1. Opgenomen in “OM congres 2008: de burger als opspoorder”
ISBN 978-90-813772-1-8
Burgeropsporing in de dramademocratie
Prof. mr Ybo Buruma1
Deze beschouwing is een vervolg – zo u wilt een antwoord – op enkele prangende vragen
die Harm Brouwer, de voorzitter van het College van Procureurs-generaal heeft gesteld in
de Mr Gonsalveslezing van 15 februari 2008. Hij vroeg zich af of het OM zichzelf
beperkingen moet opleggen bij het gebruik van de vruchten van burgeropsporing en of er
(nog meer) wettelijke verboden tot burgeropsporing moeten komen.
“Bij burgeropsporing gaat het om activiteiten die, wanneer de politie ze zou ondernemen, als
toepassing van een opsporingsbevoegdheid gelden. Voorbeelden zijn: het opvragen van gegevens,
mensen horen, camera's ophangen of observeren. Wanneer de overheid dat doet, gelden wettelijke
waarborgen, zoals voorafgaande toestemming van de rechter-commissaris of een verplichting tot
nauwkeurige verslaglegging. Een particulier recherchebureau mag daarentegen iemand langdurig
op de openbare weg volgen en daarbij foto's en video-opnamen maken.”
Met een soort klaroenstoot zei Brouwer: “We willen niet in een politiestaat leven, maar al
helemaal niet in een amateurpolitiestaat”.
Ik wil het thema in een wat bredere sleutel plaatsen – de sleutel van de dramademocratie.
Het gaat me dan vooral om onderzoek van particulieren – wetenschappers of
geëngageerde burgers – en journalisten om dramatische misdrijven op te lossen en/of
fouten van politie en justitie aan de kaak te stellen. Wij kennen diverse voorbeelden. Er
zijn heel wat mensen die in het voetspoor van Maurice de Hond werkelijk onderzoek
hebben verricht naar de gebeurtenissen rondom de z.g. Deventer moordzaak.
Wetenschappers als de rechtspsychologen Van Koppen en Crombag en de
wetenschapsfilosoof Ton Derksen hebben boeken geschreven op basis van gedegen
onderzoek naar strafbare feiten. Hun activiteiten zijn in feite ‘beloond’ doordat in de
instructie van de Toegangscommissie Evaluatie Afgesloten Strafzaken een ontvankelijk-
heidseis bestaat in de omstandigheid dat het verzoek onderzoek naar een afgesloten
ernstige strafzaak te doen moet zijn ingediend door een wetenschapper die over de
kwestie heeft gepubliceerd (of een klokkenluider).2
Wat moeten we van dergelijke burgeropsporing vinden? Het is evident dat er risico’s aan
verbonden zijn. Men kan zich afvragen of burgers niet over de schreef zullen gaan, of
eigenrichting niet wordt gestimuleerd en wat justitie eigenlijk aanmoet met gegevens die
zijn verkregen met behulp van methoden waarover de politie zelf niet beschikt. Brouwer
waarschuwde voor een cultuur van amateuropsporing waarin alles maar mag, zolang het
1
Met veel dank aan mrs. Sven Brinkhoff en Pieter Verrest
2
De Commissie Evaluatie Afgesloten Strafzaken heeft tot doel ‘door middel van onderzoek na te gaan of
zich in een specifieke strafzaak in de opsporing, vervolgingen/of de presentatie van het bewijs ter
terechtzitting ernstige manco’s hebben voorgedaan die een evenwichtige beoordeling van de feiten door de
rechter in de weg hebben gestaan’ (Instellingsbesluit Stcrt 2006, nr 74).

2. mogelijk aan de opheldering van misdrijven bijdraagt. Ook ik heb mijn bedenkingen bij
journalisten die met een verborgen camera heimelijke opnamen maken in iemands
woning. Dat zelfde geldt voor het optreden van de onbekende middenstander die via
YouTube beelden verspreid van degenen die zijn winkel hebben beroofd. De clausulering
‘waarin alles maar mag’ maakt het gemakkelijk het met de stelling van Brouwer eens te
zijn.
Maar lang niet alle amateuropsporing gaat gepaard met handelen op of over de schreef.
Wat moet de Nederlandse rechtsstaat vinden van Peter R. de Vries, Maurice de Hond en
Peter van Koppen? Moet hun werk worden toegejuicht, of moet het sterker dan nu het
geval is worden ontmoedigd? Mijn stelling is dat dit de verkeerde vraag is en niet alleen
omdat het een valse tegenstelling is. Burgeropsporing is een onvermijdelijk bijproduct
van de dramademocratie ten aanzien waarvan wel bezien moet worden hoe we ermee
zouden moeten omgaan.
Om die stelling te onderbouwen geef ik eerst wat context, waarbij ik de term drama-
democratie nadere inhoud geef. Vervolgens bezie ik wat Frankrijk ons te leren heeft en
dan ga ik op de vragen van Brouwer in.
Dramademocratie
De term dramademocratie is afkomstig van de Belgische socioloog Mark Elchardus.3
Zijn boek – zowel analyse als pamflet - was een reactie op de heftige emotionaliteit van
en in de media en de politiek in het België van de jaren 1990 (met de Dutrouxaffaire als
hoogtepunt). Het boek werd in Nederland goed ontvangen toen het uitkwam in het jaar
waarin Pim Fortuyn werd vermoord. Volgens Elchardus hebben de media de rol van
vertrouwde instellingen zoals het gezin, de zuilen en de daarmee verbonden sociale
organisaties aan het eind van de 20ste
eeuw overgenomen. Onder de bevolking maken de
media gevoelens van onbehagen en onvrede toegankelijk voor de gehele bevolking,
terwijl zij deze gevoelens versterken door ze te dramatiseren. Dit is gepaard gegaan met
(en heeft misschien wel geleid tot) een erosie van vertrouwen van burgers in hun leiders
en in democratische instellingen.
Het boek was inspirerend, maar met het oog op ons onderwerp is enige precisering op
zijn plaats. Ik geef die door drie aspecten uit te lichten: de veranderde rol van wat de
media doen; de veranderde democratische betekenis van de media; en het belang van de
media voor de veiligheidszorg.
De dramademocratie wordt in de eerste plaats gekenmerkt door media die 24-uur
beschikbaar zijn en moeten concurreren met elkaar (kranten onderling; tv-zenders
onderling) en tussen elkaar (televisie en Internet). Dat heeft gevolgen gehad en ik licht er
drie toe: minder verificatie, meer emotie, meer commentaar dan feiten.
Na de daartoe benodigde uitvindingen in de tweede helft van de 19e
eeuw, hebben
kranten, radio en bioscoopjournaals het grote publieksbereik gekregen waar we nu mee
vertrouwd zijn. Redacteuren en uitgevers bepalen wat ‘fit to print is’. Die omstandigheid
heeft bijgedragen aan het gebruik van media voor propagandadoeleinden in en om WO I
3
M. Elchardus, De dramademocratie, Lannoo 2002; zie ook diens De schizofrenie van populaire politiek
of: hoe ernstig te zijn in een dramademocratie, WRR lecture 2003.

