2. Plan
• Antropogen təsir və ətraf mühitin çirklənməsi
• Biosferin antropogen çirklənməsi
• Fiziki çirklənmə
• Kimyəvi çirklənmə
3. Antropogen təsir və ətraf mühitin çirklənməsi İnsan cəmiyyəti
biosferə təsir göstərən və ətraf mühiti dəyişdirən güclü
qüvvəyə çevrilmişdir. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində
biosferə birbaşa və ya dolayı yolla təsiri antropogen təsir
adlanır (antropos – insan).
TORPAQ ÇİRKLƏNMƏSİ
4. Torpaq çirklənməsinin əsas mənbələri
Sənaye Nəqliyyat Kənd təsərrüfatı Yaşayış yeri
Radioaktiv
tullantılar
Neft məhsullarının
qalıqları
Mineral gübrələr Qazlar
Çirkab suları Daşınma
nəticəsində
kimyəvi
maddələrin itkisi
Pestisidlər Məişət tullantıları
Bərk sənaye
tullantıları
Maşınların ətraf
mühitə buraxdığı
qaz
Torpaqların
strukturunun
pozulması
Bərk məişət
tullantıları
Atmosferə
buraxılan sənaye
qazları
-
Heyvandarlıqda
ifrazat məhsulları
Məişətdə işlənən
ekzogen kimyəvi
maddələr
5. İnsan fəaliyyəti nəticəsində müəyyən tullantılar əmələ gələ
bilər və ya kimyəvi maddələrlə torpağı çirkləndirə bilər. Bu
maddələr torpağın tərkibini və quruluşunu dəyişdirir. Bunun
edəcəyi şey, torpağın qida maddələrini və münbit olma
qabiliyyətini itirməsidir. Yer qatının daxilində yaşayan canlılar
və orada böyüyən bütün bitki örtüyü təsirlənir. Bu hallar bir
çox növün yaşayış yeri olan ekosistemlərdə real fəlakətlərə
səbəb ola bilər.
8. Sənaye çirkab suları ilə
çirklənmə
Meşə yanğınları Meşəsizləşmə
Sularla çirklənmə sudakı
canlılara təsir edir
Torpaq eroziyası
Bərk tullantılar Səhralaşma
Ətraf mühitin
çirklənməsinə
səbəb olan
antropogen
amillər
9.
10. Torpağın mexaniki, fiziki, kimyəvi, bioloji və ya sanitariya cəhətdən çirklənməsi növləri
vardır.
Sənaye
çirklənməsi
• Fəaliyyət göstərən mədənlər
• Bərk tullantılar, çirkab suları
Neftlə
çirklənmə
• Qalıq yanacaq istehlakı
Kənd
təsərrüfatı
çirklənməsi
• Pestisidlər, gübrələr
Eroziya Mədənçilik
Kənd təsərrüfatı
Məişət
tullantıları
Plastik
Torpaq
çirklənməsi
11. Fiziki çirklənmə mühitin istilik-energetik, elektromaqnit, dalğa, radioaktiv şüalanma və s.
parametrlərinin normadan kənara çıxmasında müşahidə olunur:
• istilik (termal) çirklənmə – metallurgiya sənayesində, istilik elektrik stansiyalarında və s.
qızdırılmış hava kütləsinin atmosferə buraxılması və isti suyun hidrosferə axıdılması zamanı
müşahidə olunur;
• səs-küyün artması – şəhərlər üçün səciyyəvi olub, texniki qurğular, nəqliyyat, sənaye,
təyyarə limanı və s. çirklənmənin yaranmasına səbəb olur;
• elektromaqnit şüalanma (EMŞ) – mühitin təbii elektromaqnit xassələrinin dəyişdirilməsi
nəticəsində baş verir, əsas mənbə kimi müxtəlif teleradio qurğularının yaratdığı elektromaqnit
şüaları çıxış edir. Ən təhlükəli çox yüksək tezlikli (ÇYT) şüalanma hesab olunur.
12.
13. Suların termal çirklənməsi kimyəvi
çirklənmənin səviyyəsinin də artmasına
səbəb olur, çünki bir çox təhlükəli kimyəvi
maddələrin zəhərliliyi temperaturun
artması ilə əlaqədar olaraq tez-tez artır.
