c) સહનશક્તત બળ(Strength
endurance)

11. બળ ધનધિત કરતા પરરબળો :
• (a)સ્નાયુનુાં કિ
• (b) સ્નાયુનુાં બાંિારિ
• (c) સ્નાયુઓ વચ્ચે ગધતસુમેળ
• (d) ફોસ્ફોજન સાંગ્રહ
• (e) શરીરનુાં વજન
• (f) મનોવૈજ્ઞાધનક પરરબળો

12. બળ ધવકાસની તાલીમ પદ્ધધતઓ:
(a) વેઇટ ટ્રેનીંગ
(b)સકીટ ટ્રેનીંગ
(c) આઈસોટોનીક ટ્રેનીંગ
(d) આઈસોમેરટ્રક ટ્રેનીંગ
(e) આઈસોકાઈનેરટક ટ્રેનીંગ

13. બળ માપન કસોટીઓ :
(૧) પુલ અપ્સ કસોટી
(૨) હેન્ડ ડાઈનેમોમીટર/બેક ડાઈનેમોમીટર/
લેગ ડાઈનેમોમીટર ટેસ્ટ
(૩) પુશ અપ્સ ટેસ્ટ

14. ૨.સહનશક્તત (Endurance):
“ સહનશક્તત એ ર્ાકની પરરક્સ્ર્ધતમાાં
ઈચ્ચ્છત ગુિવત્તા અને ઝડપ સાર્ે રિયા
કરવાની શક્તત છે .”

15. સહનશક્તતનાાં પ્રકારો :
(a) મૂળભૂત સહનશક્તત (Basic Endurance)
(b) ઝડપ સહનશક્તત (Speed Endurance)
(c) બળ સહનશક્તત (Strength Endurance)

16. સહનશક્તત ધનધિત કરતા પરરબળો:
• A. એરોણબક શક્તત
(a) ઓતસીજન અંિર લેવાની ક્ષમતા
(b) ઓતસીજન વહન ક્ષમતા
(c) ઓતસીજન ગ્રહિ
(d) ગ્લાયકોઝન સાંગ્રહ શક્તત

17. સહનશક્તત ધનધિત કરતા પરરબળો:
• B. અનએરોણબક શક્તત
(a)ફોસ્ફોજન સાંગ્રહ
(b) લેબ્તટક એસીડ સહનશક્તત
(c) વધુમાાં વધુ પ્રાિવાયુ ગ્રહિ ક્ષમતા
• C. ઓછા ઓતસીજનર્ી કામ કરવાની ક્ષમતા:
• D. મનોવૈજ્ઞાધનક પરરબળો:

18. સહનશક્તત ધવકાસની તાલીમ પદ્ધધતઓ:
• સતત પદ્ધધત ( Constant Method)
• ગાળા પદ્ધધત (Interval Method)
• ફાટથલેક પદ્ધધત( Fartlek method)
• વૈકચ્લ્પક પદ્ધધત ( Alternative
Method)

19. સહનશક્તત માપનની કસોટીઓ :
• (a) કુપરની ૧૨ ધમનીટ િોડચાલ કસોટી
• (b) કુપરની ૧.૫ માઈલ િોડચાલ કસોટી
• (c) હાવડથ સ્ટેપ ટેસ્ટ
• (d) Vo2 Max Test

20. ૩. ઝડપ (Speed):
“ઝડપ એ ઓછામાાં ઓછા સમયમાાં એક
સ્ર્ળેર્ી બીજા સ્ર્ળે સ્ર્ળાાંતર કરવાની શક્તત
છે.”

21. ઝડપના પ્રકારો:
(a) પ્રધતરિયા ઝડપ (Reaction Speed)
(b) હલનચલન ઝડપ (Speed of Movement)
(c) પ્રવેગ ઝડપ (Acceleration Speed)
(d) મહત્તમ ઝડપ (Sprinting Speed)
(e) સહનશક્તત ઝડપ (Speed Endurance)

22. ઝડપ ધનધિત કરતા પરરબળો:
(a) સ્નાયુતાંતુના પ્રકાર
(b) ચેતાતાંત્રનુાં ધનયમન
(c) સ્નાયુ બળ
(d) ટેકનીક
(e) સ્નાયુ સાંકોચન-પ્રસાર શક્તત
(f) ફોસ્ફોઝન સાંગ્રહ
(g) મનોવૈજ્ઞાધનક પરરબળો

23. ઝડપ ધવકાસની પદ્ધધતઓ:
• (a) Acceleration Method
• (b) Ins and Out Method
• (c) Differential race Method
ઝડપ માપન કસોટી:
(a) 50 મી.િોડ કસોટી

24. 4. નમધનયતા (Flexibility):
“નમધનયતા એટલે સાાંિાઓની મહત્તમ
ધવસ્તારયુતત હલનચલન શક્તત”

25. નમધનયતાના પ્રકારો:
• સમિિ નમધનયતા ( Passive Flexibility)
• અમિિ નમધનયતા ( Active Flexibility)
(અ) ક્સ્ર્ર નમધનયતા
(બ) અક્સ્ર્ર નમધનયતા

26. નમધનયતા ધનધિત કરતા પરરબળો:
• (a) સાાંિાની રચના
• (b) અક્સ્ર્બાંિન
• (c) ઉંમર
• (d) જાધત
• (e) બળ
• (f) મહાવરો
• (g) શરીર મનની ક્સ્ર્ધત
• (h) વાતવરિ

27. નમધનયતા ધવકાસની તાલીમ પદ્ધધતઓ:
• (a) ઝોલા પદ્ધધત
• (b) ક્સ્ર્ર ખેંચીને પકડી રાખવાની પદ્ધધત
• (c) પિાિ ક્સ્ર્ર ખેંચાિ પદ્ધધત
નમધનયતા માપનની કસોટી:
1)Sit and Reach test

28. 5. ગસતસુમેળ શક્તત (Coordination Ability):
“ ગધતસુમેળ શક્તત એ કોઈ એક શક્તત નર્ી પરાંતુ ગધતસુમેળ
શક્તત એ ધવધવિ પ્રકારની સાત શક્તતઓનો સમૂહ છે.”
વષો સુિી આ ધવધવિ શક્તતઓને કોઈને કોઈ રીતે
ચપળતા(Agility) તરીકે ઓળખવામાાં આવતી હતી પરાંતુ
ઈ.સ. ૧૯૭૮માાં દલૂમ નામનાાં વૈજ્ઞાધનકે તેને ગધત
સુમેળશક્તત તરીકે ઓળખાવી અને તેમાાં સાત શક્તતઓનો
સમાવેશ ર્ાય છે.

29. ગધતસુમેળ શક્તતઓ :
• Combinatory Ability
• Differentiation Ability
• Orientation Ability
• Reaction Ability
• Balance Ability
• Rhythm Ability
• Adaptation Ability