De collectie middeleeuwse handschriften van de cisterciënzerabdij Ten Duinen, die vanaf de 17de eeuw ook de bibliotheek van Ter Doest omvatte, is in 2015 erkend als Vlaams Topstuk. Deze collectie wordt vandaag voornamelijk bewaard in de Openbare Bibliotheek van Brugge (481 handschriften) en in het Grootseminarie in Brugge (101 handschriften).
In deze presentatie wordt een kort overzicht gegeven van de geschiedenis en aard van de collectie.
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen en Ter Doest
1. Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften
van Ten Duinen
Dr. Evelien Hauwaerts | wetenschappelijk medewerker handschriftencollectie
Openbare Bibliotheek Brugge | kuipersstraat 3, 8000 Brugge | 050 47 24 28
INLEIDING
2. 1138 °Ten Duinen Koksijde // 1175 °Ter Doest Lissewege
16de eeuw diaspora door natuurrampen, religieuze en politieke crisis
eind 16de eeuw hereniging boeken + eerste inventarissen
1601 verhuis naar Duinenuithof Ten Bogaerde Koksijde
1624 incorporatie handschriften van Ter Doest
1627 verhuis naar Potterierei in Brugge
1628 catalogus door Carolus de Visch (geprint door Sanderus 1641-1644)
1796 confiscatie Ten Duinen door
Franse bezetters
1798 hss geïncorporeerd in École
centrale Leiedepartement
1804 hss overgemaakt aan Stad
Brugge (Gotische Zaal Stadhuis)
1883 Jan Van Eyckplein
1986 Kuipersstraat
F.R. 100tal hss verborgen
1833 van monnik Nicolaas de Roovere
via bisschop Frans-René Boussen
naar Grootseminarie Potterierei
OBB
GS
Geschiedenis collectie Duinenhandschriften
Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
2015 Vlaams Topstuk!
5. OBB Ms. 2 f. 1r
Herkomst collectie Duinenhandschriften
- Eigen productie (“scriptoria”)
Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
“Hunc librum scripsit frater Henricus
conversus de Thosan. Orate pro eo.”
OBB Ms. 13 f. 180v (XIIIexe eeuw)
Augustinus, Boethius Opera varia
6. Herkomst collectie Duinenhandschriften
- Eigen productie (“scriptoria”)
- Schenkingen en legaten
Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
“Hunc libellum scribi fecit frater Petrus
abbas Clareuallis pro reuerendo
in Christo patre domino Iohanne
Crabbe insignis monasterii
de Dunis abbate dignissimo suoque
et ecclesie Clareuallensis benefactore et
amatore singularissimo.”
OBB Ms. 417 f. 50r (XVe eeuw)
Cisterciënzerspiegel
Schenking Pierre de Virey aan Jan Crabbe
7. Herkomst collectie Duinenhandschriften
- Eigen productie (“scriptoria”)
- Schenkingen en legaten
- Via studenten, abten
OBB Ms. 35 f. 2r (1484)
Hieronymus - Super Isaiam
Folio 155v:
“... anno mcccclxxxiiii quam fecit scribere
dominus Henricus abbas xxvii de Thosan
per manum fratris Anthonii de Deckere
monachi eiusdem monasterii”
Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
8. Schrift:
van Merovingisch (Ms. 615, 7de eeuw)
tot humanistisch (15de eeuw)
OBB Ms. 615 (VII²e eeuw)
Merovingische oorkonde
Fysieke kenmerken van de collectie
Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
9. Schrift:
van Merovingisch (Ms. 615, 7de eeuw)
tot humanistisch (15de eeuw)
Decoratie:
van kladschrift tot luxe-productie
OBB Ms. 106 f. 22r (XVe eeuw)
Augustinus De civitate Dei
Verluchting door Willem Vrelant
Fysieke kenmerken van de collectie
Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
10. Schrift:
van Merovingisch (Ms. 615, 7de eeuw)
tot humanistisch (15de eeuw)
Decoratie:
van kladschrift tot luxe-productie
Drager en band:
vnl. perkament in met leer
houten platten
OBB Ms. 27 (XIIe eeuw)
Beda Venerabilis In Proverbia Salomonis
Fysieke kenmerken van de collectie
Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
11. Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
OBB Ms. 27 (XIIe eeuw)
Beda Venerabilis In Proverbia Salomonis
Fysieke kenmerken van de collectie
12. Fysieke kenmerken van de collectie
Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
Schrift:
van Merovingisch (Ms. 615, 7de eeuw) tot
humanistisch (15de eeuw)
Decoratie:
van kladschrift tot luxe-productie
Drager en band:
vnl. perkament in met leer overtrokken
houten platten
OBB Ms. 29 (XIIe eeuw)
Magister Stephanus super quattuor libros Regum e.a.
