Dan lieu ve cac loai ca chinh

1. TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 49, 2008
DẪN LIỆU VỀ CÁC LOÀI CÁ CHÌNH (ANGUILLA) Ở LƯU VỰC SÔNG BA
Hoàng Đức Đạt, Viện Sinh học Nhiệt đới tại TP Hồ Chí Minh
Nguyễn Minh Ty, NCS. Đại học Huế
TÓM TẮT
Ở lưu vực sông Ba có 3 loài cá Chình: Chình Hoa (Anguilla marmorata), Chình Nhọn
(A. malgumora), Chình Mun (A. bicolor bicolor). Cá Chình Hoa có số lượng nhiều (trên 95%
sản lượng cá chình khai thác), phân bố rộng từ vùng thượng lưu đến hạ lưu; hai loại chình
nhọn và chình mun có số lượng rất ít. Cá chình gương (glass ell) xuất hiện ở cửa sông, hạ lưu,
di cư ngược dòng lên trung, thượng lưu, vào các phụ lưu, khe suối, các ao hồ tự nhiên và hồ
chứa sinh sống. Trong mùa mưa lũ, cá chình trưởng thành di cư xuôi dòng về hạ lưu, ra biển
phát dục, sinh sản.
I. Đặt vấn đề
Sông Ba là con sông lớn nhất các tỉnh Nam Trung Bộ, dài 388 km, với diện tích
lưu vực 13.800 km2 bắt nguồn từ dãy Ngọc Rô tỉnh KonTum cao trên 1.500 m, chảy qua
các tỉnh Gia Lai, Đắc Lắc (chỉ có các phụ lưu), Phú Yên và đổ nước ra biển Đông ở cửa
Đà Giang thuộc tỉnh Phú Yên. Sông Ba có nguồn tài nguyên thiên nhiên đa dạng, phong
phú, có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế xã hội của các tỉnh trong lưu vực của
nó. Khu hệ cá Sông Ba đa dạng, phong phú có nhiều loài có giá trị khoa học, kinh tế ở
sông Ba. Tuy nhiên, trong những năm gần đây các loài cá chình đang chịu nhiều tác
động bất lợi của các hoạt động kinh tế trong lưu vực sông Ba: chắn dòng sông chính,
các phụ lưu để xây dựng các công trình thủy lợi, thủy điện ngăn cản sự di cư của cá,
khai thác quá mức... Do vậy, việc nghiên cứu thành phần loài, phân bố, di cư, tình hình
khai thác các loài cá chình ở lưu vực sông Ba, xem xét những tác động bất lợi và đề
xuất một số giải pháp bảo vệ, duy trì và phát triển bền vững nguồn lợi cá chình ở đây đã
trở nên cấp thiết.
II. Phương pháp nghiên cứu
Chúng tôi đã tiến hành điều tra, nghiên cứu và thu thập mẫu tại 15 điểm trên
sông Ba và các phụ lưu của nó từ thượng nguồn đến hạ lưu thuộc các tỉnh Kon Tom,
Gia Lai, Đắc Lắc, Phú Yên với 8 đợt khảo sát trong mùa khô và mùa mưa từ tháng 11
năm 2005 đến tháng 11 năm 2007. Thu mẫu nghiên cứu bằng cách cùng ngư dân đánh
bắt cá với các ngư cụ khác nhau: đăng đáy, bỗi (chà, bò), vợt, câu... Tư liệu nghiên cứu
chủ yếu là các mẫu vật thu thập được, tư liệu thu thập từ các quan sát trực tiếp ở vùng
nghiên cứu và trong phòng thí nghiệm. Ngoài ra còn sử dụng nguồn tư liệu thông qua
35

2. điều tra, thu thập ở các cơ quan liên quan, phỏng vấn ngư dân và những người buôn bán
cá chình trong vùng. Các mẫu cá thu được chụp hình, mô tả hình dạng, màu sắc trước
lúc định hình và bảo quản trong dung dịch formalin 5 - 8% để phân tích xác định thành
phần loài. Mẫu vật nghiên cứu được lưu giữ ở phòng tiêu bản động vật, Viện Sinh học
Nhiệt đới tại thành phố Hồ Chí Minh.
