Iron

1. Hazırladı: Elshad huseynli
www.studyaz.webege.com

2. QURAN’da dəmir
“...Biz həddindən artıq möhkəm olan və insanlara fayda verən dəmiri də
nazil etdik (endirdik)...” (“Hədid” surəsi, 57/25)
www.studyaz.webege.com

3. Həmçinin
Dəmir Müqəddəs QURANda adı keçən elementlərdən biridir. Hadid surəsində qeyd
edilmişdir və Hadid-dəmir deməkdir. Hadid surəsi 25ci ayətdə “enzelna” yəni
“endirmə” sözü istifadəyə verilmə kimi nəzərdə tutulmuş və məcazi mənada
verilmişdir. Lakin buu heç də məcazi məna deyildir.
- Dəmirin yaranması üçün Günəşin 3000 oC səth və 20 mln oC nüvəsindəki
temperaturu belə kifayət deyil. O yalnız uzaq nova və supernova adlanan bir neçə yüz
mln dərəcə temperatura malik olan ulduzlarda yarana bilər. Həmin ulduzlarda dəmirin
miqdarı artdıqda o artıq bu ağırlığı daşıya bilmir və kiçik partlamalara məruz qalır.
Partlama nəticəsində dağılan dəmir fəzaya yaayılır və beləcə də sünyamıza qədər gəlib
çıxır.
www.studyaz.webege.com

4. Dəmir gündəlik həyatda
Dəmir (Fe, Ferrum) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 26-cı
element, kimyəvi işarəsi Fe-dir. Çəkisi 55,85 unitdir.
Dəmir (Fe) – qan hemoqlobininin tərkibində və əzələlərdə rast gəlir. Ən çoх
heyvan mənşəli məhsulların və meyvə-tərəvəzlərin tərkibində olur. Insan
orqanizmində olan dəmirin yarıdan çoхu qan hemoqlobininin tərkibindədir.
İnsan qidasında dəmir çatışmadıqda alimentar anemiya (qida anemiyası) baş
verir. Ərzaq məhsullarında dəmirin miqdarı mq%-lə belədir: çovdar çörəyi – 3,0;
buğda çörəyi – 1,6; lobya – 7,9; soya unu – 7,7; kartof – 0,9; yerkökü – 0,6; kələm –
1,3; alma – 2,0; üzüm – 0,9; qaraciyər – 8,4; mal əti – 3,0; yumurta – 3,0.[1]
www.studyaz.webege.com

5. ATOMLARIN KRİSTALLİK QURULUŞU
Metallar metallik əlaqələr vasitəsilə bir-birini saxlayan atomlardan ibarət nəhəng
strukturdur. Burada “Nəhəng” dedikdə geniş lakin dəyişən miqdarda atomlar nəzərdə
tutulur - metal parçasının ölçülərindən asılı olaraq.
12 cür atom quruluşu var! Ama bunlardan əsas 3ü ən çox rastlanandır.
12 koordinasiya
Bir çox metal növü yaxın atom quruluşludur, yəni içərisinə
mümkün həcm daxilində istənilən sayda atom
yerləşdirmək olar. Onların hər biri qonşuluqdakı 12 atoma
toxunur. Başqa cür desək, hər üzdə 6 atomla toxunur.
Üzün yuxarı hissəsində 3 və aşağı hissəsində 3 atoma
toxunur. (Bu cür quruluş HCP structure adlanır)
8 koordinasiya
Bəzi metallar atomları az sıxlığa malikdir. Burada hər bir
atom qonşuluqdakı 8 atoma toxunur. Sol tərəfdəki şəkildə
atomların üst və ya alt tərəfdəki 4 atoma toxunduğunu, sağ
tərəfdəki şəkildə isə bir atomun 8 atoma toxunduğunu
aydın görə bilərik.
www.studyaz.webege.com

6. Maqnitlik
Maqnitllik baxımından maddələr 3 yerə bölünür.
1. Ümumiyyətlə maqnit sahəsindən qaçan
2. Çöl (dış) mqnit sahəsindən qaçan
3. Maqnit sahəsi tərəfindən cəlb olunan
Dəmirlər 3cu sinfə aiddirlər. Dəmirə bu özəlliyi verən xüsusiyyətləri sayaq
1. Dolmamış d və f –orbitallarına malik olmaslıdır
2. Kristaldakı atomlar arasında məsafənin nisbətən uzaq olması. Əgər yaxın
olsa tək qalmıs elektronlar çütləşər və əks tərəfə dönməyə başlayar.
www.studyaz.webege.com