3. en WO II, maar in rustiger tijden zeker ook aan een nadruk op kwaliteit. Degelijke
kranten verifiëren het nieuws en betrachten een zekere distantie. Het publiek wordt
geïnformeerd en verstrooid op een wijze die door de elite goed gevonden wordt. Daar
verandert aanvankelijk weinig in als in de jaren 50 de televisie aan zijn opmars begint.4
Als in de jaren 1960 beelden uit Vietnam en van het optreden van studenten in de hele
wereld via de televisie ook in de Nederlandse huiskamers binnenkomen, blijkt de kracht
van de media op een nieuwe manier. De indringendheid van de beelden, de snelheid
waarmee ze verspreid worden en de komst van steeds meer (na 1989 ten onzent ook
commerciële) tv-stations, dragen dan bij aan een culturele omslag die in Nederland
samenviel met de ontzuiling. In het algemeen lijkt het individuele oordeel van mensen
steeds meer te worden bepaald door wat ze zelf willen zien dan door wat zuilen of andere
institutionele opinieleiders voor hen hebben gekozen.
De uitvinding van Tim Berners-Lee in 1989 van het world wide web zal een nog
revolutionairdere ontwikkeling in gang zetten. Door de beschikbaarheid bij het grote
publiek van allerlei foto- en filmapparatuur kunnen opnames van particulieren al worden
gebruikt voor de televisie. Camera’s in winkels en banken leveren beelden die dienstig
zijn voor het opsporen van overvallers. En als in 1991 Rodney King wordt afgetuigd door
de politie van Los Angeles gaat een amateur-videofilmpje van een toevallige
voorbijganger de wereld over. Dankzij het world wide web duurt het dan nog maar een
paar jaar als burgers zelf nieuws gaan uitzenden, eerst via nieuwsbrieven en dankzij
YouTube ook al snel door het uploaden van beeldmateriaal. Dit is mogelijk zonder
tussenkomst van de klassieke poortwachters (de uitgevers en hoofdredacteuren). Het
belang hiervan werd zichtbaar toen Internetjournalist Matt Drudge de aanjager werd van
wat de Lewinskyaffaire zou worden, die de Amerikaanse president Clinton ernstige
moeilijkheden heeft bezorgd.
De traditionele media (kranten, radio en tv) probeerden zich aan te passen aan deze
omstandigheden. In hun onderlinge concurrentie hielden zij vast aan het klassieke belang
van scoops. De snelheid van de berichtgeving ging gepaard met een verlaging van de
standaarden van verificatie van de juistheid van de berichtgeving. Zo werden anonieme
bronnen steeds vaker aanvaard: was Deep Throat – de bron van Woodward en Bernstein
in de Watergate-affaire - ook niet anoniem geweest? Bovendien ging distantie als
journalistieke waarde verloren. Zeker onder invloed van de televisie werd emotie ook in
steeds meer serieuze media toegelaten. Dat heeft een vertekenend effect. Omdat het
gemakkelijker is het leed van een individu te tonen dan de complexiteit van factoren die
een bepaalde situatie hebben doen ontstaan, draagt deze ontwikkeling bij aan een zeker
wantrouwen ten opzichte van ‘het systeem’. Een derde gevolg van de proliferatie van
nieuwsmedia was dat het belang van nieuwsgaring en verslaglegging het soms welhaast
leek af te leggen tegen het belang van commentaar van politici en al dan niet verstandige
publieke intellectuelen. Zo wordt nieuws gemaakt.5
Deze mediageschiedenis die niet alleen Nederland betreft, heeft gevolgen voor de manier
waarop de democratie functioneert. Natuurlijk is het zo dat nieuws en commentaar soms
gepaard gaan met oververhitting van de parlementaire debatten. Het volstaat echter niet
4
Asa Briggs & Peter Burke, Sociale geschiedenis van de media, Sun 2003 (2002)
5
Bill Kovach and Tom Rosenstiel, Warp Speed, New York : Century Foundation Press 1999; Asa Briggs
en Peter Burke, Sociale geschiedenis van de media, SUN 2003 (2002).

4. om in dat verband louter schamper te doen over incidentenpolitiek. De Franse
politicoloog Pierre Rosanvallon heeft een constructiever beeld en spreekt in dit verband
van de ‘controledemocratie’. 6
Hij bedoelt daarmee dat controle vanuit de burgerlijke
samenleving op de politiek steeds meer plaatsvindt door enerzijds aantijgingen en
onthullingen en anderzijds door verantwoorde evaluaties en contra-expertise. In de
controledemocratie lijkt een veto vanwege een schandaal soms belangrijker dan de
passieve consensus die voortvloeit uit de verkiezingen (de indirecte democratie) of de
actieve participatie in de partijpolitiek.
Door onthullingen e.d. wordt de reputatie van de overheid getest. Dat moeten we niet
alleen negatief duiden. Het betekent immers dat controle op de executieve overheid niet
met intervallen gebeurt (zoals bij verkiezingen) maar permanent plaatsvindt. Het betekent
tevens dat de controle niet louter door georganiseerde (maar daarmee ook deels
gecompromitteerde) machtsblokken geschiedt, maar ook door individuen. En steeds
vaker door onafhankelijke, nieuwe belangengroepen en nieuwe toezichtmechanismen. De
afdaling van de controle op de executieve van parlement en rechter naar media en
particuliere onderzoekers past daarbij. In de hedendaagse controledemocratie wordt de
burger als kiezer steeds meer vervangen door het publiek als ‘jury’.
Wat ik zojuist noteerde met betrekking tot de ontwikkelingen ten aanzien van de media
en de werking van de democratieën, is uiteraard nogal grofkorrelig. Maar zonder deze
achtergrond is het m.i. moeilijk te begrijpen wat er op het spel staat als we ons buigen
over de vraag hoe we moeten aankijken tegen burgeropsporing in de dramademocratie.
Veiligheid in de dramademocratie
De algemenere gevoelens van onbehagen en onvrede die in de dramademocratie snel de
kop opsteken, zijn bij uitstek te projecteren op het domein van het strafrecht. Het gaat om
emoties die minder van doen hebben met eigen ervaringen, dan met gebeurtenissen
waarover men via de media heeft gehoord. Dat kunnen ook emotionele gebeurtenissen
zijn waarover de media nauwelijks geïnformeerd rapporteren. Het beeld van een onthutst
slachtoffer en het commentaar van een politicus of een publieke intellectueel bepalen op
dat vlak nogal eens het gevoelen van de rest van de bevolking.
Maar er is een derde aspect van de dramademocratie – naast de mediageschiedenis en de
ontwikkeling naar de controledemocratie – dat we niet mogen miskennen. Dat is dat de
overheid zelf een appèl doet op de burgers. Ik herinnerde en passent al aan het gebruik
van beelden van bewakingscamera’s in door de politie gebruikte programma’s als
Opsporing verzocht. Dit is echter maar één voorbeeld.
