HISTORIA ARCHITEKTURY EUROPEJSKIEJ TYLKO DLA ORŁÓW - SKRÓT.pdf

13.03.2023, 18:38 HISTORIA ARCHITEKTURY EUROPEJSKIEJ TYLKO DLA ORŁÓW - SKRÓT
https://www.historiasztuki.com.pl/strony/003-01-00-HISTORIA-ARCHITEKTURY.html 1/25
KANON . HISTORIA SZTUKI . ARCHITEKTURA . MALARSTWO . RZEŹBA . MEBLARSTWO . DESIGN . UBIÓR . OGRODY . MUZYKA . FOTOGRAFIA . IKONOGRAFIA . MITOLOGIA . FILOZOFIA . BIBLIOTEKA . @
DZIAŁY: PREHISTORIA . CYWILIZACJE . STAROŻYTNOŚĆ . WCZESNE ŚREDNIOWIECZE . ŚREDNIOWIECZE . RENESANS I MANIERYZM . BAROK I ROKOKO . KLASYCYZM . HISTORYZMY
HISTORIA ARCHITEKTURY WSPÓŁCZESNEJ
HISTORIA ARCHITEKTURY (DO XIX WIEKU) W SKRÓCIE
NA TEJ STRONIE: NEOLIT . EGIPT-MEZOPOTAMIA-KRETA-AKROTIRI-MYKENY . GRECJA . ETRUSKOWIE . RZYM . WCZESNE ŚREDNIOWIECZE . ROMANIZM . GOTYK
RENESANS I MANIERYZM . BAROK . ROKOKO . KLASYCYZM . HISTORYZM

Niniejsze opracowanie obejmuje historię architektury europejskiej do połowy XIX wieku, ale uwzględnia również inne zjawiska
mające istotny wpływ na jej rozwój - np. architekturę starożytnego Egiptu, Koptów czy architekturę islamską. Architektura Indii,
Dalekiego Wschodu i obydwu Ameryk omówiona będzie odrębnie.
W tym opracowaniu termin klasycyzm oznacza nurty rozwijające się od połowy XVIII w. do początków XIX w. i odwołujące się
bezpośrednio do tradycji antycznej, natomiast pojęcie neoklasycyzm odnosi się do nurtu sztuki XX wieku i jest omówione w historii
architektury współczesnej.
Historię architektury europejskiej dzieli się na kilka okresów:
prehistorię - pierwsze budowle mezolityczne i neolityczne do początku epoki brązu,
wczesną starożytność (wielkich cywilizacji) - budownictwo Egiptu i Mezopotamii, oraz Krety, Hellady i zachodniej Anatolii
(Troja) do końca tzw. wieków ciemnych,
starożytność (antyk) - architektura Greków, Etrusków, Rzymian do upadku zachodniego Cesarstwa Rzymskiego,
wczesne średniowiecze - architektura wczesnochrześcijańska, bizantyjska, anglo-saksońska i przedromańska,
średniowiecze - architektura romańska i gotycka,
nowożytność - architektura renesansu i manieryzmu, baroku i rokoka, klasycyzmu,
I połowa XIX wieku - historyzm i orientalizm,
II połowa XIX wieku - akademizm, secesja
Uwaga:
- na tej stronie znajduje się tylko skrót dający pojęcie o ogólnym biegu historii architektury. Czerwone strzałki przy tytułach
rozdziałów wkrótce otwierać będą strony szczegółowe,
- już teraz wiele informacji szczegółowych. np. ilustracje przedstawiające egipskie świątynie, piramidy i nekropolie, świątynie
greckie itd. znajduje się na stronach tematycznych epok i stylów, a przegląd najważniejszych budowli znajduje się m.in. na
stronach:
MEZOLIT - NEOLIT 10.000 - 3.000 BC
Człowiek najpierw zaczął rzeźbić (30.000 pne), nieco później malować (20.000 pne), a najpóźniej stworzył obiekty, jakie można zaliczyć do historii architektury
(9.000 pne). Na podstawie drobnych znalezisk możemy odtworzyć formę pierwszych ludzkich siedzib mieszkalnych - mezolitycznych szałasów wykonanych z
gałęzi i krytych skórami zwierząt. Podstawą ścian takich szałasów były rzędy kamieni tworzących podmurówkę. Ich ślady pochodzą z kultury natufijskiej,
nazwanej od stanowiska Wadi-an-Natuf w dzisiejszym Izraelu.
Pierwsze znane nam budowle to neolityczne obiekty świątynne w Göbekli Tepe i Nevali Çori (ok. 9-8.000 pna) na pograniczu dzisiejszej Turcji i Syrii, oraz
nieco późniejsze mury w Jerycho w Palestynie (ok. 8.000 pne). Wykopaliska w Gobekli Tepe odkryły struktury oraz przykłady opracowania rzeźbiarskiego
budowli znacznie wyprzedające epokę i porównywalne z osiągnięciami epoki brązu.
W ÇatalhöyükW południowej Turcji odkryto osiedle o zaawansowanej strukturze, liczące w latach 7-6.000 pne ok. 5-8.000 mieszkańców.
W południowej Azji, w pakistańskiej prowincji Beludżystan odkryto ślady osiedla Mehrgahr z ok 6.000 pne.
Na terenie dzisiejszej Rumunii, Mołdawii i Ukrainy rozwijała się kultura Cucuteni tworząca w latach 3800-3700 pne osiedla osiągające 450 ha powierzchni i
liczące nawet 10-15.000 mieszkańców (Talianki, Dobrowody, Majdaniec, Nebeliwka)Pierwsi europejscy rolnicy tworzący kultury ceramiki wstęgowej budowali w

