1. Nederland
Schaliegas nieuw gas voor NL?
20 maart 2013
Rene Peters
TNO Energie
rene.peters@tno.nl

2. 1
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Schaliegas, nieuw gas voor NL?

3. 2
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Ontwikkeling Schaliegas voor NL
Hebben we het gas nodig?
Wat is het effect van schaliegas winning (in de USA) op de gasmarkt
Hoeveel zit er in de Nederlandse bodem?
Wat zijn de uitdagingen en risico’s?
Wat doet TNO?
Wat adviseert TNO nu te gaan doen?

4. 3
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Wat is schaliegas?
Schalie gas is gas dat ontstaat in een laag rijk aan organisch materiaal en
blijft zitten als vrij gas in de porien van de laag en geadsorbeerd aan het
organisch materiaal van de laag. Het zit dieper dan conventioneel gas.
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commo
ns/b/bb/GasDepositDiagram.jpg

5. •4
•10 januari 2011
•M Bouman
•TNO Nieuwe huisstijl
Nieuwe ontwikkelingen
Technologische ontwikkelingen (gebruik horizontale boringen, fraccen)
hebben het mogelijk gemaakt om meer kosteneffectief te produceren
http://www.lngpedia.com/wp-content/uploads/2009/02/cbm1.jpg

6. Hebben we het gas nodig?

7. 6
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Ontwikkeling van wereldwijde energie gebruik
Gas is de snelst groeiende energie bron in de wereld
From: IEA special report on gas 2011

8. 7
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
‘World energy demand’ prognose 2035
Rol van aardgas zal fors groeien in alle scenario’s
[bron IEA, 2011]

9. 8
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Wereldwijde gas productie per soort
From: IEA special report on gas 2011

10. 9
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Wereld Gas Reserves nemen nog altijd toe
From: IEA special report on gas 2011

11. 10
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Prognoses verandering gasproductie 2035
Alleen in W-Europa een afname, dus daar meer gasimport
Met name UK en NL !
[bron IEA, 2011]

12. 11
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Situatie in NL m.b.t. aardgas
437 gasvelden ontdekt (on- & offshore)
daarvan nu :
• 239
•
4
•
•
57
41
•
71
in productie
geconverteerd naar
gasopslag
al uitgeproduceerd
gepland om te gaan
produceren
zgn. “stranded fields”
N.B. infrastructuur (platforms en
leidingen) is nu ongeveer maximaal,
maar gaat de komende jaren
afnemen!

13. 12
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Gas Productie in Nederland
From TNO: www.nlog.nl

14. 13
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Aardgasbaten in miljarden euro’s per jaar
(incl. prognose tot 2015)
From TNO: www.nlog.nl

15. 14
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Nederlandse aardgas productie in 2011:
Totaal:
78,6 bcm (Sm3)
Waarvan uit Groningen:
49,4 bcm
Uit kleine velden:
29,2 bcm (waarvan 19,7 offshore)
productie kleine velden :
N.B. afname van 10% t.o.v. 2010
Wintershall
2,6
Vermilion 0,4
Centrica 0,5
Chevron 0,9
Dana 0,1
GDF 5,9
Total 4,5
TAQA 0,5
Gasproductie uit
kleine velden per operator
(2011)
- 26,9 bcm door ‘grote vier’
- 3 bcm (ca. 10%) door 7
andere operators
OranjeNassau 0,4
NPN 0,2
NAM 13,2

16. 15
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
(toekomstig) Gas productie profiel NL
Rond 2023 wordt NL netto importland voor gas
Groningen field
Gas behoefte NL
Ambitie 30/30
Small fields

17. Wat is het effect van schaliegas
winning in de USA op de gasmarkt ?

18. 17
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Wat is nieuw aan schaliegas?
Geen nieuwe ontdekking, gewoon aardgas uit schalie lagen.
Bestaan van dit type gas al meer dan 150 jaar bekend, maar de kennis
om het grootschalig commercieel te produceren bestond tot voor kort
nog niet
Sinds de kennis om het te produceren het afgelopen decennium
ontwikkeld is in de V.S., heeft de toepassing een in de V.S. een
razendsnelle groei doorgemaakt
(IEA 2009)

19. 18
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl

20. 19
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl

21. •20
•10 januari 2011
•M Bouman
•TNO Nieuwe huisstijl
Oil and Gas production in the US
IEA projections
mboe/d 25
20
Unconventional gas
15
Conventional gas
10
Unconventional oil
5
Conventional oil
1980
1990
2000
2010
2020
2030 2035
From IEA WEO 2012