Bij herhaling wijst de regering er op dat veiligheid niet alleen door de overheid kan
worden bewerkstelligd, maar dat de burgers er zelf aan moeten bijdragen. Laatstelijk
gebeurde dat in de begroting 2008-2009:
“Veiligheid is ook een verantwoordelijkheid van burgers. Dat geldt voor het voorkomen van
delicten en daderschap, maar ook voor het omgaan met slachtofferschap. Een overheid die zich in
toenemende mate exclusief verantwoordelijk maakt voor veiligheid, moet ervoor waken
waardevolle maatschappelijke mechanismen te verstoren. Justitie wil daarom aansluiten bij het
6
Pierre Rosanvallon, Democracy Past and Future, Columbia UP 2006, p. 235-252

5. vermogen van de samenleving om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor veiligheid en andere
publieke of semi-publieke taken”.7
Deze gedachte is weinig bedreigend, als we daarbij vooral preventieve maatregelen van
burgers en bedrijven voor ogen hebben. Het gaat dan om maatregelen ter beperking van
de gelegenheid tot het plegen van delicten, zoals het plaatsen van extra sloten op de deur.
Of om maatregelen waardoor de (gepercipieerde) pakkans wordt vergroot, zoals
menselijk toezicht of het ophangen van camera’s in parkeergarages.8
Diverse wets-
wijzigingen zijn zelfs tot stand gekomen om burgers en particuliere organisaties onder
omstandigheden te dwingen aan hen ter beschikking staande gegevens (zoals video-
opnames) in het belang van de opsporing af te staan aan de overheid. Natuurlijk heeft de
overheid er ook overigens baat bij als zij wordt geïnformeerd. Daarbij gaat het niet alleen
om de klassieke getuigenverklaringen die worden afgelegd op verzoek van de politie,
maar ook om het streven om informatieverstrekking uit eigen beweging te
vergemakkelijken. Dat streven blijkt uit de invoering van het algemene hulpnummer 112,
de mogelijkheden om via Internet aangifte te doen en de invoering van kliklijnen die het
anoniem melden mogelijk maken.
Het wordt echter ingewikkelder als burgers opstaan om in urgente gevallen zelf actie te
ondernemen. Dergelijk burgeringrijpen is onderwerp van een ander onderzoek dat ik
zojuist heb afgerond in opdracht van de Stichting Maatschappij Veiligheid en Politie. Het
wordt eveneens ingewikkelder als de burger zelf quasi-opsporingsonderzoek gaat doen.
En daar gaat het vandaag om. Een tussenconclusie is wel mogelijk. De ontwikkeling van
de burgeropsporing is een wereldwijd verschijnsel. De media maken publicatie van eigen
bevindingen van burgers gemakkelijk, maar ze maken het ook gemakkelijker dan vroeger
zelf onderzoek te doen. Soms is de justitiële overheid daarmee geholpen. In de zaak over
de vermoorde Corine Bolhaar en haar twee kinderen werd de zaak onder invloed van een
uitzending van Peter R de Vries hervat – hetgeen leidde tot een veroordeling, 22 jaar na
de moorden.9
In de controledemocratie schuilt er een zekere rechtvaardiging in dergelijk
onderzoek, maar dat gaat soms tegen overheidsbelangen in. Leidde de uitzending van het
filmpje van het geweld tegen Rodney King niet tot afschuwelijke rellen? In elk geval
heeft het helpen van de overheid via burgeropsporing als logische tegenpool dat controle
van de overheid via burgeropsporing evenzeer kan plaatsvinden.
Franse toestanden
De verhouding tussen media en strafrecht is weliswaar wereldwijd veranderd, maar hoe
dat is gebeurd verschilt per land. Wij denken misschien dat Nederland met de activiteiten
van de Emmy-award winnende misdaadjournalist Peter R. de Vries en de opiniepeiler (en
–leider) Maurice de Hond iets bijzonders aan de hand is, maar het is niets vergeleken met
wat in het buitenland gebeurt. Ter illustratie een paar opmerkingen over Frankrijk.
7
Rijksbegroting 2009; Justitie, begroting VI, pag. 8
8
Zie L. van Noije en K. Wittebrood, Sociale veiligheid ontsleuteld, SCP 2008.
9
HR 21 november 2006, NJ 2007, 543 m.nt YB

6. Strikt juridisch is Frankrijk voor ons geen erg interessant voorbeeld, omdat het slacht-
offer daar zelf de vervolging op zich kan nemen (action civile). Dat onder die
omstandigheden burgeropsporing anders in elkaar zit dan in Nederland is niet verrassend.
Vanuit een media-oogpunt is Frankrijk niettemin hoogst interessant, zo bleek mij uit
informatie van mr Pieter Verrest.
De aandacht voor misdaad in de Franse media verschilt sterk van die in Nederland.
Onderzoeksjournalisten leggen herhaaldelijk schandalen bloot, onder meer over witte
boordencriminaliteit. Te denken is aan krantenartikelen, boeken en documentairefilms
over Crédit Lyonnais, oliebedrijf Elf, en recenter over ‘Angolagate’ - het internationale
wapenhandelschandaal waarbij de zoon van oud-president Mitterand is betrokken. We
zouden kunnen zeggen dat de research neerkomt op burgeropsporing met dien verstande
dat van de vruchten van het onderzoek eerst verslag wordt gedaan in de journalistieke
berichtgeving ongeacht of de politie en justitie daar eerst van op de hoogte worden
gesteld. Die verslaglegging wordt vervolgens gelardeerd met commentaar, waardoor
politiek en justitie een indruk krijgen van de urgentie van het aangedragen onderwerp.10
Hoewel de door onderzoeksjournalisten opgediepte politiek-financiële schandalen tot
politieke interventies leidden, is dat veel minder het geval met commune strafzaken. De
Franse politiek is minder geïnteresseerd in lopende strafzaken dan de Nederlandse
politiek. Wel komen er vaker dan in Nederland processen voor tegen journalisten en
boekenschrijvers. Dat zit als volgt. Er is een levendige traditie om achtergrondverhalen
van strafzaken te maken. Serieuze sterverslaggevers als Pascale Robert-Diard (Le Monde)
beschrijven dan met een bijna literaire pen de dialoog tussen rechter en verdachte en
vragen die rijzen over de totstandkoming van het bewijs. Maar onder de noemer ‘faits
divers’ waartoe ook de misdaadverslaggeving wordt gerekend, publiceren regionale
kranten en het glossy Paris Match de bloederigste details - sommige gestaafd met foto’s
van de crime scene, jeugdfoto’s van de dader en foto’s van de laatste zonvakantie van het
slachtoffer. En dat leidt dan tot strafzaken die met een action civile beginnen (naar
aanleiding van beweerde strafbare feiten op grond van het mediarecht) en tot korte
gedingen tegen publicaties. De rechter toetst in deze procedures uitvoerig de inbreuk op
de persoonlijke levenssfeer, de diepgang van het journalistieke onderzoek en recht op
hoor- en wederhoor.
Opvallend is hoezeer in vergelijking met Nederland misdaadverslaggeving ook een plaats
inneemt op de televisie. Zeker, naast Peter R zijn er ten onzent meer programma’s over
misdaadverslaggeving. Maar de frequentie in Frankrijk is groter en er zijn meer genres.
In de tv-gids van 22-28 september 2008 telde ik zes ‘real crime’ programma’s, waarvan
de helft op prime time werd uitgezonden en we aan een duur van minstens 90 minuten
moeten denken.
Maandag 22 september TF1, prime time: L’Affaire Bruay-en-Artois, een nagespeelde echte
moordzaak uit 1972.
Maandag 22 september France 3, prime time – Cour d’assises: crimes et châtiments’, een
documentaire over leden van de jury.