III. Kết quả nghiên cứu và thảo luận
3.1. Thành phần loài
Từ các mẫu vật thu thập, chúng tôi đã xác định được ở sông Ba và các phụ lưu
của nó có 3 loài cá chình thuộc giống Anguilla, họ cá chình Anguillidae, bộ cá chình
Anguilliformes:
Bảng 1: Các loài cá chình ở lưu vực sông Ba
STT Tên khoa học Tên tiếng Việt (và địa phương)
Anguilla marmorata Chình hoa, (chình bông, chình tràu, chình
1
(Quoy & Gaimard, 1824) cNm thạch)
Anguilla bicolor bicolor
2 Chình mun (chình nhốt, chình trê)
(MeClelland, 1844)
3 Anguilla malgumora (Kaup, 1856) Chình nhọn
Khoá định loại các loài cá chình:
1 (4) Khởi điểm vây lưng nằm gần đầu hơn khởi điểm vây hậu môn nhiều
2 (3) Cơ thể có chấm hoa rải rác, khoảng cách từ gốc vây lưng đến gốc vây hậu
môn tối thiểu bằng 2/3 chiều dài đầu A. marmorata
3 (2) Cơ thể không có chấm hoa, khoảng cách giữa khởi điểm vây lưng và khởi
điểm vây hậu môn bằng chiều dài đầu A. malgumora
4 (1) Khởi điểm vây lưng nằm đối diện hoặc gần đối diện với khởi điểm vây hậu
môn A. bicolor bicolor
Mô tả:
1. Loài cá chình hoa Anguilla marmorata Quoy & Gaimard, 1824
Synonym: Anguilla mauritiana Bennett, 1856; Anguilla johannae Gunther,
1867.
Số mẫu nghiên cứu: 150 cá thể có chiều dài L (ab) từ 50 mm đến 850 mm.
Thân hình trụ hơi tròn, dạng rắn, có phủ vảy rất nhỏ vùi dưới da. Miệng to, khe
miệng kéo đến ngang rìa sau mắt. Khe mang thẳng góc với trục thân. Có đường bên.
Các vây lưng, vây hậu môn và vây đuôi dính liền nhau. Cá có màu xám tro ở mặt lưng
có vân chấm hoa, vàng nhạt ở mặt bụng, vây lưng màu sẫm. Rìa vây lưng, vây hậu môn
cùng với vây đuôi có màu đen.
36

3. 2. Loài cá chình mun. Anguilla bicolor bicolor MeClelland, 1844
Synonym: Muraena macrocephala Rappm 1849; Anguilla mowa Bleeker, 1853;
Anguilla bleekeri Kaup, 1856; Anguilla amblodon Günther, 1867; Anguilla spengeli
Weber, 1912.
Số mẫu nghiên cứu: 12 cá thể có chiều dài L (ab) từ 185 mm đến 600 mm.
Thân hình trụ hơi tròn, dạng rắn. Có vảy rất nhỏ vùi dưới da. Miệng to, khe
miệng kéo đến ngang rìa sau mắt. Khe mang thẳng góc với trục thân. Có đường bên.
Các vây lưng, vây hậu môn và vây đuôi dính liền nhau. Cá có màu xám tro ở phía lưng,
trắng ngả vàng ở phía bụng. Ranh giới giữa hai màu phía lưng và phía bụng rõ ràng.
Vây lưng màu xám, vây hậu môn sáng ở phía trước, sẫm màu ở phía sau.
3. Loài cá chình nhọn. Anguilla malgumora Kaup, 1856
Synonym: Anguilla borneensis Popta, 1924.
Số mẫu nghiên cứu: 6 cá thể có chiều dài L (ab) từ 200 mm đến 450 mm.
Thân hình trụ hơi tròn, dạng rắn. Có vảy rất nhỏ vùi dưới da. Miệng to, khe
miệng kéo đến ngang rìa sau mắt. Khe mang thẳng góc với trục thân. Có đường bên.
Các vây lưng, vây hậu môn và vây đuôi dính liền nhau. Cá có màu xám mặt lưng, vàng
nhạt ở mặt bụng. Không có vân chấm hoa. Vây lưng màu sẫm. Phía trước vây hậu môn
màu sáng. Rìa vây lưng, vây hậu môn có màu đen.
3.1. Phân bố, di cư
Kết quả khảo sát cho thấy loài cá chình hoa (A. marmorata) phân bố rộng khắp
từ hạ lưu đến thượng lưu ở dòng chính cũng như ở các phụ lưu, các hồ tự nhiên, hồ chứa
có liên hệ với sông chính hoặc các phụ lưu và gặp quanh năm với số lượng nhiều. Loài
cá chình mun (A. bicorlor bicolor) chỉ gặp ở vùng hạ lưu, chủ yếu trong mùa mưa, số
lượng rất ít. Loài cá chình nhọn (A. malgumora) gặp chủ yếu trong các tháng mùa khô
và nửa cuối mùa mưa ở hạ lưu, thượng lưu, số lượng rất ít (Bảng 2).