14. Azərbaycanda elektromaqnit şüalanmanın (EMŞ) səviyyəsinin
yüksəlməsində Qəbələ radiolokasiya stansiyası (RLS) əsas mənbə kimi
çıxış edirdi. Keçmiş SSRİ Müdafiə Nazirliyinin hərbi obyekti kimi 1977-85-
ci illərdə tikilmiş və 2012-ci ilədək mövcud olub fəaliyyət göstərmiş Qəbələ
RLS uzaqdan müəyyən edən stansiyalara aid idi. Bu tipli stansiyalar
sırasında ən güclüsü olub, fəzada şüa gücü 600 Kvt təşkil edirdi. Stansiya
yüksək tezlikli impulslu generasiya rejimində işləyirdi. Qəbələ RLS-nin çox
yüksək tezlikli şüalanması öz təsir xarakterinə görə keçici radiasiya
şüalanmalarına yaxınlaşırdı.
15. Radioaktiv çirklənmə - mühitdə radioaktiv şüalanmanın miqdarının təbii
fonu keçməsi nəticəsində yaranır.
Öz təsirinə görə EMŞ-də olduğu kimi, ionlaşdırıcı olub, hüceyrə
səviyyəsində baş verir. Hüceyrə maddələrini ionlaşdıraraq onda patoloji
dəyişikliklər yaranmasına səbəb olur. Nəticədə hüceyrənin energetik və
irsi mexanizmi pozulur, immun mexanizmi zəifləyir.
Radioaktiv və elektro-
maqnit şüalanmaları
ən təhlükəli çirklənmə
növləri olub, insanla
bərabər bütün canlı
aləmə (biosenoza)
güclü təsir göstərir.
TORPAQ ÇİRKLƏNMƏSİNİN SƏBƏBLƏRİ...
RADİOAKTİV TULLANTILAR
AES-lərin radioaktiv tullantılarının saxlanması və utilizasiyası
(ləğv edilməsi) torpağın çirklənməsinə səbəb olur
Onlar torpağın üst qatlarında toplanırlar və davamlı olaraq
qamma şüaları yayırlar
Məsələn: stronsium 90, yod 131, barium 140
16. Mexaniki çirklənmə dedikdə, torpaq səthinin müxtəlif
tullantılarla - inşaat materialları, dəmir-beton və metal
konstruksiya hissələri, qazıntı işləri nəticəsində çıxarılan
süxurlar, məişət tullantıları (zibil) və s. ilə çirklənməsi nəzərdə
tutulur. Mexaniki çirkləndiricilər uzun müddət torpaq səthində
qaldıqda onların korroziyası, aşınması, mikrobioloji və fiziki-
kimyəvi parçalanması nəticəsində torpağın xassələri dəyişə
bilər.
17. Çirklənmiş torpaqda hava və sudan fərqli
olaraq öz-özünə təmizləmə prosesi demək
olar ki, cüzidir. Ona görə də torpağa daxil
olan elementlər orada uzun müddət qalır
və torpağın tərkibindəki elementlərlə
reaksiyaya girir, müxtəlif maddələrin
əmələ gəlməsinə səbəb olur. Belə
maddələr torpaqdan bitkilərə, bitkilərdən
isə heyvanlara keçir və ümumi bioloji
dövranda iştirak edir.
18. Tullantılar içərisində bir çox kimyəvi maddələr (sink, civə, qurğuşun, flüor,
mərgümüş, manqan, dəmir, pestisidlər və s.) olur ki, bunlar da torpağı
çirkləndirərək canlıların həyatı üçün təhlükə yaradır. Bu maddələr əsasən
sənaye müəssisələrindən (elektrik stansiyaları, təyyarələr, istilik qurğuları,
fabrik və zavodlar və s.) torpağa düşür.
Çirkləndirici maddələrdən ən təhlükəli sayılan ağır metallar – qurğuşun,
civə, kadmium, arsen, sink, nikel və başqaları sayılır. Ətraf mühitə daxil
olan ağır metalların təxminən 90%-i torpaqda toplanır. Sonra isə onlar
təbii sulara miqrasiya olunur, bitkilər tərəfindən udulur və qida zəncirinə
qoşulur.
19. Torpaqların çirklənmə dərəcəsi
İndeksi Çirklənmə dərəcəsinin
qiymətləndirilməsi
Praktiki baxımdan
çirklənməyən ancaq
həmin torpaqlarda
məhsuldarlığın azalma
göstəriciləri. %
0 Praktiki çirklənməyib <5%
1 Zəif çirklənib 6-10
2 Mülayim çirklənmə 11-25
3 Güclü çirklənmə 26-50
4 Çox güclü çirklənmə 51-75
5 Hədsiz çirklənmə >75%