Dinsdag 23 september, France 2, late night – Faites entrer l’accusé, een uitzending waarin een
strafdossier van een reeds opgeloste strafzaak (een pedofiliekwestie uit 2003) wordt behandeld
10
Over agendasetting en ontijdige maatschappelijke oordeelsvorming schreef ik Media en de parlementaire
enquête opesporingsmethoden, in: A. Ellian en I.M. Koopmans (red.), Media en strafrecht, Kluwer 2001.

7. Vrijdag 26 september,Canal+, late night – Henri Curiel, un crime politique, documentaire over
een onopgeloste politieke moord uit 1978
Zaterdag 27 september, France 3, late night – Affaires classées, ook een uitzending waarin een
strafdossier van een reeds opgeloste strafzaak (een moord uit 1993) wordt behandeld
Zondag 28 september, M6, prime time – Zone interdite, een programma waarin twee uur wordt
meegelopen met een ‘mythique brigade criminelle du 36, quai des Orfèvres’.
Voor al die programma’s moet diepgaand onderzoek zijn gedaan. Het meest treffen we
uitgebreide reportages aan over zaken die al geheel zijn opgelost en berecht. Een soort
reconstructie dus van daad, opsporing en berechting. Populair is ook het ‘reality-format’.
Journalisten mogen een dag mee met een recherche-eenheid, een week officieren van
justitie vergezellen of een ochtend invallen doen met het Arrestatieteam.
De Franse situatie leert ons dat Nederland op dit vlak niet voor een uniek probleem staat.
Met enige jaloezie kijk ik naar de onderzoeksjournalistiek over de witte boorden
criminaliteit. Dit type journalistiek is bij ons zeldzaam, maar bij gebrek aan parlementaire
belangstelling voor dit soort thema’s broodnodig. Maar ik kan niet ontkennen dat het
Franse journalistieke activisme ook nadelen toont. Een goed voorbeeld waarin een ‘faits
divers’-onderzoek letterlijk of figuurlijk bezweek onder alle media-aandacht is het geval
van de Petit Grégory.
Het ging om de moord in 1984 op een vierjarig jongetje Grégory Villemin in een klein dorpje in
de Vogezen. Een invasie van journalisten volgde en de media schiepen een hysterische sfeer. De
politie houdt de zwager van de vader aan. Kort nadat deze weer is vrijgelaten, wordt hij door de
vader doodgeschoten. Die had in de media verklaard, dat als de justitie haar werk niet deed, hij dat
wel zou doen. De vader wordt later tot (slechts) 5 jaar cel veroordeeld voor deze moord.
Vervolgens wordt de moeder op grond van grafologisch onderzoek aangehouden en kort daarop
weer vrijgelaten. De beroemde schrijfster Marguerite Duras schrijft in een landelijk dagblad een
openbare aanklacht tegen haar zonder al teveel van de feiten van het onderzoek te kennen.
Geleidelijk aan wordt de moeder steeds meer beschreven als een diabolische manipulator. In 1993
zal ze buiten vervolging worden gesteld. In 2001 wordt het onderzoek zonder succes heropend.
Als voorlopig besluit van de affaire du Petit Grégory wordt de Franse Staat in 2004 veroordeeld
voor faute lourde (een administratiefrechtelijke onrechtmatige daad), in een procedure
aangespannen door de ouders. Het onderzoek is dermate slecht verricht, dat de Franse Staat
schuldig is aan een série de faits traduisant l’inaptitude du service public de la justice à remplir la
mission dont il est investi.11
Die zaak riep minstens drie vragen op die illustratief zijn voor de gevaren van de rol van
de media in de dramademocratie. Is de kwaliteit van het opsporingsonderzoek afgenomen
als gevolg van de activiteiten van de journalisten? Is de vader – die een vrijgelaten
verdachte doodschoot - door de media tot zijn emotionele daad gebracht? Is de moeder
onschuldig als dader aan de schandpaal genageld door het commentaar van een beroemde
schrijfster die de feiten onvoldoende had geverifieerd? De laatste twee vragen sluiten
naadloos aan bij wat ik hiervoor kenmerkend noemde voor de ontwikkeling van de media
in de dramademocratie: minder verificatie, meer emotie en commentaar.
11
Berichtgeving uit L’Alsacien, L’Humanité, Le Monde; en verder M. Chavannes, Wraak aan de Vologne,
in: NRC/Handelblad 18-12-1993. Over de kwalijke rol van de media in de affaire schreef Laurence Lacour,
Le Bûcher des innocents, Plon, Parijs 1993, herdruk 2006 (en verfilmd voor de tv).

8. Wat is er eigenlijk mis met burgeropsporing?
Dat brengt me dan bij de kern van deze beschouwing: de behandeling van de vraag wat er
mis is met burgeropsporing? Ik denk dat drie typen argumenten zijn te onderscheiden. 1.
Men vreest dat burgers bij de reguliere opsporing in de weg lopen en bijdragen aan een
afnemende kwaliteit van de opsporing. 2. Men vreest dat burgers derden benadelen, zoals
in de zaak van petit Grégory. 3. Men vreest een verlies aan gezag voor politie en justitie
ten gevolge van burgeropsporing. Ik zal deze drie punten nader uitwerken.
Laat ik vooropstellen dat het eerste punt – de storingsfactor – reëel is. Het is nu al zo dat
de druk die uitgaat van slachtoffers of nabestaanden, van indirect getroffenen of zelfs het
grote publiek ietwat storend kan werken. Politie en justitie worden steeds vaker geacht
tekst en uitleg te geven in onderzoeksfasen waarin zij dat niet noodzakelijk willen. Dat
kost tijd aan woordvoering. Dit aspect is evenwel in zoverre te relativeren dat het OM
blijkens de nieuwe richtlijnen op dit gebied principieel hebben gekozen voor een ‘alert en
assertief voorlichtingsbeleid’: dat vergroot het vertrouwen in en de legitimiteit van OM
en politie.12
Natuurlijk: het OM moet zich voegen naar de eisen van de dramademocratie.
Toch kunnen er hinderlijke neveneffecten ontstaan. Wat gebeurt er met zo’n dorpje als
het dorp van de petit Grégory – maar we kunnen ook denken aan Aruba of Bonaire -
wanneer daar een zwerm journalisten opduikt? En meer van justitiële aard is de hinder
die ontstaat als derden bijvoorbeeld via de media en onbedoeld komen te beschikken over
daderkennis. Dat kan zelfs gevaarlijk zijn vanwege het verschijnsel dat veel media-
aandacht voor grote zaken wonderlijk genoeg ook leidt tot vrijwillige valse
bekentenissen. Ook ander onderzoek kan hierdoor worden beïnvloed. Druk uit de
samenleving heeft effect op de prioritering van onderzoek.13
De media kunnen bijdragen
aan een soort moral panic waardoor men aan ander onderzoek minder toekomt.14
Ik
verbeeld me dat dit een van de redenen is waarom in Nederland zo buitengewoon weinig
aan witte boordencriminaliteit wordt gedaan. Natuurlijk zijn er ook andere factoren in dat
verband van belang (gebrek aan expertise bij politie en OM), maar een individueel
slachtoffer waarvan het betraande gezicht in alle huiskamers te zien is, heeft meer impact
dan duffe opnames van kasregisters.
