çiçək

1. Biologiya 6
müəllim: Ülviyyə Mahmudova
Mövzu: ÇİÇƏK

2. Çiçəyin quruluşu

3. Çiçək formulu
Çiçək qurluşunu hərflər, rəqəmlər və işarələrlə
göstərmək mümkündür. Ççək üzvlərinin şərti işarələrlə
riyazi ifadəsi ÇİÇƏYİN FORMULU adlanır. Çiçək üzvləri
şərti olaraq aşağıdakı hərflər və işarələrlə göstərilir:
K- kasayarpağı;
L – ləçək yarpağı (tac);
Ç –yarpaqcıq (sadə çiçəkyanlıqlı çiçəklər);
E – erkəkcik;
D - dişicik;
() – bitişmiş üzvlər;
∞ - çoxlu, sonsuz.

4. Ikiqat və sadə çiçəkyanlığı

5. Tam çiçəkdə xaricdən daxilə doğru çiçək hissələrinin
növbələşməsi hiss olunur.
Çiçəkyanlığı - cinsi prosesdə bilavasitə iştirak etməyən
çiçək hissələri olub, kasacıq və tacdan təşkil olunmuşdur.
Çiçəkyanlığının quruluşuna görə aşağıdakı əsas çiçək
tipləri ayırd edilir:
1. İkiqat çiçəkyanlıqlı çiçəklər, tam çiçəklər – çiçəkyanlığı
həm kasacıqdan, həm də tacdan təşkil olunmuşdur. Məsələn,
alma, kələm, badımcan, noxud və s.
2. Sadə çiçəkyanlıqlı çiçəklər – çiçəkyanlığı yalnız
yarpaqcıqdan təçkil olunmuşdur. Məsələn, günəbaxan,
zəncirotu, inciçiçəyi, zanbaq, dağ laləsi, soğan və s.
3. Çılpaq (örtüksüz) çiçəklər – çiçəkyanlığı ümumiyyətlə
olmur. Məsələn, söyüd, qovaq, göyrüş və s. (qeyri-tam
çiçəklər)

6. Çiçək tipləri
Çiçəyin əsas orqanları olan erkəkcik və dişiciyin
çiçəkdə yerləşməsinə görə aşağıdakı əsas çiçək tipləri
ayırd edilir:
1.İkicinsli çiçəklər – çiçəkdə həm erkəkcik, həm də
dişicik inkişaf edir.
2. Bircinsliçiçəklər – çiçəkdə erkəkcik və ya
dişiciyin inkişafından asılı olaraq erkəkcikli və dişicikli
çiçəklər ayırd edilir. Erkəkcikli çiçəkdə ancaq erkəkcik
inkişaf edir, dişiciklər isə olmur. Dişicikli çiçəklərdə isə
yalnız dişiciklər olur.

7. çiçək tipləri (cədvəl)
Bitkinin tipi Çiçəyin
tipi
Çiçəyin quruluşu Aid olunan bitkilər
Birevli
İkicinsli
Erkəkcik və dişicik bir
çiçəkdə olur
Alma, armud, çiyələk, nar, alça, gilas,
heyva, göyəm,zeytun, ərik, pambıq,
albalı, limon və s.
Bircinsli
Dişicik və erkəkcik ayrı-
ayrı çiçəklərdə yerləşir,
lakin eyni bir bitki
üzərində yerləşir.
Şabalıd, xiyar, boranı, fındıq, yemiş,
qarğıdalı, qarpız, qoz
İkievli Bircinsli
Dişicikli çiçəklər bir
bitkidə, erkəkcikli
çiçəklər başqa bir bitki
üzərində yerləşir.
Çətənə, qovaq, söyüd, quzuqulağı,
gicitkən
Çiçəkdə bəzən nə erkəkcik, nə də dişicik olur. Belə çiçəklər cinsiyyətsiz çiçəklər
adlanır. Məsələn, günəbaxanda, çobanyastığında, astrada,göyçiçəkdə olan
dilcikşəkilli şişəklər tozlandırıcı həşəratı cəlb etməyə xidmət edir.