Bảng 2: Sự phân bố của 3 loài cá Chình trên sông chính và các phụ lưu của sông Ba
Tên Vùng phân bố (trạm thu mẫu)*
Tên khoa
TT Việt
học 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Nam
Anguilla Chình
1 ++ + + - - - - - + + - - - +
malgumora nhọn
Anguilla Chình
2 + +++ +++ ++ ++ ++ + ++ + + + + + + ++
marmorata hoa
anguilla
Chình
3 bicolor - + + + - + - - - - - - - - -
mun
bicolor
(Từ 1 đến 15 là các trạm thu mẫu từ cửa sông đến đầu nguồn của dòng chính và các
phụ lưu).
37

4. Ghi chú: 1: Tuy Hòa; 2: Hòa Định; 3: Đồng Cam; 4: Sơn Hà; 5: Sơn Hòa; 6: Crông
Pa; 7: Azun Pa; 8: Chư Sê, 9: Phú Thiện; 10: An Khê; 11: Kbang; 12: Kong Chro; 13: Krông
Năng; 14: Ea Dăng; 15: Kông Plông
(- ): Không xuất hiện; (+): Xuất hiện ít; (++): Xuất hiện nhiều; (+++): Xuất hiện rất nhiều.
Cá chình gương, chình trắng (glass ell) - giai đoạn sau khi kết thúc biến thái dạng
lá liễu (leptocephali) chuyển thành dạng hình trụ, có chiều dài từ 45 mm đến 60 mm,
trong suốt, chưa xuất hiện sắc tố trên thân gặp ở vùng cửa sông, bắt đầu di cư vào hạ lưu
sông Đà Rằng, tiếp tục ngược dòng, vượt qua các chướng ngại trên đường đi: dòng chảy,
thác nước... lên trung, thượng lưu dòng chính và các phụ lưu. Cá chình gương thường gặp
theo dòng nước chảy nhẹ gần bờ để bơi ngược dòng. Chúng thường bơi thành đàn về ban
đêm. Cá chình gương, chình hương, chình giống có thể vượt lên các đập chắn có độ dốc
từ 70 - 80 độ, cao 3 - 4 m với dòng chảy nhẹ hoặc Nm ướt (nhất là lúc có mưa). Trên
đường di cư, cá chình còn có thể vượt qua các vùng sình lầy, các cánh đồng thiếu nước
lúc trời mưa hoặc sương đêm Nm ướt đến các ao hồ, hồ chứa để sinh sống. Các tháng mùa
khô, nắng nóng, mực nước sông Ba hạ thấp, lượng nước chảy qua đập Đồng Cam rất ít,
có tháng mực nước xuống thấp không còn tràn qua đập nước, cá chình không vượt được
qua đập. Chúng tụ lại ở đoạn sông dưới đập. Ở đây có thể gặp cá chình với các kích thước
khác nhau: cá chình gương, cá hương, cá giống và cá chình có kích thước lớn. Đập thủy
điện sông Hinh cũng là chướng ngại không thể vượt qua được của cá chình trong mùa khô.
Tuy nhiên, về mùa lũ, nước lũ dâng cao, trong thời gian xả tràn, cá chình có thể tiếp tục di
cư ngược dòng vào hồ chứa và lên trung, thượng lưu. Mùa mưa lũ cũng là thời kỳ cá
chình cỡ lớn di cư xuôi dòng về hạ lưu và ra biển để phát dục, sinh sản. Về mùa này ở
kênh xả nước sau tua bin của Nhà máy Thủy điện sông Hinh, ngư dân thường vớt được cá
chình lớn bị tua bin cán chết (có con bị chặt thành nhiều khúc) khi xuôi theo dòng nước
của tua bin nhà máy. Từ năm 2005, trên dòng chính của sông Ba, công trình thuỷ điện
sông Ba Hạ cách đập Đồng Cam 35 km về phía thượng nguồn đã được xây dựng là
chướng ngại mới lớn nhất, không thể vượt qua trên đường di cư ngược dòng của cá chình.
Công trình này đã và sẽ ảnh hưởng lớn đến nguồn lợi cá chình ở lưu vực sông Ba.