okresie 6-5.000 pne tzw. długie domy (long house) osiągające do 100 m długości (przeciętnie 20-30). W takich pozbawionych okien domach mieszkało 20-30
osób a przeciętna wioska liczyła 6-7 domów. Ściany domów budowano z okładanej gliną, drewnianej plecionki wypełniającej przestrzeń między słupami
konstrukcyjnymi. W kulturze Cucuteni panował trudny do zrozumienia zwyczaj, zgodnie z którym co kilkadziesiąt lat wszystkie domostwa palono, a potem
osiedle odbudowywano w tym samym miejscu. Być może akt taki miał symboliczne znaczenie oczyszczające i rozpoczynające nowe życie wspólnoty. Typ
długiego domu zamieszkiwanego przez jeden rozgałęziony ród miał wiele odmian o cechach wynikających ze specyfiki regionu.
Mezolityczny szałas; Jeden z kręgów świątyni w Gobekli Tepe, 9500 pne; Rekonstrukcja "długiego domu"
Szczególny rodzaj budowli wznosiły tzw. kultury megalityczne rozrzucone od Malty, wzdłuż wybrzeża Atlantyku, przez Wyspy Brytyjskie aż do Jutlandii.
Najstarsze z nich pochodzą z okresu 5-4.000 pne i znajdują się w dzisiejszej Portugalii i Bretanii. Budowle megalityczne dzielą się na menhiry (pojedyncze,
ustawione pionowo bloki skalne, które właściwie powinno nazywać się pomnikami a nie budowlami), dolmeny (grobowce zbudowane z kilku pionowych
megalitów nakrytych jednoczęściowym, kamiennym dachem) i kromlechy (megalityczne kolumnady i kamienne kręgi) otaczające miejsca o prawdopodobnie
kultowym przeznaczeniu, z których najsłynniejszy jest kamienny krąg Stonehenge (ok. 3-1.600 pne).
Do budowli megalitycznych zalicza się również megalityczne świątynie maltańskie, z których najstarsza Ggantija znajduje się na wyspie Gozo k/Malty.
Świątynie te różnią się od innych budowli megalitycznych tym, że nie są tylko świadomie zaprojektowanymi strukturami elementów ustawionych w przestrzeni,
ale można je uznać za budynki we współczesnym znaczeniu, a więc posiadające wejście, ściany, przegrody i przekrycie.
Menhiry w Carnac, Francja, 4000 pne; Dolmen Poulnabrone, Irlandia

Kromlech Stonehenge, Anglia, 2900 pne; Świątynia megalityczna Ggantija, Gozo, 3600 pne
Na drugim krańcu Europy, na szkockich Orkadach istniały ok. 3700-2500 pne zwarte neolityczne osiedla Skara Brae i Knap of Howar, składające się z
wymurowanych kamieniami ziemianek krytych dachami z gałęzi.
W epoce neolitu budowano również burdei - półziemianki zagłębione w gruncie na ok. 1,5 m, otoczone glinianymi ścianami i przekryte dachami z sitowia,
gałęzi itp. Budynki takie wznoszono m.in. na obszarze Karpat i na terenach kultury Cucuteni, gdzie burdei miały plan eliptyczny.
W należącej do kultur naddunajskich kulturze pucharów lejkowatych rozwijającej się m.in. na terenie Polski w okresie 4-2.000 pne tworzono budowle ziemne -
kurhany, początkowo niewielkie i pozbawione komory grobowej, z czasem znacznie większe i wyposażone w megalityczną komorę. Budowle takie stały się
typowe dla kultur Celtów, Słowian i Bałtów w pierwszym tysiącleciu pne. Kurhany są przykładem znacznie szerszego zjawiska architektury grobowej.
Knap of Howar; Rekonstrukcja burdei, Muzeul Golesti; Kurhany w Sarnowie k/Nidzicy
PIERWSZE CYWILIZACJE 3.000 - 1.200 BC
STAROŻYTNY EGIPT 3.000 - 300 . MEZOPOTAMIA 2.500 - 300 . KRETA I MYKENY 1.700 - 1.200