8. Taxılların çiçəyi

9. Birləpəli və ikiləpəli bitkilərin əsas əlamətləri

10. Birevli və ikievli bitkilər

11. Çiçək qrupları (cədvəl)

12. Çiçək qrupları

13. Tozlanma. Yetişmiş tozcuğun çiçəkcikdən dişiciyin ağzına düşməsi
prosesinə tozlanma deyilir. Təbii şəraitdə tozlanma əsasən. Iki cür
olur:
Öz-özünə tozlanma – eyni çiçəkdəki tozcuğun həmin çiçəyin
dişiciyinin ağızcığına düşməsinə öz-özünə tozlanma deyilir. Öz-özünə
tozlanma istər təsərrüfat, istərsə də gələcək nəsil üçün zərərlidir,
cırlaşmaya səbəb ola bilər. Bu cür tozlanma buğda, arpa, darı, çəltik,
noxud, lobya, kətan, kartof, pomidor, pambıq və s. Bitkilərdəolur. Bu
bitkilərdə tozlanma müddəti müxtəlifdir. Məsələn, arpada tozlanma
sünbül qından çıxmamış, noxudda çiçəkləri açılmamış, kətanda
çiçəklər açıldıqdan günortaya qədər gedir. Pambıqda tozlanma bir
gündə qurtarır.
Bu üsulla tozlanan bitkilərin aşağıdakı əsas xüsusiyyətləri vardır:
- çiçəkləri ikicinslidir;
- erkəkcik və dişicik eyni vaxtda yetişir;
- dişicik erkəkcikdən ya aşağıda, ya da ona bərabər səviyyədə
yerləşir.

14. Bitkilər həşəratlarla, küləklə, öz-özünə
və süni(insan əli ilə) tozlanırlar

15. Çarpaz tozlanma – tozcuğun bir çiçəyin erkəkciyindən digər çiçəkdəki dişiciyin ağzına düşməsinə çarpaz
tozlanma deyilir. Çarpaz tozlanma nəticəsində ziqot (rüşeym) irsiyyətcə müxtəlif fərdlərin cinsiyyət
hüceyrlərinin mayalanmasından əmələ gəldiyi üçün fərd yeni bioloji əlamətlər qazanır, uyğunlaşma və
həyatilik qabiliyyəti artır. Bitkilərdə müxtəliflik və yeni növlərin əmələ gəlməsinin əsasını şarpaz tozlanma
təşkil edir.Mülayim en dairələrinin bitkilərində bu proses, əsasən külək və həşərat vasitəsilə baş verir.
Toz hüceyrələri külək vasitəsilə çiçəkdən-çiçəyə aparılarsa, belə bitkilər küləklə tozlanan bitkilər adlanır.
Küləklə tozlanma tarixi inkişaf prosesində ilkin olaraq meydana gəlmişdir. Məsəslən, çovdar, qarğıdalı, palıd,
fındıq, fıstıq, qoz, qızılağac qovaq və s. Bu üsulla tozlanan bitkilərin əsas səciyyəvi əlamətləri aşağıdakılardır:
- əksəriyyətində çiçəkyanlığı, nektarlıq və ətirli çiçəklər olmur;
- erkəkcik saplağı çox uzun olur;
- əsasən sırğa, sünbül çiçək qrupuna daxildir;
- tozcuq hüceyrələri xırda, yüngül və çoxlu sayda olur.
Örtülütoxumlu bitkilərin əksəriyyəti həşəratla çarpaz tozlanır. Məsələn, arılarla tozlanan balverən bitkilər
(cökə, ağ akasiya, yemişan, alma, ərik, gs.ilas, yonca, qaratikan və s.), kəpənəklə(gecə çiçəyi, ətirli tütün),
miçəklərlə (raffleziya, ayland, kəndalaş) vəs. Tozlanan bitkilər mövcuddur. Həşəratla tozlanan bitkilərin
aşağıdakı əsas səciyyəvi əlamətləri vardır:
- əlvan rəngli çiçəkyanlığı və güclü ətirli çiçəkləri olur;
- inkişaf etmiş nektarlıqlar nektarla zəngindir;
- tək-tək yerləşən iri çiçəklərə və ya iri çiçək qrupuna (səbət, salxım, başcıq və s.) malikdir;
- tozcuq hüceyrələriiri və yapışqanlı olur.
Süni tozlanma bilavasitə insanlar tərəfindən yeni bitki sortlarının alınması və məhsuldarlığın
yüksəldilməsi məqsədilə aparılır. Məsələn, qarğıdalı bitkisində küləksiz havada, günəbaxan bitkisində soyuq
və yağışlı havada süni tozlanma aparılır.
Süni çarpaz tozlandırılmış çiçəklərdən alınan toxum elit toxum adlanır.