3.2. Tình hình khai thác các loài cá chình ở lưu vực sông Ba
Những năm gần đây, nhu cầu cá chình cho thị trường trong nước và xuất khNu
tăng cao, nên ở lưu vực sông Ba cũng như nhiều vùng khác ở miền Trung nghề đánh bắt
cá chình gia tăng rất mạnh. Số người đánh bắt tăng; vùng khai thác mở rộng từ hạ lưu
đến trung, thượng lưu, các phụ lưu, khe suối, các hồ chứa, vùng trên dưới các đập thủy
lợi, thủy điện; sử dụng nhiều loại ngư cụ đánh bắt: câu, chà (bỗi), đáy, đăng, te, vợt,
kích điện... Kích điện là phương tiện đánh bắt bị cấm nhưng vẫn sử dụng rất phổ biến.
Cá chình khai thác với các kích thước khác nhau: cá hương, giống có chiều dài L (ab) từ
70 mm đến 400 mm, khối lượng từ 1 g đến 300 g; cá thịt: 400 mm – 900 mm, khối
lượng từ 350 g đến 4.500 g. Những cá thể lớn hơn rất ít gặp trong cá chình khai thác ở
lưu vực sông Ba.
38

5. Bảng 3: Sản lượng cá chình khai thác tại 15 điểm
nghiên cứu trên lưu vực sông Ba năm 2006
Mùa khô Mùa mưa Cả năm
Loài %
(kg) (kg) (kg)
Cá chình hoa (A. marmorata) 1.211 1.705 2.916 96,50
Cá chình nhọn (A. malgumora) 37 60 97 3,21
Cá chình mun (A. bicolor bicolor) 4 5 9 0,29
Tổng cộng 1.252 1.770 3.022 100,00
Từ kết quả điều tra cho thấy sản lượng khai thác cao nhất ở các vùng từ Hoà
Định đến Crông Pa và từ An Khê đến Krông Năng, nơi có các phụ lưu và nhiều suối đổ
vào sông Ba tạo các vực nước sâu; do vậy, cá chình tập trung di cư lên sinh sống nhiều.
Mùa vụ khai thác chủ yếu tập trung vào các tháng mùa lũ IX, X, XI - thời kỳ cá chình
trước thành thục sinh dục từ các sông, suối tập trung di cư về hạ lưu ra biển để sinh sản.
Sau mùa lũ thường đánh bắt được nhiều cá chình giống. Tổng sản lượng 3.022 kg là kết
quả điều tra, thống kê sản lượng khai thác cá chình của các hộ đánh bắt ở 15 điểm
nghiên cứu (Bảng 3) Ngư dân đánh bắt cá chình ở các điểm nghiên cứu ở phía trên đập
thủy điện sông Ba Hạ cho biết sản lượng cá chình đánh bắt năm 2006 giảm sút nhiều so
với những năm trước khi chưa có đập thủy điện sông Ba Hạ. Như vậy, việc xây dựng
thủy điện sông Ba Hạ đã tác động rất lớn đến sự di cư, phân bố của cá chình và ảnh
hưởng đến sản lượng khai thác. Đập thủy điện này đã ngăn cản sự di chuyển của cá
chình con lên các vùng ở trung, thượng lưu và cá chình trưởng thành ở các vùng trên
đập xuống vùng hạ lưu ra biển để sinh sản. Nếu chúng vượt qua thì cũng bị tua bin của
nhà máy thủy điện gây tổn thương thậm chí bị chết. Hàng năm, nhà máy thủy điện xả lũ
một lần vào tháng X, cá chình trưởng thành từ trên đập có thể xuống vùng hạ lưu qua
cống xả lũ; còn cá con từ hạ lưu khó có khả năng vượt được dòng thác mạnh của cống
xả lũ để lên vùng nước trên đập.
IV. Kết luận và kiến nghị
4.1. Kết luận
- Ở lưu vực sông Ba có 3 loài cá chình: chình hoa (Anguilla marmorata)¸ chình
nhọn (A. malgumora), chình mun (A. bicolor bicolor). Cá chình hoa có số lượng nhiều
(trên 95% sản lượng cá chình khai thác), phân bố rộng từ vùng thượng lưu đến hạ lưu;
hai loài chình nhọn và chình mun có số lượng rất ít. Cá chình gương (glass ell) xuất
hiện ở cửa sông, hạ lưu, di cư ngược dòng lên trung, thượng lưu, vào các phụ lưu, khe
suối, các ao hồ tự nhiên và hồ chứa sinh sống. Trong mùa mưa lũ, cá chình trưởng thành
di cư xuôi dòng về hạ lưu, ra biển phát dục, sinh sản.