7. Dəmirlər
Qarışımın adı Tərkibi
Bürünc Mis(92%), Qalay (6%), sink (2%)
Latun Mis (70%), sink(30%)
Çelik Dəmir(98%), karbon (2%)
Paslanmaz çelik Dəmir(75%), karbon (1%), Xrom(20%), nikel (5%)
Dualiminium Aluminium (95%), mis(4%), manqan (1%)
Qiymətli gümüş Gümüş (92.5%), Mis (7.5%)
www.studyaz.webege.com

8. Paslanmanın izahı
Metalın paslanması onun səthindəki atomların oksijenlə reaksiyaya girməsi
nəticəsində olur.
Sıradan bir dəmir parçasını HCL-hidroxlorid asidə salsaq dəmirdən hidrogen
qabarcıqlarının çıxdığını görərik. Dəmirin səthində yaranan
nahamarlıqlar, daxili gərilmələr və bunu kimi bir neçə problem onun səthində
anod və katodların yaranmasına gətirib çıxarır. Anoddakı müsbət yüklü
atomlar həllediciyə gedərkən mənfi yüklü elektronlar metal (dəmir) içinde
qalırlar. Bu elektronlar həlledicidən metala gələn hidrogen atomlarını
neytrallaşdırırlar. Neytral atomların bir araya gəlməsi nəticəsində hidrogen qazı
yaranır. Bu proses davam etdikcə dəmir anod bölgəsində oksidləşir və
karroziyaya məruz qalır.Parçanın katod bölgəsi isə hidrogen qazıyla örtülür.
www.studyaz.webege.com

9. Paslanma
Anod ve katodda meydana reaksiya məhsulları çox vaxt qarşı-qarşıya gəlib yeni
reksiya yaradırlar və gözlə görülən paslanma məhsulu əmələ gətirirlər. Su içindəki
dəmirdə katodik reaksiya zamanı yaranan hidroksil iyonları elektrolid içərisində
anoda doğru hərəkət edərkən əks istiqamətdə hərəkət edən dəmir iyonları
qarşılaşır lar. Bu iyonlar birləşərək Fe(OH)2 əmələ gətirilər. Bu isə həlledicidəki
oksigenlə birləşərək dəmir pası adlanan Fe(OH)3 əmələ gətirir.
Fe → Fe2+ + 4e- : Anodik reaksiyon
O2 + 2H2 0 + 4e- → 4OH- : Katodik reaksiyon
Tək dəmir və çelik yox, aliminium və bürünc də paslanmaya məruz qalır. Ancaq
onlarda materialın oksigenlə birləşməsində əmələ gələn incə təbəqə materialın
havayla təmasını kəsir və qoruyucu rol oynayır. Bu təbəqə çox incədir və dəmirin
rənginə təsir etmir. Paslanmanın ən başlıca xüsusiyyəti materialın atomlarındakı
böyük fərq səbəbiylə səthdə dayanıqlı birləşmə olmamasıdır. Bunun məticəsi
olaraq adi yaranan pas materialın içərisinə nüfuz edir və metalın keyfiyyətini aşağı
salır.
www.studyaz.webege.com

10. Paslanmaya qarşı tədbirlər
Paslanmanın qarşısını bir neçə yolla almaq olar. Bu yollar əsasən 2 yerə bölünür.
1. Müvəqqəti
2. Birdəfəlik
Müvəqqəti zamanı dəmiri müxtəlif tərkibli yağlara salmaqla və ya uçucu pas
önləyici maddələrlə qarşısını almaq olar.
Birdəfəlik pasın qarşısını almaq istədiyimizdə əsas 2 üsul var.
1. Polimer örtülər – Bu zaman dəmir (metal) plastik örtüklər və ya pas önləyici
boyalar istifadə olunur.
2. Başqa metaldan istifadə - Bu zaman dəmir əsasən Cr vasitəsiylə örtülür. Cr
dəmirin üzərində nazik təbəqə yaradır və dəmirin oksidləşmıəsinə icazə
vermir.
3. Qalvanizləmə - Bu zaman Sinkdən istifadə olunur.
www.studyaz.webege.com

