สไลด์ประกอบวิชา TU120 เรื่องมานุษยวิทยา-สังคมศาสตร์กับการศึกษาปัญหาวัฒนธรรมของคนชายขอบ โดยสายพิณ ศุพุทธมงคล คณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

1. มานุษยวิทยา - สังคมศาสตร์ กับการศึกษาปัญหาวัฒนธรรมของคนชายขอบ

2. มานุษยวิทยา ???? มานุษยวิทยาเรียนอะไร เรียนมานุษยวิทยาไปทำไม มานุษยวิทยาสังคม มานุษยวิทยาวัฒนธรรม (social, cultural anthropology) โบราณคดี มานุษยวิทยากายภาพ (physical, biological anthropology)

3. ใครคือคนคนอื่น ?

4. คนอื่น - other “ ความเป็นอื่น” -otherness เขาเป็นใคร น่าสนใจ/เป็นปัญหา ทำไมเราไม่เป็นอย่างเขา ศึกษาคนอื่นเพราะคนอื่นสำคัญกับเราในแง่ใดแง่หนึ่ง คำถามทางมานุษยวิทยาเป็นคำถามที่ มีนัยเชิงคุณค่า แฝงอยู่ เช่นเดียวกับคำถามของศาสตร์แขนงอื่นๆ

5. มานุษยวิทยากับการศึกษา “วัฒนธรรม” “ วัฒนธรรม” ของบรอนิสลาฟ มาลินอฟสกี (1884-1942) มนุษย์คือสิ่งมีชีวิตที่มีความต้องการหลากหลาย ( อาหาร ที่อยู่ เครื่องนุ่งห่ม ความปลอดภัย ความรัก / การมีความสัมพันธ์กับผู้อื่น การเคลื่อนไหว การพักผ่อนหย่อนใจ ) มนุษย์ไม่สามารถตอบสนองความต้องการเหล่านี้ได้โดยลำพัง แต่ด้วยการอยู่ร่วมกัน มีความสัมพันธ์แบบ “ ต่างตอบแทนกัน” (reciprocity) “ วัฒนธรรม” คือสิ่งประดิษฐ์ ความคิด ธรรมเนีย มปฏิบัติ กฎเกณฑ์ สถาบันทางสังคม ที่มนุษย์สร้างขึ้นเพื่อตอบสนองความต้องการ ของตน

6. พลวัตรของคนกับวัฒนธรรม “ วัฒนธรรม” ไม่เพียงตอบสนองความต้องการ แต่ยังทำให้มนุษย์เกิดความต้องการใหม่ๆ ความต้องการความรักและการสืบทอดเผ่าพันธุ์ นำไปสู่การสร้างวิธีการเกี้ยวพาราสี การสู่ขอ หมั้นหมาย แต่งงาน “สถาบันครอบครัว” ครอบครัวเดี่ยว ครอบครัวขยาย ค่านิยมเกี่ยวกับความสวย / หล่อ ฯลฯ ร่างกาย ความคิด อารมณ์ความรู้สึกของมนุษย์ ถูกกำหนดโดยวัฒนธรรม มนุษย์จึงทั้งเป็นผู้สร้างวัฒนธรรม และเป็นผลผลิตของวัฒนธรรม หรือถูกกำหนดโดยวัฒนธรรม ( cultural determinism)

7. ETHNOGRAPHY กระบวนการวิจัย (ethnographic method) 1. วิธีการเก็บข้อมูล เรียกว่า การ สังเกตอย่างมีส่วนร่วม” (participant observation) เรียนภาษาจนสามารถใช้งานในชีวิตประจำวันได้ อยู่ในชุมชนของ คนที่เราศึกษา เป็นระยะเวลานานพอสมควร ( หนึ่งปี ) สังเกต การนับญาติ ความสัมพันธ์ อาหารการกิน การแต่งกาย ประเพณี และเข้าไปมีส่วนร่วมในกิจกรรม พิธีกรรม ต่างๆ ( หากเป็นไปได้ ) เรื่องอะไรบ้างที่คนที่เราศึกษาเห็นว่ามีความสำคัญ 2. วิธีการวิเคราะห์ – ทฤษฎีทางสังคม โครงสร้างหน้าที่นิยม (structural-functionalism) เป็นการพื้นฐานการวิเคราะห์ รายงานการวิจัย – ชาติพันธุ์วรรณนา (ethnography)