- Các loài cá chình ở lưu vực sông Ba đang bị khai thác quá mức: số người đánh
bắt tăng, sử dụng nhiều loại ngư cụ khai thác huỷ diệt, phổ biến là kích điện; đánh bắt
cá tất cả các cỡ, khắp nơi, quanh năm; sản lượng cá chình khai thác đang giảm sút mạnh.
39

6. Các đập thủy điện, thủy lợi trên sông Ba và các phụ lưu đã ảnh hưởng mạnh đến sự di
cư của các loài cá chình. Công tác bảo vệ nguồn lợi thủy sản ở lưu vực sông Ba chưa
được quan tâm. Hai loài cá chình bông, chình mun có tên trong sách Đỏ Việt Nam
không được bảo vệ.
4.2. Đề nghị
- Xây dựng các đường dẫn cho cá ở các đập thủy điện, thủy lợi trên sông Ba và
các phụ lưu của nó.
- Tăng cường công tác bảo vệ nguồn lợi cá chình ở lưu vực sông Ba. Cấm sử
dụng các phương tiện đánh bắt hủy diệt: kích điện, chất độc, chất nổ.
- Nghiên cứu kỷ thuỵât ương nuôi cá chình gương (glass ell) thành cá chình
giống, cung cấp cho nghề nuôi cá chình, giảm đánh bắt cá chình lớn làm cá giống.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ Khoa học và Công nghệ. Sách đỏ Việt Nam phần I - Động vật. Nhà xuất bản Khoa
học tự nhiên và Công nghệ, Hà Nội, (2007).
2. Bộ Thủy Sản. Nguồn lợi thủy sản Việt Nam. NXB Nông Nghiệp, Hà Nội, (1996).
3. Nguyễn Hữu Dực, Góp phần nghiên cứu khu hệ cá nước ngọt Nam Trung Bộ Việt Nam,
Luận án PTS sinh học trường ĐHSP Hà Nội, (1995).
4. Hoàng Đức Đạt và nnk. Điều tra nguồn lợi cá Chình (Anguilla) ở các tỉnh miền Trung.
Báo cáo nghiệm thu đề tài nghiên cứu khoa học, Bộ Thuỷ Sản, (2006).
5. Nguyễn Văn Hảo. Cá nước ngọt Việt Nam, tập II. NXB Nông nghiệp, Hà Nội, (2005).
6. Nguyễn Thị Thu Hè. Điều tra khu hệ cá của một số sông suối Tây nguyên. Luận án tiến
sĩ sinh học, Trường ĐHKHTN, ĐHQG Hà Nội, (2000).
7. Võ Văn Phú và nnk. Thành phần khu hệ cá Thừa Thiên Huế. Tạp chí sinh học, số 2, 14-
22, (1997).
8. Đặng Ngọc Thanh và nnk. Thủy sinh học các thủy vực nội địa Việt Nam. NXB KH&KT,
Hà Nội, (2002).
9. Eschmeyer W.N., Editor. Catalog of fishes. Updated database version of December
2001. Catalog databases as made available to FishBase in December 2001, (2001).
10. Rainboth. Walter.J.. Fishes of the Cambodian Mekong. Fao, Food and Agriculture
Organization of United Nations, Rome, (1996).
40

7. DATA OF EELS (ANGUILLA) IN BA RIVER BASIN
Hoang Duc Dat, Institute of Tropical Biology Ho Chi Minh City
Nguyen Minh Ty, Graduate student, Hue University
SUMMARY
There are three species of eels in Ba river basin: the Giant mottled eel (flower eel)
(Anguilla marmarota Quoy and Gaimard, 1824) living in the higher section of a river to the
lower section of a river; a considerable number of the Shortfin eel (Ebony eel) (A.bicolor
bicolor M'Clelland, 1844) and the Sharp eel (A. malgumora Kaup, 1856) could be found in the
researching section. These three species developed the highest in the raining season from
September to November. Glass eel from sea living in anadromous estruaries migrated upward to
lower, middle and higher section of the river. Hydroelectric dams on Ba river had certain effect
on the biodiversity of fishes, particularly limitted the distribution and migration of eels species
and influenced the exploitation at the sections. Solutions to the situations have been brought
up; logical stocking with young fish have been carried out to keep susbtainable development
source of fish in Ba river.
41