22. •21
•10 januari 2011
•M Bouman
•TNO Nieuwe huisstijl
Net oil & gas import dependency in selected countries
Japan
Gas Imports 100%
2010
2035
80%
European Union
60%
40%
China
20%
India
United States
0%
Gas Exports 20%
20%
40%
60%
80%
100%
Oil imports
From IEA WEO 2012

23. US oil and gas prices
• Not coupled
• Oil increasingly expensive
• Gas cheaper below 4$
Economic crisis
Low gas price drives:
• Gas fuelled transport
• Re-industrialisation
• Investment in chemicals
• Discussion on gas export

24. Typical gas prices ($/MMBtu) around the world (sept ’12)
(Bron Blomberg, september 2012)

25. Kolen gaan van de US naar de EU
[1] http://www.washingtonpost.com/world/rise-of-cheap-us-coal-in-europe/2013/02/07/3ae56870-7189-11e2-8b8d-e0b59a1b8e2a_graphic.html
Source: U.S. Energy Information Administration.
The Washington Post. Published on February 7, 2013[1].

26. Hoe veel schaliegas zit er in de bodem?

27. 26
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
EIA study to worldwide potential

28. 27
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
EIA Unconventional gas in Europa

29. 28
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
2009 ontwikkelingen Polen
2011
Oil and gas concessions in Poland
http://www.eurogasinc.com/files/bilder/poland/concessions%20map%20poland%20large.jpg
http://www.pacwestcp.com/poland.php

30. 29
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Winning van schaliegas: Nederlandse
geologische condities
Gas houdende lagen in
Jura (Posidonia) en
Carboon (Geverik)
Relatief veel breuken in de
Nederlandse ondergrond
vereisen goede
karakterisatie vooraf
(bv. door seismiek)
Kraakbaarheid van het
gesteente nog grotendeels
onbekend

31. 30
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Geologische kaarten
Op basis van de beschikbare data heeft TNO dieptekaarten gemaakt
Deze kaarten berusten deels op interpretaties, en bevatten onzekerheden
Onzekerheden zijn het grootste in gebieden met beperkte data
Dieptekaart basis Altena Groep (~grens tussen afzettingen van Jura en Trias ouderdom)

32. Data verzameld in de laatste decennia
Meer dan 5000 boringen
Meer dan 500.000 km 2D seismische lijnen
Meer dan 70.000 km2 3D seismische datasets
Vele rapporten
Reservoir parameters
Gas samenstelling
Drukken
Etc.

33. 32
M.H.A.A. Zijp
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Data beschikbaarheid Jurassic Posidonia Shale Formation (PSF)
98 well penetrations, most drilled before 1970
~ 30 wells with logs
9 wells with core samples
core material 4 wells not usable
limited logging cored interval
Good 3D seismic coverage in western part
www.nlog.nl

34. 33
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Voor de evaluatie van het schaliegas potentieel
kijken we nu in meer detail naar de data uit
andere delen van Noord-Brabant

35. 34
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Van resources to reserves
Resource – hoeveel gas zit er in de ondergrond?
Technical Recoverable Reserve - hoeveel is er technisch winbaar?
(met de stand van techniek van vandaag)
Economical Recoverable Reserve – hoeveel is er economisch
winbaar? (tegen de prijs die voor het gas op de markt te krijgen is)
EIA schatting: technical recoverable reserves: 481 BCM voor NL
Schattingen TNO op basis van huidige kennis : 200 – 500 BCM
Economisch winbaar: sterk beperkt door lokatie specifieke
beperkingen ivm bevolkingsdichtheid, natuurgebieden en hoge kosten
van ontwikkeling in EU tov USA

36. 35
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Olie en Gas resource pyramide
Figure: Economic and technological tradeoffs
of unconventional resources, courtesy of
Wood Mackenzie.
http://www.jsg.utexas.edu/images/enlarged/ex
ploration_innovation/wood-mack-pyramid.html

37. Status schaliegas in NL – exploratie vergunningen
Cuadrilla heeft exploratie
vergunning aangevraagd voor
Noord Brabant en NO Polder
Queensland Gas heeft
vergunningsaanvraag
teruggegeven
BNK heeft een vergunning
aangevraagd voor Utrecht.
Nieuwe concessie procedure
loopt voor zuid NL en Utrecht
Onderzoek naar veiligheids en
mileu aspecten van schaliegas
moet op 1 juli afgerond zijn.
Hexagon