Niettemin meen ik dat deze problemen moeten kunnen worden ondervangen. Profes-
sionele woordvoerders kwijten zich tegenwoordig heel behoorlijk tot uitstekend van hun
taak; men is zorgvuldig in het bepalen wat wel en wat niet naar buiten komt. Het is zelfs
zo dat de vraag steeds interessanter wordt of en zo ja in welke mate de politie zelf de
media gebruikt. Via het programma opsporing gezocht gebeurt dat op transparante
manier. Maar er wordt zoveel uit politiedossiers naar de media gelekt, dat je je soms
afvraagt of dat niet gebeurt met de bewuste bedoeling om ‘reuring’ te weeg te brengen in
de onderwereld. En wat betreft de vraag of politie en justitie wel de juiste prioriteiten
stellen lijkt het probleem uiteindelijk minder te liggen bij de massamedia dan bij politici
en leidinggevenden voor wie het moeilijk is het minder spectaculaire onderzoek te
beschermen tegen de waan van de dag.
12
Aanwijzing voorlichting en opsporing 2007/A017
13
C.J. de Poot, R.J. Bokhorst, P.J. van Koppen, E.R. Muller, Rechercheportret, Kluwer 2004, p. 326
14
Michael Tonry, Thinking about Crime, Oxford UP 2004, p. 86; David Garland, The Culture of Control,
Oxford UP 2001, p. 172.

9. Onrechtmatigheden tegen derden
Het tweede probleem krijgt doorgaans de meeste aandacht: burgeropsporing kan leiden
tot onrechtmatigheden jegens derden. We zagen al de akelige situatie dat de moeder in de
zaak van petit Grégory aan de schandpaal werd genageld. Iets dergelijks – maar op een
veel kleiner niveau hebben we in Nederland meegemaakt naar aanleiding van een
steekpartij in Scheveningen. Nadrukkelijk overweegt de rechtbank in die zaak dat
verdachte die had geprobeerd de zaak te beëindigen zich niet schuldig heeft gemaakt aan
enig feit dat hem telast is gelegd. Die ongebruikelijke formulering – er staat niet louter
dat er wordt vrijgesproken – is ingegeven door het feit dat verdachte door alle media-
aandacht door de publieke opinie reeds was veroordeeld.15
Over de onrechtmatigheden
is inmiddels een zekere jurisprudentie ontwikkeld die door Sven Brinkhoff op een rij is
gezet.
Heel kort samengevat komt de juridische stand van zaken op het volgende neer. Strafbare
feiten die in het kader van burgeropsporing worden gepleegd, blijven strafbare feiten.
Inbraak (art. 138 en 311 Sr), het maken van illegale opnamen (art. 139a-d Sr), heimelijk
fotograferen of filmen (art. 139f Sr), vrijheidsberoving (art. 282 Sr), het bedreigen of
chanteren van mensen teneinde dingen te vertellen (art. 284-285 Sr), verduistering (art.
321 Sr) en niet in de laatste plaats heling, het uit misdrijf verkregen goed voor handen
hebben (art. 416 Sr)– het zijn evident verboden methoden waarvan een burgeropspoorder
zich dus niet mag bedienen.16
Ze komen wel voor. Een voorbeeld is een zaak waarin een
credit card maatschappij medewerkers op pad stuurde om vermoedelijke fraudeurs te
achterhalen en ontmaskeren. Deze medewerkers bleken zich onder meer te hebben
schuldig gemaakt aan uitlokking van diefstal (uit de brievenbussen van de fraudeurs) en
illegaal maken van geluidsopnames.17
De meeste (bijzondere) opsporingsmethoden
waarover de politie kan beschikken worden gespiegeld in deze aan de burgers verboden
feiten. Als we ons wat dit betreft zorgen maken over burgeropsporing, is nadere
strafbaarstelling niet nodig. Nu zijn er twijfelgevallen en in zijn eerder aangehaalde tekst
heeft Brouwer juist die twijfelgevallen aangewezen. Iemand langdurig heimelijk volgen
op een openbare weg vergt soms – namelijk op grond van een interne OM-richtlijn in
geval gebruik wordt gemaakt van een video-apparaat – een observatiebevel als de politie
het doet, terwijl een particulier het zo maar mag. En het verhoor van een verdachte kent
inderdaad de voorwaarde dat de politie de cautie geeft (en sinds kort soms een band laat
meelopen), terwijl een particulier zomaar een praatje kan aanknopen. Dat zijn geen
verschillen waar ik erg warm van wordt, maar ik zie het punt van Brouwer wel. Zelf zou
ik eerder hebben gedacht aan hoogwaardige datamining waar particulieren toe in staat
zijn en de politie zelden of nooit aan toekomt. Maar meer nog zou ik hebben gedacht aan
het volgende.
De vervolging van strafbaar gestelde methoden komt niet – of uiterst sporadisch – voor.
Dat is nog te begrijpen als het om heimelijk filmen gaat. In het betreffende art. 139f Sr is
als vereiste opgenomen dat het filmen wederrechtelijk geschiedt en dat is vooral gebeurd
15
Rb Den Haag 18 oktober 2007, LJN BB5930
16
Voorbeelden van bedreiging of chantage zijn ons overigens niet onder ogen gekomen.
17
HR 1 juni 1999, AAe 2000 (2): 117-121 (Particuliere opsporing); ook opgenomen in A.B. Hoogenboom
e.a. (red.), Privatisering van toezicht en opsporing, Vermande, Den Haag 2000: 139-144.

10. met het oog op de overweging dat de vrije nieuwsgaring kan betekenen dat het filmen
niet wederrechtelijk was. Of in een concreet geval de vrije nieuwsgaring inderdaad het
zwaarst moet wegen, is een kwestie waarover in de Leidraad van de Raad voor de
journalistiek het volgende is geschreven: “De journalist publiceert geen foto’s en zendt
geen beelden uit die zijn gemaakt van personen in niet-algemeen toegankelijke ruimten
zonder hun toestemming, en gebruikt evenmin brieven en persoonlijke aantekeningen
zonder toestemming van betrokkenen” (art. 2.4.3). Maar de Raad is van oordeel dat de
journalist van deze norm kan afwijken als een gewichtig maatschappelijk belang dit
rechtvaardigt en hetzelfde doel op geen andere manier bereikt kan worden.18
Het zijn
terechte maatstaven die zo zacht zijn, dat je er ogenschijnlijk weinig aan hebt. Toch
hanteerde het Hof Leeuwarden dezelfde norm toen het undercover-journalist Alberto
Stegeman veroordeelde tot 1000 Euro wegens het heimelijk filmen in een woning. Die
methode was volgens het Hof niet nodig om de door hem beweerde misstand aan de kaak
te stellen.19
De bijzondere omstandigheden aangaande art. 139f Sr gelden niet voor de andere
strafbepalingen waar burgeropspoorders zich schuldig aan kunnen maken. Toch komen
ook andere vervolgingen zelden voor. Ik herinner me bijvoorbeeld geen gevallen na
1996, waarin journalisten die gebruik maken van kennelijk gestolen of met schending van
een geheimhoudingsplicht (verg. art. 273 Sr) verstrekte stukken, wegens heling werden
vervolgd.20
Wel was er een recenter geval waarin de auteur van een boek zich (93 keer)
voordeed als een ander om mogelijk misbruik van het vertrouwen waarop het bancaire
systeem van automatische incasso is gebaseerd. Hij werd onder meer wegens valsheid in
geschrift vervolgd en schuldig verklaard zonder oplegging van straf. Daarmee volgde het
Hof een eerdere geval van een journalist die wilde uitzoeken of de controle van
overheidswege bij de uitgifte van rijbewijzen adequaat was en zich daarbij van een valse
naam had bediend. Noch diens beroep op het journalistieke privilege, noch op het
ontbreken van materiële wederrechtelijkheid ging op. Ook hij was schuldig verklaard
zonder oplegging van straf.21
Als er dus in een geval van burgeropsporing vervolgd
wordt wegens de gebruikte onderzoeksmethodes, blijkt de rechter nogal weinig lust te
hebben een straf op te leggen.
