Open educational resource useful for learners. It is prepared as per syllabus of BA Part II, Sem IV (CBCS Pattern), Module I of 'Resource Geography' of Shivaji University, Kolhapur and useful for other Universities of Maharashtra

1. डॉ. नाभदेव व्ही. तेरोये
ऩदव्मुत्तय बूगोरळास्त्र वलबाग
याजा श्रीऩतयाल बगलंतयाल भशावलद्मारम, औंध, जज. वाताया
ई-भेर : nvtelore@gmail.com
साधनसंऩत्ती बूगोराचा ऩरयचम
(INTRODUCTION TO RESOURCE GEOGRAPHY)
साधनसंऩत्ती बूगोर
(RESOURCE GEOGRAPHY) DSE– IV
शिवाजी ववद्माऩीठ, कोल्हाऩूय
फी.ए. बाग २ सेशभस्टय ४ (सी.फी.सी.एस ऩॅटनन)
सुधारयत अभ्मासक्रभ २०१९-२०२०
Introduction to Resource Geography by Dr Namdev V Telore is licensed
under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0
International License.

2. भोड्मूर – I: साधनसंऩत्ती बूगोराचा ऩरयचम
१.१.१ साधनसंऩत्ती बूगोराची व्माख्मा
• ‘वाधनवंऩत्तीच्मा ननर्भितीचा, वलतयणाचा, लैर्ळष्टमांचा ल ऩरयणाभांचा
अभ्माव कयणायी ळाखा म्शणजे वाधनवंऩत्ती बूगोर शोम.’
• ‘ऩृथ्लीलयीर भानल आऩल्मा वलकावावाठी लाऩयात अवरेल्मा वलि
वाधनांचा ककं ला फाफींचा बौगोर्रक दृष्टीकोनातून के रेरा अभ्माव
म्शणजे वाधनवंऩत्ती बूगोर शोम.’
• Something which can be used to satisfy our needs, is technologically
accessible, economically feasible and culturally acceptable is referred
as a resource and their geographical study is called resource
geography”.

3. १.१.२ साधनसंऩत्ती बूगोराची व्माप्ती
• नैवर्गिक वाधनवंऩत्ती ककं ला वंवाधने हश ननवगाितून प्राप्त शोतात.
भानली गयजांची ऩूतिता कयणाये नैवर्गिक ककं ला भानलननर्भित घटक
म्शणजे वाधनवंऩदा शोम.
• वाधनवंऩदाची उऩमोर्गता शी भानलाची किमाळीरता, न्मान,
तांत्ररक उऩरब्धता मालय अलरंफून अवते. वाधनवंऩत्ती शी
स्त्ऩळीम (दृश्म) ककं ला अस्त्ऩळीम (अदृश्म) अश्मा दोन्शी प्रकायची
अवते. वाधनवंऩत्ती बूगोराच्मा व्माप्तीभध्मे कारानुरूऩ फदर
झारेरा हदवतो.
• वुरुलातीरा पक्त वाधनवंऩत्तीच्मा वलिवाभान्म वलतयणाचा
माभध्मे अभ्माव कयण्मात मेत अवे. आता वाधनवंऩत्तीचे लाढते
भशत्त्ल, त्माच्मा वलतयणाभध्मे अवभानता, वलवलध प्रकायांत लाढती
भागणी आणण घटती उऩरब्धता तवेच बवलष्मात त्माचे जतन
कयण्माचे धोयण शे वाधनवंऩत्ती बूगोर अभ्मावाचे भशत्त्लऩूणि
घटक फनरे आशेत.