Ludy neolityczne spajały więzy rodowe, nie miały one wykształconej hierarchicznej struktury społecznej, skodyfikowanego systemy wierzeń, administracji. Nie
znały również pisma, chociaż jego początki sięgają kultury Vinca z ok. 5300 pne.
Pierwsze zaawansowane kultury osiadłe (czyli rolnicze), które potrzebowały i mogły stworzyć wielką architekturę uformowały się ok. 3000 pne w Egipcie i dolnej
Mezopotamii epoki sumeryjskiej. Pewne pokrewieństwa w motywach zdobniczych stosowanych w sztuce tych dwóch kultur wskazują na istnienie głębszych, ale
trudnych dziś do rozszyfrowania związków.
Wspólną cechą ich architektury jest wielka skala i surowy monumentalizm budowli sakralnych i grobowych. Jest rzeczą zadziwiającą, że te pierwsze
zorganizowane kultury, jakkolwiek w skali historycznej stanowiące niewątpliwe osiągnięcie, ale dysponujące jeszcze bardzo prymitywną techniką, stworzyły
budowle o niesłychanie wysokim poziomie artystycznym i skali stanowiącej wyzwanie nawet dla współczesnej techniki budowlanej. Próby odtworzenia metod
wznoszenia takich konstrukcji jak piramidy wskazują na to, że ich powstanie, nawet przy zastosowaniu wszystkich dostępnych wówczas środków, musiało być
okupione katorżniczą pracą i śmiercią wielu pokoleń niewolników. Daje to pewne pojęcie o hierarchii wartości panującej w tych społeczeństwach, w których
życie jednostki, o ile nie należała ona do ścisłej elity, nie miało żadnego znaczenia. Jednym słowem - nic nowego.
Jest jednak między architekturą egipską i sumeryjską pewna istotna różnica. Egipskie piramidy były grobowcami faraonów (ubóstwionego człowieka),
otoczonymi znacznie mniejszymi (niższymi) zespołami świątyń dedykowanych różnym bóstwom opiekuńczym, natomiast grobowce sumeryjskie budowano
niewielkie i otaczały one ziggurat, który nie był grobowcem władcy, ale rodzajem świątyni.
Najstarszą zachowaną piramidą jest piramida Dżesera zbudowana z latach 2630-2611 pne, a więc za trzeciej dynastii rządzącej Starym Państwem.
Początkowo budowano piramidy schodkowe, składające się z kilku spiętrzonych, płaskich segmentów ostrosłupa, ale stosunkowo wcześnie wyparły je
piramidy ostrosłupowe o podstawie zbliżonej do kwadratu. Tzw. piramida łamana, jakiej przykładem jest piramida Snofru zbudowana w Dahshur ok. 2600
pne nie jest odrębnym typem piramidy, ponieważ jej forma była prawdopodobnie wynikiem zmniejszenia kąta nachylenia boków piramidy zaplanowanej jako
ostrosłupowa w związku z pojawieniem się w trakcie realizacji rys grożących zawaleniem budowli.
Piramidy powstawały w kilku rejonach zwanych nekropoliami, położonych na wschodniej granicy współczesnej Sahary, wzdłuż brzegu Nilu (ówcześnie nie była
to jeszcze pustynią). Główne nekropolie to Abu Rawash, Giza, Zawyet el-Aryan,Abu Sir, Sakkara, Dahshur, Mazghuna, Meidum, Hawara, el-Lahun,
El-Kurru, Nuri.
Początkowo funkcje kultowe spełniały mastaby i pierwsze piramidy, dopiero w Średnim Państwie ukształtował się układ przestrzenny świątyni z pylonami,
dziedzińcem, salą hipostylową i innymi pomieszczeniami kultowymi, który doskonałość osiągnął w najsłynniejszych kompleksach Nowego Państwa, w Tebach,
Luksorze, Karnaku, Abu Simbel czy Dolinie Królów.
Symbolem architektury mezopotamskiej jest ziggurat, kilkustopniowa piramida schodkowa o tarasach połączonych pochylniami, zwieńczona świątynią na
najwyższym tarasie. Zigguraty były centrum większych, otoczonych murami kompleksów obejmujących świątynie, rezydencje władcy, magazyny, pomieszczenia
gospodarcze i grobowce. Ziggurat Czoga Zanbil powstał ok. 1250 pne, najsłynniejszy ziggurat w Ur ok. 2100 pne, a uważany za najstarszy z odkrytych,
ziggurat Konra-Sandal datowany jest na 2200 pne. Są więc one o kilka wieków młodsze od pierwszych egipskich piramid.
Mastaba Knumhotepa; Zespół piramid w Gizie; Świątynia w Philae

Ziggurat w Ur, 2100 pne; Mudhif - trzcinowy dom ludu Mada
W trzecim tysiącleciu pne (2700-2400 pne) na wyspach Morza Śródziemnego rozwijała się kultura minojska, której najlepiej zachowanym zabytkiem jest pałac
w Knossos na Krecie, zbudowany w obecnie istniejącym układzie ok. 1400 pne. W ostatnich latach odkrywane są nowe fragmenty położonego na wyspie Thera
(Santorini) miasta Akrotiri, zniszczonego przez wybuch wulkanu ok. 1600 pne. Nie jest więc wykluczone, że centrum kultury minojskiej znajdowało się na
Therze.
Pałac w Knossos jest pozbawioną fortyfikacji budowlą o oryginalnej architekturze (bezprecedensowe kolumny) i bogatym programie znacznie wykraczającym
poza formułę "pałacu", spełniającą funkcje kultowe, administracyjne i gospodarcze. W pobliżu pałacu odkryto również szereg budowli określanych jako "villa",
mających charakter prywatnych rezydencji.
Knossos jest jednym w kilku współczesnych mu założeń o podobnym programie, odkrytych na Krecie w Fajstos, Malii, Zakros, Gourni itd.
W okresie 1900-1200 pne w kontynentalnej części dzisiejszej Grecji (Hellada) rozwijała się odrębna kultura (prawdopodobnych) indoeuropejskich najeźdźców
nazywanych Achajami, jacy zajęli te tereny w wyniku wielkich migracji przetaczających się przez Anatolię ok. 2000 pne. Kultura nazwana został mykeńską od
jej głównej twierdzy znajdującej się w Mykenach, a zbudowanej w dzisiaj dostępnym kształcie ok. 1600-1500 pne. Kultura mykeńska w początkowym okresie
rozwoju ulegała wpływom kreteńskim, potem jednak podbiła Kretę doprowadzając jej kulturę do upadku.
Zasadniczą różnicę między architekturą minojską a mykeńską stanowią silne fortyfikacje otaczające zarówno Mykeny jak i większość innych miast mykeńskich
- Tiryns, Pylos, Ateny, Iolkos, Orchomenos.
Około 1400 pne Mykeny podporządkowały sobie niemal cały basen Morza Egejskiego i zachodnie wybrzeża Anatolii, a ok. 1200 pne (według tradycji
mitologicznej popartej odkryciami archeologicznymi) zdobyły i zniszczyły Troję, której architektura wykazuje liczne pokrewieństwa z architekturą fortyfikacji
mykeńskich. Trudno jednak ustalić, czy jest ona świadectwem kultury istniejącej tam przed jej zniszczeniem, czy też zabytkiem kultury najeźdźców.