11. Çelik
Adi dəmir tərkibində karbon miqdarından asılı olaraq dəyişə bilir. Sənayedə isə
əsasən bu karbon miqdarı 0.8 – 2% olan çelikdən daha çox istifadə olunur. Çelik
adi dəmiri sadəcə döymə yolu ilə də əldə etçək olar. Lakin qarışımın tərkibi təkcə
Fe və Cr-dan ibarət deyildir. Əlavə olaraq Mangan (% 0,8 dən daha az), Silisium
(%0,5 dən daha az) ve bir qədər də Fosfor və kükürd də var.
Çeliklər dəmirdən daha möhkəm olurlar və paslanmaya qarşı dirəncli olurlar.
Onları birdəfəlik paslanmaz etmək üçün isə Qalaylamadam və ya Xromdan
istifadə edilir.
Karbon miqdarı aşağı olan çelikləri sadə yolla döymə yolu ilə də şəkilləndirilə bilər
www.studyaz.webege.com

12. Qızıl və yaranması
Əslində qızılın yaranması elmə dəqiq məlum deyil. Sadəcə bunun haqqında bir
çox teoriyalar var. Bunlardan 3ü aşağıdakılardır.
 Greek Theory
 The Hot Water theory
 The Hot Rock Theory-Magma
www.studyaz.webege.com

13. Teoriyalar
Greek Theory
Yunanlar qızılı ilk dəfə çaydan tapıblar. Buna görə qədim yunanlar qızılın Günəş
işığı və su sayəsində yarandığını deyirdirlər. Lakin bu təbii ki belə deyil.
The Hot Water Theory
Bu teoriya əslində yunanların bəsit və doğru sayılmayan teoriyası və mürəkkəb
kimyəvi proseslərin birləşməsindən əmələ gəlir. Belə ki, bu iddiyada qurund suları
(groung water) volkanik və ərimiş qayalar tərəfindən isidilir və yerin səthindəki
çatlardan yerin dərinliklərinə doğru yüksək təzyiqlə itələnir. Səthdən bir neçə mil
dərinliyə çatmış yüksək temperaturlu su minerallarla dolu qabıqla qarşılaşır və
qabıqdakı dəmiri özündə həll edir. Son mərhələdə su daha soyuq səthə çatdıqda
bərkiyir və qızıl adlanan metala çevrilir.
The Hot Rock Theory-Magma
3cü teoriyaya görə qızıl soyumuş maqmanın tərkibindən çıxır. Volkanik qayalar
isidilir və yüksək təzyiqə məruz qalır, bu isə orda kimyəvi reaksiyaların olmasıyla
nəticələnir. Temperatur və təzyiq azaldıqda isə qayaların tərkibindəki minerallarla
dolu maye üzə çıxır və bir müddət sonra qızıl yaranır.
www.studyaz.webege.com

14. Qızılın rəngi Tərkibi
Yellow Gold (22K) Gold 91.67% Silver 5% Copper 2% Zinc 1.33%
Red Gold (18K) Gold 75% Copper 25%
Rose Gold (18K) Gold 75% Copper 22.25% Silver 2.75%
Pink Gold (18K) Gold 75% Copper 20% Silver 5%
White Gold (18K) Gold 75% Platinum or Palladium 25%
White Gold (18K) Gold 75% Palladium 10% Nickel 10% Zinc 5%
Gray-White Gold (18K) Gold 75% Iron 17% Copper 8%
Soft Green Gold (18K) Gold 75% Silver 25%
Light Green Gold (18K) Gold 75% Copper 23% Cadmium 2%
Green Gold (18K) Gold 75% Silver 20% Copper 5%
Deep Green Gold (18K) Gold 75% Silver 15% Copper 6% Cadmium 4%
Blue-White or Blue Gold (18K) Gold 75% Iron 25%
Purple Gold Gold 80% Aluminum 20%
www.studyaz.webege.com