4. • वाधनवंऩत्ती हश व्मजक्तननष्ठ ल लस्त्तुननष्ठ अवते.
• नैवर्गिक वाधनवंऩत्ती हश प्रत्मेक देळाच्मा वलकावाचा कणा आशे.
वाधनवंऩत्तीची उऩमुक्तता ल किमात्भकता हश ननवगि, भानल ल
वंस्त्कृ ती मांच्माळी ननगडडत अवते. जभीन, ळेती, जंगर ल राकू ड,
खननजे, ळक्ती वाधने ल भानल हश भशत्लाची वाधनवंऩत्ती आशे.
• भानल शा स्त्लत् वलश्लातीर भशत्लाची वाधनवंऩत्ती अवून श्रभ, फौविक
कु ळरता माभुऱे ‘भानल वाधनवंऩत्तीची’ भागणी ल भूल्म लाढरे आशे.
• दाभोदय नदीरा ‘फंगारचे अश्रू’ अवे ऩूली वंफोधरे जात अवे. दाभोदय नदी
प्रकल्ऩ १९४८ भध्मे उबायल्मानंतय मा प्रदेळातीर ऩूय ननमंरणाफयोफयच
लीजननर्भिती, भावेभायी, ऩाणीवाठा इ. पामदे भानलाने घेतरे आशेत. अळा
यीतीने वाधनवंऩत्तीचा उऩमोग स्त्थऱ ल काऱानुवाय भानल स्त्लत्च्मा
कल्माणावाठी कयीत आशे. ननवगि शा भानलारा उऩमुक्त ल रावदामक
अवे दोन्शी प्रकायचे अनुबल देतो.
• जऩान ल इस्रामर मा दोन्शी देळांभध्मे नैवर्गिक वाधनवंऩत्तीची
कभतयता अवूनशी भानली वाधनवंऩत्तीच्मा जोयालय प्रगती झारी आशे
तय आकिकन देळांभध्मे नैवर्गिक वाधनवंऩत्ती जास्त्त अवूनशी भानली
वाधनवंऩत्तीच्मा कभतयतेभुऱे जास्त्त वलकाव झारा नाशी.
• अश्मा प्रकाये वाधनवंऩत्ती बूगोराची व्माप्ती स्त्थऱ ल काऱानुवाय लाढत
आशे.

5. साधनसंऩत्ती: संकल्ऩना
• वुभाये दशा शजाय लऴाांऩूली भानलाने जंगरातीर लास्त्तव्म वोडून
ळेती कयण्माव वुयलात के री. तेव्शा ल आता भानल ऩूणिऩणे
ननवगािलय म्शणजेच नैवर्गिक वाधनवंऩत्तीलय अलरंफून आशे.
• भानल ळयीयाने थोडा कभजोय अवरा तयी आऩल्मा फुविभतेच्मा
आधायालय त्माने आऩरे जीलन वुखकय फनवलरे आशे. ऩृथ्लीलय
वलऩुर वाधनवंऩत्ती अवरी तयी नतचे प्रभाण वलिर वायखे नाशी.
• ऩमािलयणात शला, ऩाणी, वूमिप्रकाळ, खननजे, लनस्त्ऩती इ. नैवर्गिक
वाधनवंऩत्ती वलऩुर प्रभाणात आशेत. लाढती रोकवंख्मा,
ऩमािलयणाचा शोणाय ऱ्शाव माभुऱे वाधनवंऩत्तीलय ताण मेत आशे.
• बवलष्मात माभुऱे भोठ्मा वभस्त्मा ननभािण शोतीर. मावाठी
वाधनवंऩत्तीचे वंलधिन ल ऩुनननिर्भिती मा फाफींकडे रक्ष्म देणे
गयजेचे आशे.

6. साधनसंऩत्तीची व्माख्मा
• इ. डब्रू. झिभयभन (E.W. Zimmermann) –
'वाधनवंऩत्ती म्शणजे ती एखादी लस्त्तू नवून भानली गयजांच्मा ऩूतितेवाठी
लस्त्तूंचा अवणाया कामाित्भक वशबाग कक ज्माभुऱे भानली गयज बागवलरी
जाऊन त्मारा वभाधान प्राप्त शोते.’
• ऩी. एप. भॅकनार –
'ननवगािने हदरेरे ल भानलाव उऩमुक्त घटक म्शणजे नैवर्गिक
वाधनवंऩत्ती शोम.'