Wejście do pałacu w Knossos, 1400 pne; Rekonstrukcja twierdzy mykeńskiej, 1500 pne
STAROŻYTNA GRECJA 700 - 200 BC
Około 1200-1100 pne na wyspach i wybrzeżach Morza Egejskiego, a także w Anatolii, Lewancie i Egipcie miał miejsce najazd tajemniczych "ludów morskich",
po którym zostały ślady walk, pożarów i ruin. Nie wiadomo, skąd ludy te przybyły, nie ma nawet pewności, czy rzeczywiście istniały. Jedna z teorii głosi, że
wieki ciemne były następstwem kolejnej fali najeźdźców indoeuropejskich nadciągających z doliny Dunaju, inna, że najeźdźcy ci pojawili się na terenie już
wcześniej spustoszonym. Na pewno długotrwałe walki doprowadziły do upadku państwa Hetytów i wpłynęły na historię Egiptu, ale ich najważniejszym skutkiem
było niemal całkowite zniszczenie kultur przedgreckich - minojskiej i mykeńskiej i trwający kilka stuleci regres nazywany "wiekami ciemnymi".
W każdym razie lud, który zajął miejsce panujących wcześniej w Helladzie Achajów nazwano w historii Dorami, ich właśnie uważa się za pierwszych Greków i
oni, po wiekach ciemnych, stworzyli kulturę i architekturę Grecji.
Historię tej architektury dzieli się na trzy etapy: historię architektury archaicznej, architektury klasycznej i architektury hellenistycznej. W jej trakcie
Greccy architekci zmienili materiał budowlany zastępując drewno kamieniem, ale w budowlach kamiennych zachowali wiele elementów typowych dla konstrukcji
drewnianej. Stworzyli przy tym trzy porządki architektoniczne - dorycki, joński i koryncki, które wraz z etruskim porządkiem toskańskim i rzymskim porządkiem
kompozytowym stały się wzorem dla architektury następnych dwóch tysiącleci.
Po śmierci Aleksandra Wielkiego jego imperium rozpadło się na kilka państw rządzonych przez jego następców - diadochów: Ptolemeuszy w Egipcie, Seleukidów
w Mezopotamii i Syrii oraz Attalidów w Pergamonie, a rozwijająca się tam i w państwie rzymskim grecka sztuka nazywana jest sztuką hellenistyczną.
W architekturze hellenistycznej nie zaszły istotne zmiany jakościowe poza znacznym zwiększeniem skali obiektów - sanktuarium Apollona w Didymie miało
cellę otoczoną podwójną kolumnadą (108 kolumn) o wysokości prawie 20 m.
Najistotniejsze zmiany zaszły w urbanistyce; pojawiły się wielkie założenia urbanistyczne, jakich przykładem jest Pergamon, który od niewielkiego akropolu
rozrósł się do kompleksu budowli wzniesionych na kilku tarasach. Wśród nich znalazł się monumentalny ołtarz pergamoński zdobiony wspaniałymi rzeźbami,
oraz teatr wkomponowany w stok wzniesienia, mieszczący ok. 10.000 widzów.

Architektoniczne porządki greckie; Dorycka świątynia Concordia w Agrygencie; Teatr Heroda Atticusa w Atenach
Akropol w Atenach; Stoa Attalosala w Atenach; Gimnazjon w Salamis na Cyprze,
Stadion w Epidauros; Buleuterion w Priene; Widok Pergamony z akropolem i widownią teatru
ETRUSKOWIE 700 - 500 BC

W czasach, gdy w Grecji powstawały pierwsze kamienne świątynie doryckie (600-550 pne) na terenie Toskanii kwitła kultura Etrusków, która dała początek sztuce
monarchicznego Rzymu i z czasem została przez kulturę rzymską wchłonięta i zmodyfikowana pod wpływem kultury greckiej.
Etruskowie przybyli prawdopodobnie z terenów naddunajskich w okresie, gdy cały Półwysep Bałkański był miejscem nieustannych walk i ciągłych migracji. Wskazują na
to pokrewieństwa z wcześniejszymi kulturami pól popielnicowych Europy Wschodniej i z kulturą Villanova. Istnieje również teoria, że byli oni jednym z mitycznych ludów
morskich, które zniszczyły kulturę Achajów.
O architekturze Etrusków wiemy niewiele - zachowane budowle pięknych miast toskańskich, uważane za przykłady architektury etruskiej, są znacznie późniejsze.
Zachowują one jednak pewną odrębność stylistyczną od reszty architektury Italii, wskazującą na związek z tradycją miejscową, a więc etruską. To samo dotyczy budowli
inżynierskich - Etruskom przypisuje się wzniesienie pierwszego przesklepionego mostu.
Stosunkowo najwięcej wiemy o architekturze grobowej, ponieważ zachowały się kamienne nekropolie i groby tumulusowe, podobne do budowanych już w czasach
mykeńskich.
Model drewnianej świątyni etruskiej; Etruska urna w formie domu z kultury Villanova; Most w Vulci
Etruskie grobowce - tumulusy; Nekropolia w Populonia, Toskania
STAROŻYTNY RZYM 500 BC - 250 AD

Historia architektury starożytnego Rzymu obejmuje właściwie kilka epok cywilizacyjnych, poczynając od bardzo jeszcze prymitywnego budownictwa okresu
monarchii (do 509 pne), przez gigantyczne imperium obejmujące pół Europy, aż po późny antyk, w którym Rzym przestał już tworzyć powszechnie
naśladowane wzory. Rzym rozpoczynał swoją historię w czasach, gdy nad znaczną częścią Italii panowali jeszcze Etruskowie (Etruskiem był ostatni rzymski król
Tarkwiniusz), ale południe Półwyspu Apenińskiego zajmowała tzw. Magna Grecia (teren greckiej kolonizacji rozpoczętej w VIII w. pne), a w Paestum koło
Neapolu istniały już greckie świątynie doryckie. Bitwa pod Kyme w 474 pne, w której Grecy i Sycylijczycy zniszczyli flotę Etrusków, zatrzymała ich ekspansję na
południe i ułatwiła Rzymianom walkę o niezależność (w tym czasie sprzymierzone Sparta i Ateny pokonały Persów). Najazd Galów i złupienie Rzymu w 390 r.
zmusiło Rzymian do otoczenia miasta nowymi murami, a przy okazji na tyle osłabiło potęgę Etrusków, że stosunkowo szybko środkowa Italia została
opanowana przez Rzym. Budowę pierwszej ze słynnych dróg rzymskiego imperium rozpoczęto w 312 pne, kiedy następcy Aleksandra Wielkiego toczyli trzecią
wojnę diadochów, a półtora wieku później Grecja utraciła wszelkie znaczenie polityczne stając się częścią państwa rzymskiego.
Rzymska kultura przejęła wiele z tradycji etruskiej, ale rozwijała się w cieniu wielkiej, klasycznej kultury greckiej i gdy opanowała grecki świat militarnie i
politycznie, zabrała Grekom dzieła sztuki, artystów i rzemieślników, ale z ducha ich kultury przejęła niewiele.
Kulturalnie jesteśmy spadkobiercami Aten, ale zdobycze cywilizacyjne i prawo zawdzięczamy Rzymowi.
Panteon; Łuk Konstantyna w Rzymie; Basilica Ulpia (przy Forum Trajana)
Teatru w Herculanum; Coloseum; Circus Maximus