De belangrijkste voorbeelden van vervolging die wij hebben kunnen vaststellen waren
gevallen waarin de vruchten van burgeropsporing werden gepubliceerd in de media. Dan
ging de vervolging dus niet om het gebruik van verboden methoden, maar om smaad
o.i.d.
Soms wordt overigens niet strafrechtelijk opgetreden, maar kiest een betrokken partij de
civielrechtelijke weg. Een voorbeeld is het geval waarin een vordering tot rectificatie
tegen een programma van Peter R. de Vries (uit 2004) door de Amsterdamse Politie en
een inspecteur van Politie gedeeltelijk werd toegewezen, omdat niet alle aantijgingen aan
het adres van de politie en de betreffende inspecteur eenduidig steun vonden in de
18
In de Code voor de journalistiek van het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren staat onder 20.
“De journalist publiceert geen tekst of foto’s en zendt geen audio-opnames of beelden uit die zijn gemaakt
van personen in privé-situaties zonder toestemming van de betrokkene, tenzij met de publicatie een groot
maatschappelijk belang is gediend”.
19
Hof Leeuwarden 24 juli 2008, NJFS 2008, 202, LJN: BD8528.
20
De Rechtbank Amsterdam 2 januari 1996 liet twee journalisten vrijuit gaan aan wie gestolen diskettes
van een officier van justitie in handen waren gespeeld en die deze in hun programma hadden getoond.
21
Hof Amsterdam 8 maart 2005, LJN AS9143 resp. HR 27 juni 1995, NJ 1995, 711.

11. feiten.22
Maar ook in de civiele praktijk lijkt het eerder te gaan om bezwaren wegens
publicatie dan wegens het toepassen van onrechtmatige methoden.
Het gebruik van de vruchten
Een ook door Brouwer uitdrukkelijk aan de orde gestelde volgende vraag is wat het
Openbaar Ministerie aanmoet met de vruchten van onrechtmatig optreden van burgers.
Kan de officier van justitie door een burger toegespeeld materiaal voor het bewijs
gebruiken? Doorslaggevend blijkt – o.m. als gevolg van jurisprudentie van het Europese
Hof voor de Rechten van de Mens – of (en zo ja, in welke mate) de autoriteiten de
burgeropsporing hebben aangestuurd. Is er sprake van een sturende of faciliterende rol
van politie of justitie dan kan de rechter besluiten tot bewijsuitsluiting. Maar ook hiervan
zien we in de praktijk bijzonder weinig voorbeelden. Rechtsvergelijking met de situatie
in de VS of België suggereert dat het van een bijna onverantwoord idealisme getuigt, als
men zou menen dat dit wat betreft het rechterlijk optreden anders zou kunnen.
Onrechtmatige burgeropsporing leidt niet of nauwelijks tot vervolging en evenmin tot
bewijsuitsluiting – hoewel beide juridisch-theoretisch mogelijk zijn. Het lijkt me goed om
even stil te staan bij de wenselijkheid van deze stand van zaken. Brinkhoff heeft in zijn
studie gepleit voor vervolging van grove inbreuken op de privacy door de burger-
opspoorders en voor de introductie van een geclausuleerd verbod aan de overheid om te
profiteren van onrechtmatige burgeropsporing. Hij schrijft: “Handelt de opsporende
burger strafrechtelijk onrechtmatig, dan zou ten eerste dat materiaal niet mogen worden
gebruikt dat met een grove inbreuk op het recht op privacy en op een haast professionele
wijze is vergaard. Ten tweede dient het materiaal terzijde te worden gelegd dat verkregen
is door het schenden van de lichamelijke integriteit of het dreigen hiermee.” Dat lijkt een
verstandige benadering. Een extra overweging zou kunnen zijn dat de politie dan ook niet
in de verleiding komt om onrechtmatige opsporingsmethoden te ‘outsourcen’ naar
burgers.
Toch zit ik een beetje met deze oplossing. Laten we eens een ogenschijnlijk gemakkelijke
casus nemen. Het kind van Piet is gekidnapt. Hij komt de kidnapper op het spoor en slaat
deze man – die niets wil zeggen over de verblijfplaats van het kind - op zodanige wijze
dat dit onbetwist als foltering is aan te merken. De kidnapper vertelt dat het kind dood is
en wijst de plaats aan waar het lichaam is te vinden. Daarmee is doorslaggevend bewijs
tegen de kidnapper/moordenaar geleverd die is gebaseerd is op foltering door Piet.
Natuurlijk kan Piet worden vervolgd voor foltering, zoals ook de vader van le petit
Grégory werd vervolgd voor moord. Maar zouden we het bewijs moeten uitsluiten? Het
gaat nota bene om foltering – een schending van art. 3 EVRM ten aanzien waarvan is vol
te houden dat de lidstaten de positieve verplichting hebben deze tegen te gaan. Is profijt
van de foltering dan niet (zoals Brinkhoff ook suggereert) uit den boze? Het Europese
Hof vond laatst van niet in een casus waarin niet de vader folterde, maar een
politiefunctionaris dreigde met foltering.23
Bij dat oordeel speelde echter een grote rol dat
22
Rb. Amsterdam 30 september 2004, LJN: AR3019. Een uitzonderlijk geval waarin een wetenschapper
(die voor de Parlementaire Enquêtecommissie Opsporingsmethoden had gerapporteerd) deed zich voor in
HR 28 juni 2002, LJN AE1544.
23
EHRM 30 juni 2008 (Gäfgen v. Germany).

12. er wel een vervolging tegen de folteraars was ingesteld. Het zou ook wel heel
onverkwikkelijk zijn als de moordenaar zijn straf ontliep omdat de vader hem had
geslagen! Als deze benadering al voor foltering door een burger opgaat, zal hij helemaal
gelden voor inbraak en andere inbreuken op de privacy die een burgeropspoorder toepast.
De conclusie lijkt helder: vaker straffen, maar geen bewijs uitsluiten (ondanks het
profijtargument)!
Nu zouden we de vraag kunnen stellen of het OM wat dit betreft de taak van de rechter
moet overnemen en zelf het bewijs uitsluiten van het onderzoek. Er is iets voor te zeggen,
dat het OM als filter zou moeten fungeren voor de aanbrengers van delicten. Het
argument is al door W. Boot in 1885 – 123 jaar geleden – naar voren gebracht dat het
openbaar ministerie is ingesteld om vervolging uit particuliere wraakzucht te voorkomen.