38. 37
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Status Schaliegas exploratie en productie
Productie in USA sterk opgevoerd het laatste decennia
100.000-en putten
>40% van gas productie en groeiend
Lage gasprijs zorgt ervoor dat nu alleen wet shales worden ontwikkeld
Verbod op fraccing in Frankrijk, Bulgarije, Zuid Afrika, New York State
Sterke stimulering voor Schaliegas in Polen, > 110 vergunningen
Recent UK besluit om productie schaliegas toe te staan
NL moratorium in tot midden 2013 nadat onafhankelijk onderzoek is
afgerond (door Witteveen + Bos)
Heftige discussie in NL over veiligheid, milieu impact en nut en noodzaak
van schaliegas

39. Wat zijn de uitdagingen en risico’s?

40. 39
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Publieke opinie t.a.v. Schaliegas is negatief

41. Schaliegaswinning: potentiele risico’s
1. Lekkage van afvalwater
naar het grondwater
2. Lekkage van methane
of radioactieve stoffen
naar de atmosfeer
3. Seismische risico’s
4. Bodemdaling
5. Watergebruik
6. Productie Water
7. Omgevingseffecten
This image cannot currently be display ed.

42. 41
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
IEA rapport over de golden rules voor de verdere
ontwikkeling van onconventioneel gas in de EU

43. TNO argumentenkaart schaliegas

44. Argument Map on Shale Gas, Why?
This new resource play has major impact in the energy world and we
belief shale gas can also be beneficial for Europe, provided that this
resource will be exploited on a safe and responsible way.
This can only be realised if there is a common understanding that
shale gas contributes to the well-being and prosperity of society with
minimum impact for the environment and human health.
There is a need for independent, clear and unbiased information in
the shale gas debate. We belief, being independent of private and
public interests, TNO and other knowledge institutes in the EU can
provide transparency in the shale gas debate.

45. Are the arguments backed up with facts?
Example: Induced seismicity
Basel geothermal:
Location specific !
MW up to 3.9
Horn river basin:
MW up to 3.6
Bowland shale
Mw up to 2.3
Relation to
natural fractures?
From: Rutledge, 2012

46. Wat doet TNO?

47. •46
•10 januari 2011
•M Bouman
•TNO Nieuwe huisstijl
Unconventional gas research in TNO
sweet spot identification &
reservoir characterization
Where is gas located?
smart development
Can gas be produced
economically?
resource estimates
How much gas present?
safe production
What are production risks?
What mitigation measures?

48. From reservoir characterization to gas production
natural fractures
reservoir characterization
geological model
hydraulic fracturing
gas production

49. Geinduceerde seismiek
- Passieve monitoring
Fracturing genereert micro-seismische events
in de bodem, die gemeten kunnen worden
Wordt al standard als dienst aangeboden in de
markt tijdens het fraccing proces
TNO onderzoekt ook of het mogelijk is
permanente seismische monitoring in te
zetten voor micro-seismische events te
meten tijdens productie.
Gemeten micro-seismische events tijdens
hydraulische stimulatie van een put
(Eisner et al. 2010)

50. 49
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Europees onderzoeks programma op Shale Gas
Leidende partijen
TNO – The Netherlands
ECN – The Netherlands
IFPEN – France
GEUS - Denmark
Sintef - Norway
UKERC - UK
LNEG – Portugal
Sub R&D programs identified
Assessment of shale gas potential
Technology for safe exploitation
Environmental impact & footprint
Energy and carbon efficiencies
Regulations, market and policy issues
Public perception
In totaal 22 instituten uit 15 Europese landen betrokken

51. 50
10 januari 2011
M Bouman
TNO Nieuwe huisstijl
Wat adviseert TNO t.a.v. Schaliegas?
Nederland heeft nog 10 jaar voldoende eigen productie capaciteit om in
de eigen gasbehoefte te voorzien, daarna moet gas worden
geimporteerd. Dit geeft voldoende tijd om schaliegas te onderzoeken
Gedegen onderzoek naar reserveschattingen voor schaliegas in NL
Degelijk onderzoek naar de specifieke Nederlandse situatie wat betreft
risico’s van geinduceerde seismiciteit tgv fraccing
Omdat de data over de laag waar het schaliegas zit beperkt is,
adviseren we onder gecontroleerde condities een exploratieboring uit te
voeren waarmee veel meer informatie over de schalielaag beschikbaar
komt voor verder onderzoek
Deze exploratie boring moet gepaard gaan met een permanente
monitoring van bodem beweging en volledig transparant zijn wat betreft
het gebruik van water, chemicalien en proppants.
Resultaten van de exploratie boringen moeten ter beschikking komen
voor onafhankelijk onderzoek .

52. Rene Peters – rene.peters@tno.nl – 06-51551566