8. คนชายขอบ (the marginal man) Georg Simmel (1858-1918) นักสังคมวิทยาชาวเยอรมัน “ The Stranger”* คนชายขอบ คือ คนแปลกหน้า คนแปลกหน้า คือ “นักเดินทาง” “คนเร่ร่อน” (the wanderer) ซึ่งมาวันนี้ แต่ยังอยู่ต่อไปในวันพรุ่ง แม้เขาจะอยู่ในชุมชน เมือง ประเทศ คือในสังคมหนึ่ง แต่สถานภาพของเขากลับถูกกำหนดจากการที่เขา ไม่ได้ เป็นสมาชิกของสังคมนี้มาตั้งแต่ต้น เพราะเขามาจาก “ที่อื่น” เขา มี “วัฒนธรรม” ที่ต่างออกไป * From Kurt Wolff (Trans.) The Sociology of Georg Simmel . New York: Free Press, 1950, pp. 402 - 408.

9. ความแตกต่างทางวัฒนธรรมนั้นสำคัญไฉน ? วัฒนธรรม หมายรวมถึงความคิด การปฏิบัติ สิ่งประดิษฐ์ทางวัตถุ ต่างๆ พิธีกรรม ภาษาที่เราสื่อสารกับคนอื่น ระบบคุณค่า วัฒนธรรม กับ การมีสามัญสำนึก ร่วมกัน (common sense) ของคนในสังคม การปฏิบัติในชีวิตประจำวัน ที่อุดมไปด้วยการให้คุณค่า ( ดี / ไม่ดี สวยงาม / อัปลักษณ์ ถูก / ผิด สุภาพ / หยาบคาย สะอาด / สกปรก ) เมื่อคนเรา เผชิญหน้าวัฒนธรรมที่แตกต่าง – เสียศูนย์ เพราะ สามัญสำนึก ที่เคยใช้ได้ผลทำงานไม่ได้

10. ปัญหาทางวัฒนธรรมของคนชายขอบ หรือของใคร ? คนชายขอบ – ใกล้ในเชิงพื้นที่ แต่ไกลในทางวัฒนธรรม ปัญหาทางวัฒนธรรมของคนชายขอบ จึงไม่ใช่เพียงปัญหาของคนชายขอบ แต่เป็นปัญหาของทุก ฝ่าย

11. คนชายขอบมาจากไหน ความแตกต่างทางกายภาพ ศาสนา / ความเชื่อ วัฒนธรรม ชาวยิว ยิปซี วัฒนธรรมกับกระบวนการทำให้เป็นคนชายขอบ (marginalization) วัฒนธรรมทุนนิยม ( ความก้าวหน้า ความทันสมัย ความเป็นเหตุเป็นผล ...) การสร้างเขื่อนเพื่อการชลประทาน ผลิตไฟฟ้า การพัฒนาอุตสาหกรรม การเกิดขึ้นของย่านการค้า ธุรกิจ การท่องเที่ยว สงคราม ฯลฯ

12. มานุษยวิทยา-สังคมศาสตร์-การศึกษาคนชายขอบ Paul Farmer ผู้ก่อตั้ง Partners in Health

13. มานุษยวิทยาว่าด้วยความรุนแรงเชิงโครงสร้าง Farmer, Paul. Anthropology of Structural Violence. Current Anthropology, Vol. 45, No. 3. Pp. 305-325.