Cisterciënzerband
13. Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
Bijbels, Bijbelcommentaren, kerkvaders, preken, liturgische en devotionele
werken
Filosofie/theologie
Rekenkunde, astronomie, meetkunde, muziek, optica
Geschiedenis
Recht
Geneeskunde
Humanistische en klassieke teksten
Encyclopedieën, woordenboeken…
Inhoud van de collectie
14. Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
OBB Ms. 56 (XIIe eeuw)
Galfredus Babio – In Matteum
Eigendomsmerken van Ten Duinen en Ter Doest
Campmansband
Duinenfoliëring
Anathema
Iste liber…
Duinenkruisje
Klamp met wapenschild
Titel Carolus de Visch
15. Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
OBB Ms. 28 f. 86v (XIIIe eeuw)
Stephen Langton Super iv libros Regum; e.a.
Eigendomsmerken van Ten Duinen en Ter Doest
Campmansband
Duinenfoliëring
Anathema
Iste liber…
Duinenkruisje
Klamp met wapenschild
Titel Carolus de Visch
16. Eigendomsmerken van Ten Duinen en Ter Doest
Openbare Bibliotheek Brugge
De middeleeuwse handschriften van Ten Duinen
Liber Sancte Marie de Thosan,
ex dono domini Ioseph decani Sancti
Donationi
in Brugis. Si quis abstulerit uel
folium deciderit seu decurtauerit,
anathema sit. Amen.
(« Boek van Onze-Lieve-Vrouw van Ter Doest, gift van heer
Jozef decaan van Sint Donaas in Brugge. Als iemand het
wegneemt of een blad uitsnijdt of verminkt, weze hij
vervloekt. Amen.”)
OBB Ms. 78 f. 152v (ca. 1197-1218)
Gilbert de la Porrée In epistulas Pauli XIV; e.a.
Editor's Notes
Bedank Dirk Vanclooster en Jan Van Acker van het Abdijmuseum Ten Duinen voor de uitnodiging om te komen spreken,
en burgemeester Marc Vanden Bussche en de Gemeente Koksijde voor de hartelijke ontvangst.
Het onderwerp van deze korte lezing zijn de middeleeuwse handschriften van de cisterciënzerabdij Ten Duinen.
1, korte inleiding met de geschiedenis en overzicht van de collectie
2, bloemlezing van topstukken
Algemene geschiedenis van de collectie: jullie hebben de grootste experts hier zelf in huis.
Focus op de geschiedenis van de handschriften binnen dit grote verhaal, hier enkele belangrijke momenten opgelijst.
Belangrijk moment: Ten Duinen slorpt Ter Doest (“maar de dochter”) op. Vandaag 102 Ten Duinen, 327 Ter Doest.
Antonius Sanderus Bibliotheca Belgica Manuscripta
Veel omzwervingen, maar wonderbaarlijk genoeg – dit is heel uniek – redelijk goed als geheel bij elkaar gebleven.
2015 Erkenning van de collectie als Vlaams Topstuk. Ook internationaal erkend als een topcollectie, veel interesse van (buitenlandse) wetenschappers voor onderzoek en van musea voor tentoonstellingen.
(De Visch: 1011 afzonderlijke teksten geïnventariseerd. 18de eeuw Antoon de Blende 8800 volumes)
In het algemeen redelijk goed bij elkaar gebleven op twee locaties in Brugge: GS en OB.
Andere:
KBR, Cambridge UL, KB Den Haag, Meermanno, Abdij van Maredsous, Leiden UB, Getty Museum, Montpellier BU Fac de Médecine, BnF, Saint-Omer, Utrecht Catharijneconvent
Sinds 2008 online catalogus
Veel publiekswerking rond deze collectie met lezingen en een educatief programma.
Tot hier de algemene geschiedenis en localisering van de collectie als geheel. Nu dieper ingaan op de aard van de collectie.
Handschriften allemaal uniek, allemaal met de hand gemaakt. Maar waar?
Vanaf vroegste ontstaan: eigen scriptoria.
Schenkingen en legaten, bv. vanuit het kapittel van Sint-Donaas in Brugge, of door relgieuze en wereldlijke heersers.
(bv. door studenten in Parijs, en bibliofiele abten)
Herkomst: gemaakt voor abt Keddekin van Ter Doest door monnik Antoon de Deckere in 1484. Afgebeeld in de randdecoratie.
Tekst: Hiëronymus over de profeet Jesaja.
Miniatuur verwijst naar het verhaal van de roeping van Jesaja, waarin een serafijn met een gloeiende kool de lippen van Jesaja aanraakt om deze te reinigen (Jes. 6, 6).