Perystyl rzymskiego domu; Insula w Ostii; Termy Dioklecjana
Anwedukt Pont du Gard; Most Alcantara, Hiszpania; Droga rzymska
WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 300 - 1050
W średniowieczu historia architektury zaczyna się komplikować, ponieważ dziedzictwo antyku przyswajają i przerabiają na własny użytek zarówno bezpośredni
spadkobiercy tradycji cesarskiego Rzymu jak i różne ludy przemieszczające się trasami wielkich migracji i dostające się jednocześnie pod wpływy
chrześcijaństwa. Dla rozwoju sztuki decydujące znaczenie miały dzieje Gotów, którzy podzieli się na wschodnich (Ostrogotów - w IV wieku panowali nad
całą Italią) i zachodnich (Wizygotów - w V wieku zawędrowali na Półwysep Iberyjski), opanowanie ok. 450 r. południowo-wschodniej Brytanii przez plemiona
Anglów i Sasów, powstanie imperium Karola Wielkiego (800), podzielonego następnie na trzy części traktatem z Verdun (843) i ewolucja regionalnej
architektury północnej Italii (Lombardia). Powstało w ten sposób kilka "linii" historii architektury, które można określić umownie jako linia rzymska, linia
bizantyjska, linia frankońska (+germańska), linia iberyjska i linia brytyjska.
W wyniku ich rozwoju, wzajemnych wpływów i czynników politycznych doprowadziły one do powstania niezależnej architektury bizantyjskiej i architektury
wschodniego kościoła ortodoksyjnego, oraz różnych regionalnych odmian romanizmu lombardzkiego, hiszpańskiego, niemieckiego i angielskiego.

Bazylika św. Piotra w Rzymie, 320-350; Santa Sofia, Benevento, 750; San Pietro ad Agliate, Lombardia, 875
Sant'Apollinare in Classe, Rawenna, 549; Opactwo w Lorsch, 800; Kościół św. Michała, Hildesheim, 1030
San Salvador de Priesca; San Miguel de Escalada, 950; St Martin's Church, Canterbury, ok. 650

ROMANIZM 1050 - 1200
Styl romańskiej architektury powstawał bardzo długo na obszarze niemal całej Europy zachodniej i w połowie XI w. miał już ukształtowane główne cechy
formalne, niezależnie od lokalnych odmienności szczegółowych: wyraźny podział ciężkich, geometrycznych brył, potężne ściany z małymi otworami, półokrągły
łuk, mocne filary, sklepienie pachwinowe, dominujące wieże i dekoracja arkadowa.
Do unifikacji stylu i ukształtowania planu romańskiej świątyni przyczynił się ruch monastyczny zapoczątkowany w Europie kontynentalnej przez założony w
529 r. w Italii zakon benedyktynów. Pierwsze opactwo benedyktyńskie powstało na Monte Cassino, a na przełomie IX i X wieku wprowadzono reformy reguły
zakonnej w zbudowanym w 910 r. klasztorze w Cluny, gdzie powstały trzy kolejne kościoły realizujące przestrzenny ideał architektury romańskiej.
W 820 r. powstał (nigdy nie zrealizowany) plan klasztoru benedyktyńskiego w Sankt Gallen, zawierający program całkowicie samowystarczalnego założenia
organizującego wokół kościoła wszystkie niezbędne budynki gospodarcze. Można powiedzieć, że styl architektury romańskiej jest wynikiem połączenia trzech
składników: urbanistycznej koncepcji klasztoru Sankt Gallen, planu kościoła w Cluny i bryły kościoła św. Michała w Hildesheim.
Katedra w Trewirze, 1196
spiętrzenie monumentalnych brył
Katedra Saint Pierre, Moissac, 1120-35
Najbardziej rozpoznawalne elementy stylu:
- masywne ściany z małymi otworami
- czytelny podział bryły
- westwerk (monumentalna kompozycja zachodniej części świątyni)
- łuk półkolisty
- arkady
- alternacja podpór: filary i kolumny
- rzeźbione głowice
- sklepienia: sklepienie i krzyżowe
- dekoracja architektoniczna i rzeźbiarska
- witraże
Architektura chrześcijańska, zaczynając od modyfikacji antycznej bazyliki długo szukała własnych
środków wyrazu i na początku XI wieku stworzyła wreszcie coś zupełnie nowego - pierwszy
samodzielny styl całkowicie odrębny zarówno od stylów starożytnej Grecji jak i ich rzymskich
modyfikacji.
Witraż przedstawiający Jonasza,
katedra w Augsburgu, 1100