14. เรื่องของ Anite พลเมืองของสาธารณรัฐไฮติ ป่วยเป็นมะเร็งเต้านม พบหมอใน 14 คลินิก แต่ไม่ได้รับการรักษา คำอธิบายของคนพื้นเมือง การทำคุณไสย โรคที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติ Hospital in Cange, Haiti

15. ปัญหาของ Anite “ ปัญหาภายในประเทศ ?” ประเทศที่ด้อยพัฒนาที่สุดประเทศหนึ่งในโลก อันดับที่ 146 จากทั้งหมด 177 ประเทศ (United Nations Human Development Index ( 2006 ) ประมาณ 80% ของประชากรยากจน แทบไม่เคยมีตัวเลขการพัฒนาเป็นบวก ประชากรราว 66% ทำงานภาคเกษตร ปลูกพืชเลี้ยงสัตว์เพื่อยังชีพ สินค้าส่งออก คือมะม่วงกับกาแฟ เป็นประเทศที่มีอัตราการฉ้อราษฎร์บังหลวงสูงที่สุดประเทศหนึ่งของโลก

16. “ปัญหาภายใน” มองจากภายนอก Bernier, Olivier. 1981. Pleasure and Privilege: Life in France, Naples, and America, 1770-1790. การใช้น้ำมันแต่งผมและน้ำหอม เป็นเรื่องปกติ แต่ไม่ทันสมัยถ้าไม่เกล้าผมสูงขึ้นไปราว 3 ฟุต ตกแต่งด้วยหมวก ขนนกกระจอกเทศ อัญมณีมีค่า ที่สำคัญการออกแบบผมต้องเข้ากับยุคสมัย เมื่อกองทัพเรือฝรั่งเศสรบชนะอังกฤษ สุภาพสตรีจะแต่งผมทรงเรือรบ มีดอกไม้ ซึ่งมีกลไกนำน้ำไปหล่อเลี้ยงให้สดอยู่เสมอ มีนกซึ่งมีกลไก สามารถขับร้องได้ ...

17. ชะตากรรมของ Anite กับอาหารการกินของชาวฝรั่งเศส อาหารการกินของผู้ดีฝรั่งเศส La Cuisini ère bourgeoise (1779) One large roast beef in the center of the table FIRST SERVICE Two soups: Cucumber soup; Green pea soup with croutons SECOND SERVICE Boiled leg of Mutton; Roast veal marinated in cream; Duckling with peas; Squab with herbs; Two chickens with little white onions; Rabbit steaks with cucumber

18. กินแบบผู้ดีฝรั่งเศส (ต่อ) THIRD SERVICE Replace the roast beef by a large brioche Four roasts: One small turkey; One Capon; Four partridges; Six squabs roasted like quails Two green salads FOURTH SERVICE Apricot tarlets; Scrambled eggs; vine-leaf fritters; Cookies; Small white beans in cream; Artichokes with butter sauce FIFTH SERVICE A large bowl of fresh fruit Four compotes: Peaches; Prunes; Pears; green Grapes Four plates of ice cream One plate of cream cheese one plate of pastries

19. แต่งตัวและกินอย่างผู้ดีฝรั่งเศสได้อย่างไร ประมาณการณ์ว่า 2/3 ของผลิตภัณฑ์ที่มาจากเขตร้อน และความมั่งคั่งส่วนใหญ่ของฝรั่งเศสมาจากไฮติเพียงประเทศเดียว ผลผลิตสำคัญ – ทาสผิวดำ เป็นทั้งแรงงานและสินค้า ภาวะของทาส ถูกทำโทษด้วยการแขวนเอาขาขึ้น ใส่กระสอบถ่วงน้ำ ตรึงกางเขน ถูกบังคับให้กินอุจจาระ เฆี่ยน ปล่อยให้เป็นอาหารของมดและแมลง โยนลงหม้อต้มน้ำตาล ใส่ถังที่มีหนามข้างในแล้วกลิ้งลงจากภูเขา ให้สุนัขที่กินคน จากนั้นก็ทิ้งให้หมาป่าและสัตว์ล่าเนื้อชนิดอื่นกิน ...