“Daarmee is onverenigbaar dat het openbaar ministerie – zoals bij aanvaarding van het
legaliteitsbeginsel – gedwongen zou zijn <op alle klachte eene vervolging in te stellen,
zelfs op de onbeduidendste, op die welke niet onmiddellijk de algemeene rechtsorde
raken en die vaak geen ander doel hebben dan om particuliere hartstocht of wraakzucht te
voldoen>”.24
Wees gerust, ik grijp deze gelegenheid niet aan om nog eens te fulmineren
tegen de vervolging van flutdelicten. Vanuit deze redeneerlijn is evenwel te betogen dat
het OM ook als filter moet fungeren voor gevallen waarin het de inbreuk van de
burgeropspoorder niet in verhouding vindt staan tot het door de inbreuk bekend geworden
delict. De door onrechtmatige burgeropsporing ontdekte verdachte moet alleen worden
vervolgd als daarmee een groot maatschappelijk belang wordt gediend. Dat eist overigens
wel dat het OM bereid is bij dit soort zaken minder in termen van beleid te denken dan in
termen van controle in individuele zaken. Er zullen ongetwijfeld gevallen zijn dat het
delict dermate ernstig is, dat je als OM wel degelijk het onrechtmatig verkregen,
aangeleverde burgerbewijs wilt gebruiken. Maar ten aanzien van het aanvaarden van hulp
van de zijde van particulieren die hun wettelijke grenzen hebben overschreden denk ik
dat een herstel van de morele functie van het OM wel op zijn plaats is. Ik meen me te
herinneren dat de tot nu toe door mij zo geroemde Peter R. de Vries ook een keer een
programma heeft gemaakt, waarin hij jonge mannen die eruit zagen als tieners min of
meer als lokvogels voor een pedoseksueel inzette. Deze man is toen naar een afgesproken
plaats gegaan met het kennelijk doel daar verboden seks te bedrijven. Hij is overigens
niet vervolgd. Terecht niet (nog los van de vraag waarvoor dan wel). Soms moet worden
gezegd: “Zo doen we dat niet en dat heeft gevolgen”.
Maar als het OM dan ondanks de daartoe niet verplichtende rechtspraak soms zelf moet
besluiten de vruchten van onrechtmatige burgeropsporing niet te gebruiken, kunnen we
ook een andere vraag stellen. Is de vanuit een juridische logica zo aannemelijke conclusie
dat onrechtmatige burgeropspoorders vaker moeten worden vervolgd dan ook wel zo
juist? Dat is een beduidend kwestieuzere conclusie dan hij lijkt als we louter uitgaan van
duidelijke, scherpe voorbeelden. En dat heeft te maken met het derde probleem van
burgeropsporing in de dramademocratie.
Het verlies aan gezag
24
Aangehaald door J. Simmelink, Rondom de vervolgingsbeslissing, in M.S. Groenhuijsen en G. Knigge
(red.), Afronding en verantwoording. Onderzoeksproject Strafvordering 2001, Kluwer 2004, p. 192-193.

13. Het derde probleem waar burgeropsporing ons voor stelt, brengt ons terug bij de
dramademocratie. Het is ontegenzeggelijk zo dat journalistiek en wetenschappelijk
onderzoek kan leiden tot politieke of juridisch relevante kritiek. Programma’s van Peter
R. de Vries hebben zowel geleid tot kamervragen als tot de heropening van het onderzoek
in de Puttense moordzaak. De boeken van Van Koppen over de Schiedammer parkmoord
en Derksen over Lucia de B hebben eveneens een indringende betekenis gehad. Er is
echter ook ander onderzoek geweest dat achteraf geen gevolgen had. Het interview met
de ‘undercover partner’ van Peter R de Vries in de Hollowayzaak eindigde voorshands
toch vooral in een deceptie. De veronderstelde dader die een bekennende verklaring leek
af te leggen, moest vanwege de gaten die in die verklaring zaten toch weer op vrije
voeten worden gesteld.25
Onderzoek van Van Koppen in het kader van het Maastrichtse
project gerede twijfel leidt dikwijls wel tot kritiek op zwak gemotiveerde vonnissen of
ogenschijnlijk feilen in het opsporingsonderzoek, maar bepaald niet altijd tot harde
aanwijzingen dat onschuldige mensen zijn veroordeeld.
Het is een goed verdedigbare stelling, dat het belang van dergelijk onderzoek schuilt in
het aantonen van de slechte onderbouwing van vervolging en veroordeling. Het past
immers in de dramademocratie dat door aantijgingen van beweerde slachtoffers van
onrecht en door onderzoek en commentaar van zich in het publiek uitende intellectuelen
permanent controle wordt uitgeoefend op de activiteiten van de executieve. Deze
benadering heeft evenwel een prijs. Juist omdat in Putten, Schiedam en (vermoedelijk)
Lucia de kritiek op de kwaliteit van opsporing, vervolging en berechting gepaard bleek te
gaan met onterechte veroordelingen, draagt dergelijk onderzoek sterk bij aan een
aantasting van het vertrouwen van het publiek in politie en OM. In de dramademocratie
wordt de kritiek op de kwaliteit van de procedure al snel gelijk gesteld aan kritiek op het
product. En dat is niet altijd terecht: als een vonnis slecht is gemotiveerd of slecht is te
begrijpen hoeft dit niet te impliceren dat het ook teweeg heeft gebracht dat een
onschuldige achter de tralies zit.
Niettemin kan de ‘hypnotische kracht van herhaling’ die we in de media tegenkomen
leiden tot een gestuurd vals geheugen.26
Bij velen leeft inmiddels de vaste
veronderstelling dat er van alles mis is met de stand van het Nederlandse strafrecht. Ik
geloof daar niets van en beschouw die opvatting als een gevolg van de kracht van de
herhaalde beelden van de twee van Putten – typische Hollandse jongens - en de uit een
auto stappende, verlegen glimlachende ten onrechte veroordeelde Kees Borsboom – een
slachtoffer-winnaar. Die beelden en de daarbij passende commentaren lijken steeds
opnieuw te bevestigen dat onschuldige individuen worden vermalen door te wantrouwen
instellingen. In die gevallen waren de veroordeelden inderdaad slachtoffer van een ernstig
ongeluk, maar daaruit kun je niet de conclusie trekken dat er ‘van alles mis is’, zoals de
dramademocratie het wil. Natuurlijk zijn er inmiddels ook andere zaken die de
wenkbrauwen deden fronsen: Lucia de B, de Deventerkwestie, de Enschedese
ontuchtzaak, de Amsterdamse butler en zo nog een stuk of tien. Voor dat soort incidenten
moeten wij niet de ogen sluiten. Zij kunnen inderdaad voor iets groters staan en dan
gelden de woorden van John F. Kennedy na de Varkensbaai: “An error doesn’t become a
mistake until you refuse to correct is”.27
25
En ook over de juistheid daarvan is dan weer discussie.
26
Edward Timms, Waarheid en journalisme. Over Karl Kraus, in Nexus 2008 (nummer 50), p. 204-218.