7. साधनसंऩत्तीचे वगीकयण
I) ननशभनतीनुसाय साधनसंऩत्तीचे वगीकयण :
i) नैवर्गिक वाधनवंऩत्ती: वौयळक्ती, ऩाणी, शला, जभीन, खननजे, लनस्त्ऩती, प्राणी
ii) भानली वाधनवंऩत्ती: भानली फऱ, भानली षभता, भानली धोयण, भानलननर्भित वंऩत्ती
II) स्वरूऩानुसाय साधनसंऩत्तीचे वगीकयण: i) वुप्त ii) व्मक्त
III) साधनसंऩत्तीच्मा उगभावरून वगीकयण: i) ननजील वाधनवंऩत्ती ii) वजील वाधनवंऩत्ती
IV) प्रभाणानुसाय साधनसंऩत्तीचे वगीकयण: i) भमािहदत ii) अभमािहदत
V) भारकी हक्कानुसाय साधनसंऩत्तीचे वगीकयण: i) जागनतक ii) याष्रीम iii)खाजगी

8. साधनसंऩत्ती बूगोराचे भहत्त्व
• i) जर्भनी -भानलाने घये, इभायती, लाशतूकभागि उबायरे आशेत.
• ii) भृदा लनस्त्ऩती मावाठी गयजेची अवून भानलाने त्मालय ळेती वलकर्वत के री आशे.
• iii) नद्मा, तराल, वयोलये, तराल माभधीर ऩाणी भानलारा वऩण्मावाठी, लाशतुकीवाठी, ळेती ल
उद्मोगधंद्मावाठी लाऩयता मेते.
• iv) जंगरातीर राकू ड इंधन, पननिचय, फांधकाभ, जशाजफांधणी इ.वाठी उऩमुक्त आशे.
• v) दगडी कोऱवा, रोखंड, तांफे, र्ळवे, जस्त्त, फॉक्वाइट इ. खननजांऩावून भानलाची औदमोर्गक
प्रगती झारी आशे.
• vi) ळजक्तवाधनाभुऱे लीजननर्भिती ननभािण करून भानलाने आर्थिक वलकाव के रा आशे.
• vii) वौयळक्ती, ऩलनऊजाि, बू औजष्णक ऊजाि इ अऩायंऩरयक ऊजेच्मा आधाये वलकावारा भानलाने
गती देऊन ऩमािलयण वंधायण के रे आशे.
• viii) भनुष्म स्त्लत् भशत्लाची वाधनवंऩत्ती आशे.

9. संदबनग्रंथ
• Cutter S.N., Renwick W.H. (2003). Exploitation Conservation Preservation: A Geographical
Perspective on Natural Resources Use. 4th Ed., John Wiley and Sons, New York.
• Husain M. (2003). Resource Geography. Anmol Pub., 1-446.
• Gautam A. (2017) Geography of Resources: Exploitation Conservation and Management,
Sharda Pustak Bhavan, Allahabad.
• Encyclopedia Britannica.
• कु रवर्चल, र्ळलाजी वलद्माऩीठ कोल्शाऩूय (२००८). वलसान तंरसान आणण प्रगती, फी.ए.
बाग -१, दूय र्ळषण कें द्र, र्ळलाजी वलद्माऩीठ कोल्शाऩूय.
• भयाठी वलश्लकोळ http://www.marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/
• ऩाटीर एव., वूमिलंळी आय., ऩाचायणे एव., चौधय, अ. (२०१४). आर्थिक बूगोर, अथलि प्रकाळन, ऩुणे
ऩा. ७-१३९.
• दैननक रोकवत्ता (२०१७). ‘जरनीती’म्शणजे नेभकं काम. https://www.loksatta.com/vishesh-
news/water-management-marathi-articles-1463352/ ३०.०४.२०१७

10. धन्मलाद
Introduction to Resource Geography by Dr Namdev V Telore is licensed
under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives
4.0 International License.