Mooi overzicht van merovingisch, karolingisch, protogotisch, gotisch, humanistisch
Augustinus De civitate Dei
Verluchting door de bekende miniaturist Willem Vrelant
Augustinus geeft les aan allerlei soorten geestelijken, symboliseert zijn religieuze authoriteit.
Katernen tussen houten platten, met leer overtrokken.
Fenestratitel
Bibliotheekmerk
Een zeer breed aanbod aan filosofisch-theologische geschriften, van universitaire studieboeken tot vlammende controverses, illustreert zowel hun drang naar kennisverdieping als hun voeling met actuele evoluties en debatten (bv. het conflict tussen bedelorden en de seculiere geestelijkheid in de 13de-14de eeuw). De populaire filosoof Aristoteles is ruim vertegenwoordigd. Ten Duinen en Ter Doest bezaten samen een groot aantal van de Latijnse vertalingen van pseudo-aristotelische werken en bijna alle vertalingen van de werken van Aristoteles (over logica, natuurfilosofie, metafysica, ethiek, politiek en retoriek). Daarenboven waren er verschillende soorten commentaren, samenvattingen en tabellen bij deze geschriften beschikbaar. Naast Aristoteles waren talrijke andere bekende filosofen vertegenwoordigd, zoals Albertus de Grote, Thomas van Aquino en Willem van Ockham, maar ook zeer specialistische auteurs als Roger Swineshead en Thomas Bradwardine. De opmerkelijke aanwezigheid van gespecialiseerde filosofische werken wordt besproken.
Verder vinden we traktaten terug over rekenkunde, astronomie, meetkunde, muziek en optica, zoals Alhazens De aspectibus en Johannes de Sacrobosco’s De sphaera.
Ook historiografie is vertegenwoordigd, met een voorkeur voor stichtende geschiedschrijving (bv. de voorbeeldige levens van regionale heiligen in het Magnum legendarium Flandrense) en voor werken over de geschiedenis van de eigen gemeenschap, al dan niet binnen een bredere context. Talrijke monniken kropen trouwens zelf in hun pen voor ambitieus opgevatte kronieken, waaronder Johannes Brando (gest. 1428) en Adriaan de But (gest. 1488).
De bibliotheken bevatten ook een belangrijke collectie kerkelijk en Romeins recht, met onder andere het Decretum Gratiani, decretalenverzamelingen en geglosseerde delen van het Corpus iuris civilis,
en een uitgebreide medische collectie, met 43 teksten van onder meer Avicenna, Galenus, Hippocrates, Nicolaus van Salerno, Bernard de Gordon, Isaac Israeli, Constantinus Africanus en Gerardus van Cremona.
De laatste categorie die in het oog springt, zijn de humanistische en klassieke (profane) teksten. De interesse van de cisterciënzers van Ten Duinen en Ter Doest in dit soort teksten kan deels verklaard worden door de intense relaties tussen Brugge en Italië, de bakermat van het humanisme. Al in 1477 werd in Ter Doest een becommentarieerde kopie van de Tragedies van Seneca afgewerkt. Daarnaast vinden we ook werken van Cicero, Julius Caesar, Vergilius, Valerius Maximus, Sallustius en andere klassieke en laatklassieke auteurs terug, niet zelden in mooi verluchte kopieën afkomstig uit stedelijke commerciële ateliers. Van de Italiaanse humanist Petrarca waren zowel traditionelere (middeleeuwse) als humanistische werken beschikbaar, weliswaar alle in het Latijn.
Over de grenzen van disciplines heen probeerden encyclopedieën, woordenboeken, tabellen en summa’s samenvattingen te geven van beschikbare kennis, bv. De natura rerum van Thomas van Cantimpré, de Speculum maius van Vincent de Beauvais, de Pantheologia van Raynerius van Pisa of de Summa iuris canonici van Johannes de Ancona. Ook monumentale werken als de Vita Christi van Ludolf van Saksen (voor ons voornamelijk theologie of devotioneel werk, voor middeleeuwers eerder geschiedschrijving) vallen moeilijk in hokjes te vatten.
Abt Bernard Campmans, gest. 1642
Bibliotheken Ten Duinen en Ter Doest samengevoegd in 1624. Inventarisatie hss door Carolus de Visch, nieuwe banden door Karel van Brussel (gevestigd in Brugge). Banden in hoogwaardig kalfsleder met goudstempeling wapen campmans en wapen Ten Duinen.
Hier: Epistula Judae (Brief van Judas) met glossa ordinaria (uit onderdeel: Epistulae catholicae VII cum glossa ordinaria; )