GOTYK 1150 - 1550
W romanizmie i jego przenoszącej obciążenia ścianie można dopatrzeć się jeszcze jakichś pokrewieństw z mocno stojącą na ziemi architekturą antyku,
natomiast architektura gotycka jest już realizacją zupełnie odmiennej koncepcji. Jej konstrukcyjną kwintesencją jest sklepienie krzyżowo-żebrowe,
koncentrujące obciążenie całego przekrycia w narożnikach podpartych filarami. Dzięki temu ściana jako element konstrukcyjny jest już zbędna i może być
przebita otworami okien. Sklepienie nie przenosi ciężaru przekrycia na filary idealnie pionowo, ale tworzy znaczne siły rozporowe, rozpychające punkty
podparcia (czyli zwieńczenie filarów). Do ich zrównoważenia potrzebne są przypory i łęki przyporowe, zabezpieczające filary przed przewróceniem.
Ostrołuk stał się symbolem gotyku, ale nie jest elementem niezbędnym. Jest wynikiem racjonalnie rozwiązanego sklepienia krzyżowego, zmniejszającego siły
rozporowe przez zbliżenie kierunku wektora obciążenia do pionu. Ma poza tym ogromne znaczenie estetyczne, zwiększające wertykalizm budowli - jej wyraźną
tendencję do pięcia się ku górze.
Katedra Notre Dame, Paryż, 1160
Architektoniczny styl gotycki powstał w kręgu benedyktynów, a szczególnie założonego w 1096 r. przez Robert
von Molesme zakonu cystersów. Pierwsze klasztory Cystersów powstały ok. 1115 r. w La Ferte, Pontigny,
Claivaux, Maromond i Fontenay.
Katedra w Chartres
Typowa katedra gotycka zbudowana jest na planie łacińskiego krzyża z wzdłużną nawą główną i poprzecznym
transeptem. Wzdłuż nawy głównej biegną dwie (rzadziej cztery) węższe i niższe nawy boczne, oddzielone
rzędem kolumn wspierających ścianę z oknami zwaną clerestorium. Do rzadkości należą kościoły
jednonawowe (katedra Notre-Dame, Saint-Bertrand-de-Comminges). Również rzadziej spotyka się świątynie o
równej wysokości naw, tzw. kościoły halowe (Stephansdom, Wiedeń).

System przyporowy świątyni gotyckiej
Konstrukcja katedry gotyckiej jest niesłychanie finezyjna również dlatego, że nie widać jej we wnętrzu
oświetlonej ogromnymi oknami świątyni.
Obciążenie przekrycia ma dwie składowe: pionową, przejmowaną przez filary i poziomą siłę rozporową, która
może filary przewrócić. Tym siłom przeciwstawiają się przypory, które mogą mieć formę monolitycznych
skarp, albo ażurowych łęków przyporowych, sprowadzających je stopniowo na przypory stojące przy
zewnętrznych ścianach naw bocznych (Zwykle zwieńczone sterczynami (fiale, pinakle) i dalej na grunt (dzięki
temu zużywa się znacznie mniej materiału budowlanego).
Korpusy budowli gotyckich są otoczone misterną strukturą przypór dając również niepowtarzalne wrażenie
estetyczne. Najważniejsze jest jednak to, że dzięki takiej konstrukcji wszystkie elementy wewnętrzne
przenoszące wyłącznie obciążenia pionowe mogą być bardzo smukłe, a cała pracująca "maszyna"
konstrukcyjna wyrzucona zostaje na zewnątrz. Właśnie dzięki temu uzyskano efekt odmaterializowania
budowli.
Wewnętrzna ściana nawy głównej katedry gotyckiej składała się więc z dwóch poziomów: dzielącego nawy
rzędu filarów zwieńczonych łukami i podtrzymywanej nimi ściany z oknami. Ponieważ nad nawą boczną
znajdował się pulpitowy dach zajmujący pewną wysokość, na wewnętrznej ścianie, środkowy pas wewnętrznej
ściany między arkadami a oknami dekorowano tzw. triforium, za którym mogła znajdować się płytka
galeryjka.
RENESANS I MANIERYZM 1400 - 1600
Renesans powstał w Italii, zapewne dlatego, że gotyk nigdy się tam na dobre nie przyjął i nawet w najlepszym włoskim wydaniu, poza nielicznymi
wyjątkami Sieny czy Mediolanu, był bardzo mało gotycki. Można przeprowadzić dość czytelną linię między takimi budowlami jak Santa Sofia w
Benevento i wczesnośredniowieczna architektura lombardzka, gotyckim kościołem św. Franciszka w Asyżu, a florencką bazyliką San Lorenzo
Brunelleschiego. Gotyk ominął Italię bokiem i gdy wyczerpał swoje siły witalne, na miejscu był już niemal gotowy nowy styl.
Renesans jako nurt intelektualny wiążę się często z reformacją, ale jeśli są tu jakieś istotne wpływy, to oddziaływały one w odwrotnych niż się
przypuszcza kierunkach. To najpierw zrodził się renesans jako styl artystyczny, ten styl otworzył wielu ludziom oczy na antyk i dopiero gdy pojawił się
ferment w kościele i potrzebna była antygotycka manifestacja artystyczna, antyczno-pogański renesans był "jak znalazł". Ta "pogańskość" antyku jest
również fikcją, bo podstawą planu większości chrześcijańskich świątyń jest równie pogańska bazylika. Reformacja nie zrodziła się w Italii, a
najwybitniejsze dzieła sztuki renesansowej powstawały zanim Luter ogłosił w 1517 r. swoje tezy.
Do Francji renesans trafił ok. 1500 r. gdy kolejni francuscy królowie, biorąc udział w wojnach od władzę w Italii zetknęli się z włoskimi budowlami i
ogrodami. Importowani włoscy artyści i rzemieślnicy wybudowali renesansowe zamki nad Loarą i stworzyli pierwszą szkołę z Fontainebleau. Ostatnie
lata życia spędził we Francji Leonardo da Vinci.
Do Anglii nowy styl dotarł przez Niderlandy za panowania królowej Elżbiety I, ale popularność zdobył dopiero w wyniku przeniesienia przez Inigo
Jonesa na tamtejszy grunt koncepcji palladiańskich.