20. ไฮติในปัจจุบัน ชะตากรรมของคนชายขอบ 1791 Haitian revolution 1803 Battle of Verti ères กองทัพของนโปเลียนแพ้ ไฮติประกาศตนเป็นเอกราช แต่ต้องจ่ายค่าเสียหายแก่ฝรั่งเศส 150 ล้านฟรังก์ เริ่มจ่าย 1825 ผู้นำไฮติยึดนโยบายเศรษฐกิจแบบอาณานิคม ทำไร่อ้อยกับกาแฟ สหรัฐอเมริกาไม่รับรองความเป็นเอกราช เพราะจะเป็นตัวอย่างไม่ดีและใช้นโยบายกีดกันการค้า ในขณะเดียวกันก็ให้การสนับสนุนรัฐบาลทหาร ค . ศ . 2000 รัฐบาลพลเรือนที่มาจากการเลือกตั้ง ที่มหาอำนาจไม่เห็นด้วย การไม่ปล่อยเงินกู้ โดยเรียกร้องให้จ่ายดอกเบี้ยล่วงหน้า หรือให้ผ่อนชำระหนี้เดิมเสียก่อนเป็นต้นเงินช่วยเหลือจากต่างประเทศ คิดเป็นราว 30%-40% ของงบประมาณของรัฐ ผู้ให้เงินช่วยเหลือรายใหญ่ที่สุดคือสหรัฐอเมริกา ตามด้วยแคนาดา และประเทศในสหภาพยุโรป สหรัฐฯ ตัดเงินช่วยเหลือทั้งหมดใน ค . ศ . 2001-2004 หลังการเลือกตั้ง เมื่อ ค . ศ . 2000 โดยกล่าวหาว่าประธานาธิบดีที่มาจากการเลือกตั้งมีพฤติกรรมไม่เหมาะสม

21. ยังมีภาพลวงตาเกี่ยวกับเอดส์และร่างกายที่หายไป เมื่อเอดส์ปรากฏตัวขึ้นในราวทศวรรษ 1980 แพทย์และนักวิทยาศาสตร์ชาวอเมริกันกล่าวว่าที่มาของเชื้อคือไฮติ การแพร่ขยายของโรคเป็นผลมาจากลัทธิวูดู การพังทลายของธุรกิจท่องเที่ยว ข้อเท็จจริงเกี่ยวกับเอดส์ 1984 พบว่า 17% ของผู้ป่วยเคยมีเพศสัมพันธ์กับนักท่องเที่ยวจากทวีปอเมริกาเหนือ Sex tourism Wives and girlfriends From urban slums to smaller cities

22. มานุษยวิทยากับการศึกษาคนชายขอบ การสังเกตอย่างมีส่วนร่วม สิ่งที่เห็น ได้ยิน สัมผัส จับต้อง สิ่งที่มองไม่เห็น -- ประวัติศาสตร์ เชื่อมโยง ผ่านทฤษฎีทางสังคมศาสตร์ กระบวนการทำให้เป็นคนชายขอบ ผ่านนโยบายการพัฒนาประเทศให้ทันสมัย นโยบายความมั่นคง ลัทธิชาตินิยม World-systems theory (Wallenstein) เรียนมานุษยวิทยาไปทำไม รู้จักคนอื่น ภาวะที่เขาดำรงอยู่ และเงื่อนไขทางประวัติศาสตร์ การเมือง เศรษฐกิจ ที่ทำให้เขาเป็นเช่นนี้ ไม่ด่วนกล่าวโทษ ( จน โง่ เจ็บ ) แก้ปัญหา ตัวเราเป็นส่วนหนึ่งของปัญหา ?