27
Carol Tavris en Elliot Aronson, Mistakes were made (but not by me), Harcourt 2007, p. 218

14. De signalen die in de dramademocratie naar boven komen, vergen een reactie. Overheids-
instellingen zullen open moeten staan voor kritiek, zoals het Openbaar Ministerie heeft
gedaan toen het besloot onderzoek in de Schiedammer parkmoord te laten verrichten. De
dramademocratie dwingt ons te leren omgaan met emotionele aantijgingen en doorwrocht
onderzoek. Op dit moment lijkt het soms de justitie – de overheid in het algemeen - aan
de daartoe benodigde veerkracht te ontbreken. Sommigen sluiten liever de ogen dan dat
zij van incidenten willen leren; zij vragen zich af of bepaalde kwesties nu wel moeten
worden onderzocht. Daarbij speelt misschien een rol dat er onder politici en juristen nog
wel erg sterk gedacht wordt: als een fout is gemaakt, moeten er mensen hangen. Men
accepteert pech niet als factor; men accepteert een collectieve verantwoordelijkheid van
een heel systeem waarin niemand op het juiste moment ‘nee’ zei, niet als factor; men wil
een aanwijsbare zondebok.
Het zelfreinigend vermogen van politie, justitie en zeker ook de rechterlijke macht is
gewoonweg nog niet zo groot. Recent ben ik er nog eens op gewezen hoe anders dit is in
ziekenhuizen – traditioneel ook closed shops. Maar daar is het steeds gebruikelijker dat
incidenten – bijvoorbeeld leidend tot overlijden op de operatietafel - worden geëvalueerd
onder vakgenoten. Was het onvermijdelijk, was het pech, heb je iets over het hoofd
gezien, ben je echt stom bezig geweest? Het feit dat de evaluatie onder medici intern
geschiedt, is overigens wel principieel anders dan in gevallen waarin burgeropsporing
leidt tot publieke kritiek. Maar we kunnen dit ook omkeren. Naarmate de twijfel over het
zelfreinigend vermogen van het systeem groter is, is het logischer dat men in de
controledemocratie harder roept om inzicht. En dat men meer zelf onderzoek gaat doen.
En eventueel meer met aantijgingen aankomt die niet geheel gesubstantiveerd zijn.
Wat dat laatste betreft is het opvallend dat we in Frankrijk televisieprogramma’s zien
waar dossiers worden nagespeeld. Dat kan daar – men kan achteraf zien wat er is
gebeurd.
Conclusie
Hoe moeten we omgaan met burgeropsporing in de dramademocratie? De rol van de
media heeft onze politiek veranderd. Die media werden emotioneler en minder geneigd
tot verificatie van wat werd opgenomen. Maar de emotionele aantijgingen die via de
media bekend konden worden en de commentaren van publieke intellectuelen droegen
wel bij aan een verandering in de politiek van de dramademocratie. In de dramademo-
cratie is burgeropsporing (naar incidentele missers) een vorm van directe controle op
onze politieke en justitiële instellingen.
Dat burgers – of het nu wetenschappers, journalisten of nog anderen zijn – zich
bezighouden met opsporing, is te beschouwen als een sequeel van het feit dat de overheid
zelf de burgers uitnodigt om aan de veiligheid bij te dragen. Maar waar de overheid dus
misschien ook wel terecht gebruik wil maken van de gegevens waarover het publiek
onder meer dankzij technische hulpmiddelen beschikt, kunnen die middelen ook tegen
haar worden gebruikt. De video-opname van een overval in een winkel kon via
Opsporing verzocht worden verspreid, maar het filmpje van het aftuigen van Rodney
King ook.

15. Dat neemt niet weg dat er bezwaren kleven aan de burgeropsporing. Waar we van de
overheid nog een zekere professionaliteit mogen verlangen zich niet te zeer erdoor te
laten hinderen, kan niet ontkend worden dat burgeropspoorders zich aan onrechtmatig-
heden kunnen schuldig maken. Soms door de gebruikte methoden en soms doordat ze te
lage eisen stellen aan verificatie en distantie en zich teveel laten meeslepen met de
emoties van een slachtoffer of het commentaar van een pundit. In de praktijk wordt tegen
onrechtmatige burgeropsporing niet of nauwelijks opgetreden. Dat is hooguit anders voor
zover de burgeropsporing wordt afgesloten met activiteiten die aan smaad of
eigenrichting doen denken.
Wat betreft de gedachte dat men frequenter zou moeten overgaan tot vervolging van
journalisten en andere burgeropspoorders, aarzel ik. Het idee dat een journalist
bijvoorbeeld als heler zou moeten worden beschouwd zodra hij iets publiceert uit een
‘gevonden’ dossier – wat hem ongetwijfeld is toegespeeld door iemand die zijn
geheimhoudingsplicht schond – spreekt mij niet aan. Het belang van de – ook door
Grondwet en EVRM beschermde - vrije nieuwsgaring is daarvoor niet alleen te groot.
Het is zelfs essentieel in de (negatieve) controledemocratie. Dat neemt niet weg dat er in
gevallen waarin de journalistiek en/of de burgeropsporing evident onder de maat is,
terwijl ze wel wordt afgesloten door negatieve publiciteit over derden wat mij betreft
keihard mag worden opgetreden. Ook de dramademocratie mag geen prutswerk
legitimeren waar anderen schade van ondervinden.
Toch ben ik van mening dat het OM iets vaker zou kunnen overgaan tot vervolging van
journalisten, maar liever nog tot het seponeren van door burgeropsporing aangedragen
zaken waaraan ernstig onrechtmatig optreden ten grondslag ligt. Wat dat laatste betreft is
er weinig verschil met gevallen waarin het materiaal dat aan de politie/justitie wordt
toegeleverd is gebaseerd op anonieme bronnen, of waarbij het schort aan verificatie (door
vergelijking met andere gegevens) en specificiteit (wilde aantijgingen). Ook bij die
gevallen waarin de kwaliteit van de burgeropsporing te wensen overlaat, wordt niet
onmiddellijk vervolgd, maar fungeert de officier van justitie als filter.
De overheid moet zich in dit soort gevallen echter verder behoedzaam opstellen. Kritiek
op burgeropspoorders – en zeker vervolging van hen – kan immers al snel worden
uitgelegd als pogingen om controle te weerstaan. Juist organisaties waarvan het
zelfreinigend vermogen niet geweldig is, moeten beseffen dat het alleen maar afbreuk
doet aan het vertrouwen van het grote publiek als men onderzoeksjournalisten en
wetenschappers niet serieus neemt. Emotionele aantijgingen van slachtoffers en
gedistantieerd onderzoek van journalisten en wetenschappers kunnen niet meer worden
genegeerd in de dramademocratie. ‘Blaming the messenger’ – en dat doet men in geval
van vervolging van de burgeropspoorder - is dan de op een na grootste fout die men kan
maken. De grootste fout is evenwel als men blind de oplossingen van die slachtoffers, die
journalisten of die wetenschappers volgt. Het is een ding om te reageren op een signaal
en te onderzoeken of er iets mis is met de Deventer moordzaak of de veroordeling van
Lucia de B. Het is iets anders om degenen die het signaal geven te volgen in de door hen
gewenste conclusie. Er is immers een verschil tussen probleemanalyse en probleem-
oplossing. Eigenlijk is burgeropsporing iets heel moois: het leert de autoriteiten weer dat
het niet gaat om beleid maar om zorgvuldig nadenken in concrete zaken.