W Hiszpanii po gotyku izabelińskim i wczesnorenesansowym, ozdobnym plateresque, styl renesansowy wszedł w oszczędniejszą fazę grecko-rzymską
prowadzącą do zupełnie pozbawionego dekoracji, herreriańskiego "desornamentado".
Kościół San Lorenzo, 1419-40; Palazzo Rucellai, 1446-51
Tempietto, 1502; La Rotonda, 1567

Zamek Chenonceau, 1550; Luwr, Cour Carre, 1546-1551
Wollaton Hall, 1580-1588; Queen's House, 1616

Casa de las Conchas, 1493-1517; Juan Herrera, Escorial
BAROK 1600 - 1715
Barok był artystyczną odpowiedzią kościoła katolickiego na ruch reformacyjny, ale to reformacja przyczyniła się do jego powstania nie tylko przez stworzenie
rozłamu w chrześcijaństwie, ale przede wszystkim przez zniszczenie podstaw ideologicznych renesansu. Po Sacco di Roma, którego znaczenia się nie docenia,
artyści przestali wierzyć nie w Boga, ale w sztukę. Widok żołdaków toczących ulicami Rzymu głowy utrącone z posągów spowodował, że jasna wizja rozumnego,
uporządkowanego świata legła w gruzach. Renesans stworzył już zresztą swoje największe dzieła. Część artystów opuściła Włochy, a styl wchodził w fazę
wyrafinowanego manieryzmu.
Kontrreformacyjny Sobór trydencki nie stworzył recepty na nową sztukę, ale wskazał pewien podstawowy kierunek - sztuka miała działać na emocje - miała
radować i zachwycać, miała głosić chwałę Boga. Sztuka renesansu była sztuką wąskiej eility. Czysta geometria i najbardziej złoty ze złotych podziałów zachwyca
tylko nielicznych. Masy potrzebują niespodzianki, ruchu, tajemnicy, olśnienia.
Budowle barokowe składają się niemal dokładnie z tych samych elementów co budowle renesansowe - w elewacjach kościołów doszły łagodnie spływające
boczne woluty, a w obiektach świeckich wysokie dachy, ale różnica między stylami wynika nie z elementów, ale ze sposobu ich łączenia. Na zewnątrz płaska
ściana staje się reliefem, wewnątrz budynku funkcjonalnie podzielona przestrzeń staje się jedną przestrzenią z czytelnym centrum.
Renesans powstał we Florencji, barok natomiast w Rzymie, w Wenecji i na Sycylii.
We Francji i Anglii styl przyjął się w spokojniejszej wersji klasycystycznej, bardziej odpowiadającej ludwikowskiemu absolutyzmowi i racjonalizmowi Anglików.
Pełnię rozkwitu przeżył w Niemczech, gdzie w Dreźnie powstał wspaniały kompleks barokowy oraz w Hiszpanii, gdzie odreagowywano surowość
późnorenesansowego "desornamentado".

Bazylika św. Piotra, 1607; S. Maria della Salute, 1631-87; Katedra w Syrakuzach, 1728
Pałac Luksemburski, 1610-30; Les Invalides, 1670-79; Katedra św. Pawła w Londynie, 1675-1711
Drezno, Bruhlsche Terrasse; Royal Palace, Madryt, 1738-1892

ROKOKO 1715 - 1770
Trudno jest zdefiniować, czym jest rokoko w architekturze, bo architektury rokokowej jest bardzo mało - styl wyrażał się raczej w dekoratorstwie, meblarstwie i
drobnych formach porcelanowej rzeźby. I może właśnie w tym tkwi jego istota - całkowite skoncentrowanie na detalu przy jednoczesnej utracie wizji całości - w
sztuce, polityce, życiu publicznym i prywatnym. Post-barokowy biedermeier à rebours.
To skoncentrowanie na detalu w naturalny sposób pasuje do tradycji architektury iberyjskiej (a więc i sycylijskiej), w której trudno jest oddzielić elementy
baroku od zdobniczego churriqueryzmu, ale stało się znakiem rozpoznawczym również architektury niemieckiej, która pół wieku później poddała się neo-
greckiemu klasycyzmowi. Wytłumaczeniem może być fakt, że w toczącej się na początku XVIII w. wojnie o sukcesję hiszpańską władca Bawarii Maksymilian II
Emanuel, mając nadzieję na odsunięcie od władzy Habsburgów, opowiedział się po stronie Ludwika XIV, a po przegranej przez Francuzów bitwie pod Blenheim
w 1704 r. musiał schronić się w Wersalu, gdzie przebywał do 1715 r. Po powrocie do Monachium oddał się działalności budowlanej, rekompensując sobie brak
politycznych wpływów, a jego ambicje (architektoniczne i polityczne) zrealizował jego syn (a wnuk Jana II Sobieskiego), późniejszy cesarz niemiecki Karol VII.
Wtedy to w monachijskim parku Nymphenburg powstał Pagoden burg (pałacyk wyposażony w stylu "chińszczyzny"), Ermitage w postaci sztucznych ruin, a
przede wszystkim perła architektury rokokowej - pałacyk myśliwski Amalienburg. Wpływ francuskiego smaku na niemieckich monarchów zmierzających ku
absolutyzmowi oświeconemu wydaje się decydujący w historii architektury niemieckiej i trwał on bardzo długo, bo w tym samym parku zrealizowano na wzór
parku w Chantilly atrapę idyllicznej wioski, nazywanej z francuska hameau.
O prawdziwej istocie rokoka i jego epoki nie świadczą budowle wielkie. Ich świadectwem jest właśnie hameau de Chantilly - zbudowana w 1774 r. atrapa
malowniczej wioski, w której "zmęczone" dworskim ceremoniałem towarzystwo mogło zakosztować uroków życia a la Jean-Jacques Rousseau. Na wzór tej
scenografii w parku wersalskim wzniesiono dla królowej Marii Antoniny podobną atrapę nazywaną Hameau de la Reine, a także budowle dla królowej
Charlotty w Kew Garden, w parku Liselund w Danii, przy zamku Ludwigslust (k/Schwerina).
Amalienburg, 1734-1739; Sanssouci, 1745-1747

Nowy Pałac, Bayreuth, 1749-1753, Kościół św. Franciszka, Ouro Preto, 1766
Hameau de Chantilly, 1774; Hameau de la Reine, Wersal, 1785
KLASYCYZM 1670 - 1760 - 1830
Wielki sukces klasycyzmu rozpoczął się od odkrycia Herculanum i publikacji w połowie XVIII wieku wyników tamtejszych badań archeologicznych, przeistoczenie
się klasycyzmu w styl empire było wynikiem odkryć dokonanych podczas napoleońskiej kampanii w Egipcie, ale nurt klasycystyczny był w architekturze obecny
stale od epoki renesansu, a szczególnie od czasu wydania w 1570 r. traktatu o architekturze Andrea Palladio.

Uważany za symbol baroku pałac w Wersalu, zbudowany niemal sto lat przed początkiem historycznego klasycyzmu jest bardziej klasycystyczny niż barokowy i
łączy barokowy przepych (znajdujący wyraz w skali całego założenia i w wyposażeniu wnętrz) z dostojeństwem podkreślającym absolutystyczne aspiracje
Ludwika XIV.
Historia całego klasycyzmu ma dwa wyraźne nurty, mające początek w architekturze greckiej i rzymskiej. Jeden nawiązuje do "republikańskiej", moralnej
estetyki doryckiej świątyni, drugi zaś do "imperialnej", państwowotwórczej estetyki rzymskiego Panteonu, skodyfikowanej w traktacie Andrea Palladio.
Połączenie tych dwóch tradycji znalazło wyraz w nieco naiwnej symbolice nowego państwa rodzącego się w szczytowym okresie powodzenia klasycyzmu - w
Stanach Zjednoczonych.
Klasycyzm, szczególnie w wydaniu neo-greckim znajdował zastosowanie zawsze wtedy, gdy władza chciała podkreślić nadrzędną wartość tzw. racji stanu i
moralne obowiązki obywateli wobec państwa - tak było i we Francji i w Niemczech i w Ameryce. Ponieważ historia sztuki składa się z samych paradoksów -
najpiękniejsze budowle polskiego klasycyzmu "stanisławowskiego" powstały za rządów króla, który był wprawdzie koneserem sztuki, ale panował w czasie, gdy
Polskę wymazywano z mapy Europy.
Wersal, 1668-1671; Pantheon, 1757-1790
Brama Brandenburska, 1788-91; Łuk na placu Carrousel, 1806; Chiswick House, 1729

USA - White House; US Capitol, William Thornton, 1793
HISTORYZMY 1750 - 1830 - 1900
W połowie XVIII wieku, gdy zaczynał się oświeceniowy klasycyzm, w Anglii pojawiły się pierwsze budowle w romantycznym stylu gotyckim. Już wtedy gotykowi
przypisywano głębsze wartości moralne i kojarzono go z "prawdą architektury" rozumianą jako logiczny związek formy, funkcji i materiału. Klasycyzm był w
istocie anachronizmem, ponieważ nowoczesne budowle ubierał w dekoracje wymyślone ponad dwadzieścia wieków wcześniej i w tym kontekście gotyk wydawał
się wzorem architektonicznego racjonalizmu. Klasycyzm wyczerpał swoje możliwości, gdy przez Europę przetaczała się fala romantycznych rewolucji
społecznych i powstań narodowych, a Anglia przeżywała rewolucję przemysłową. Narastał ferment, który miał wkrótce doprowadzić do rewolucji obyczajowej
(Lebensreform) i rewolucji w sztuce. Potrzebny był nowy styl, ale futurystyczne wizje architektury rewolucyjnej Ledoux zbyt związane były z duchem
klasycyzmu, a wyszkoleni w akademiach architekci byli bezradni wobec wyzwań epoki.
Jak zwykle więc, gdy stare już się zestarzało, a nie wiadomo, czym je zastąpić, powrócono do mody "retro", w której nie było żadnej głębszej idei. W ciągu kilku
dziesięcioleci przerobiono wszystkie style historyczne, dobierając je do charakteru budowli według najprostszych skojarzeń. Dla świątyń gotyk (bo taki
uduchowiony), dla muzeów renesans (bo "człowiek renesansowy" itd.), dla teatrów barok (bo Ludwik XIV był entuzjastą przedstawień), dla banków styl
neogrecki (chyba z powodu "skarbców" w Delfach), sądów i budowli rządowych styl neorzymski, (bo Rzym to rzymskie prawo) itd. itp.
Dzisiaj w ocalałych zabytkach dopatrujemy się jakiejś głębszej myśli, ale myśli takiej w historyzmach nie było. W każdym razie myśli o charakterze głębszej
estetycznej refleksji.
Kiedy Niemcy pokonali Francuzów w 1870 r. i odtworzyli cesarstwo, budowle neogotyckie zniknęły jako zbyt "francuskie" i zastąpiono je neoromanizmem
uważanym za styl "ottoński". Kiedy w 1824 r. rozpisano konkurs na Friedrichswerdersche Kirche, wybitny architekt epoki Karl Friedrich Schinkel przedstawił
alternatywne wersje projektu w czterech różnych stylach, nie dlatego, że nie wiedział, na co się zdecydować, ale dlatego, że nie wiedział, czego chce komisja
konkursowa. W rezultacie w całej Europie jednocześnie powstawały projekty w najróżniejszych odpowiadających miejscowym potrzebom lub wyobrażeniom
stylach.

Neogotyk - Westminster, Charles Barry, 1840-70; Neogrecki - British Museum, Robert Smirke, 1830
Italianate - Osborne House, Thomas Cubitt, 1851; Neoegipski - Medical College of Virginia, 1845; Neobizantyjski - Klasztor św. Mikołaja, Wierchotur
Neorenesans - Reform Club, Londyn, 1837; Neoromanizm - Hubsch, Spir, westwerk, 1854-58

Neobarok - Opera, Garnier, 1854-74; Neorokoko - Schloss Linderhof, Dollmann, 1869-86
w opracowaniu... cdn...

HISTORIA ARCHITEKTURY EUROPEJSKIEJ TYLKO DLA ORŁÓW - SKRÓT.pdf

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to HISTORIA ARCHITEKTURY EUROPEJSKIEJ TYLKO DLA ORŁÓW - SKRÓT.pdf

Similar to HISTORIA ARCHITEKTURY EUROPEJSKIEJ TYLKO DLA ORŁÓW - SKRÓT.pdf (20)

HISTORIA ARCHITEKTURY EUROPEJSKIEJ TYLKO DLA ORŁÓW - SKRÓT.pdf