16. Tozcuğun və dişiciyin quruluşu

17. Tozlama –tozcuğun dişicik ağızcığına
düşməsidir

18. Dişiciyin və erkəkciyin yetişməsi

19. Ayrıcinsli çiçəklərin qurluşu
Həm erkəkcik, həm də dişicikli çiçəklər üçün səciyyəvi
əlamət hər iki çiçəkdə meyoz və mitoz bölünmənin baş
verməsidir.
Erkəkcikli çiçəklərdə aşağıdakı proseslər baş verir:
- tozluqların və erkəkcik sapının formalaşması;
- tozcuq dənəsinin formalaşması.
Dişicikli çiçəklərdə isə aşağıdakı proseslər baş verir:
- rüşeym kisəsinin formalaşması;
- ikiqat mayalanma prosesi;
- toxumun əmələ gəlməsi.

20. Rüşeym kisəsi
Əksər hallarda tozlanma nəticəsində dişiciyin ağızcığına düşmüş tozcuqda vegetativ hüceyrə
tozcuq borusunu əmələ gətirir, generativ hüceyrə isə bölünərək 2 erkək hüceyrəyə başlanğıc
verir.
Rüşeym kisəsinin formalaşması. Dişi cinsiyyət hüceyrələri dişiciyinyumurtalığında yerləşmiş
yumurtacığında meqasporogenez (rüşeym kisəsinin əmələ gəlməsi) prosesi nəticəsində
formalaşır. Yumurtacıqda dişi cinsiyyət hüceyrələrini əmələ gətirəcək başlanğıc ana hüceyrədən
(2n) meyoz yolu ilə bölünərək 4 haploid hüceyrə - meqaspor (n) əmələ gətirir. Bunlardan üçü
əriyərək məhv olur, biri isə böyüyərək makroqametofitə çevrilir. Makroqametofitin nüvəsi üç
dəfə ardıcıl mitoz yolla bölünür (bu zaman sitoplazma bölünmür) və hər qütbdə dörd olmaqla 8
haploid (n) nüvəəmələ gətirir. Onların hər biri plazma ilə əhatə olunaraq hüceyrəyə çevrilir. Hər
qütbdəki hüceyrələrdən biri mərkəzə doğru gələrək birləşirvə mayalanmaya qabil diploid (2n)
mərkəzi hüceyrəni əmələ gətirir.Qütblərdə qalan hüceyrələrdən biri yumurta hüceyrəyə çevrilir,
digərləri isə rüşeym kisəsinin divarlarını təşkil edir ya daəriyərək məhv olur. Daxilində bu
proseslər gedən makroqametofit rüşeym kisəsi – dişi qametofit adlanır.
Rüşeym kisəsində mayalanmada iştirak edən iki hüceyrə vardır. Bunlardan biri (yumurta
hüceyrəsi) tozcuq girəcəyinin qarşısında digəri isə mərkəzi yerləşir.

21. İKİQAT MAYALANMA

22. Dişiciyin quruluşu, mayalanma

23. İkiqat mayalanma
İkiqat mayalanma. Tozcuq hüceyrəsi hər hansı bir yolla ağızcığa düşdükdən sonra
cücərməyə başlayırvə tozcuq borusunu əmələ gətirir.
İlk dəfə tozcuq borusu çılpaqtoxumlularda əmələ gəlmişdir.
Əksər hallarda tozcuq borusuna iki sperm və bir vegetativ nüvə keçir. Tozcuq borusu
yumurtalıqda yerləşən yumurtacıq istiqamətində böyüyür. O, sütuncuqdan keçərək
yumurtalığa, oradan yumurtacığa və daha sonra rüşeym kisəsinə çatır.
Dişicik ağızcığında bir neçə tozcuq cücərə bilər. Onlardan yalnız biri rüşeym kisəsinə
çatır və onda mayalanma prosesini aparır. Lakin yumurtacıqda rüşeym kisəsi çox
olduqda, onda ona uyğun olaraq tozcuq borusu cücərib, rüşeym kisəsinin sayına
bərabər olur.
Tozcuq borusu rüşeym kisəsinə çatana qədər vegetativ nüvə dağılır. Tozcuq yolu ilə
rüşeym kisəsinə daxil olan borunun qılafı partlayır və spermilər rüşeym kisəsinin
möhtəviyyatına qarışır. Bu zaman spermilərdən biri iri haploid yumurta hüceyrə ilə
qovuşaraq diploid (2n) ziqotu, digəri isə mərkəzi hüceyrə ilə birləşərək triploid (3n)
hüceyrə əmələ gətirir.

24. İkiqat mayalanmada xromosom sayı
Hüceyrə
sayı
Xromosom
dəstinin cəmi
Mayalanmadan bilavasitə əvvəl
(spermilər daxil olmayıb 8n
xromosomlu 7 hüceyrə)
Haploid hüceyrə 6 6n
Diploid hüceyrə 1 2n
Mayalanmada bilavasitə iştirak edən 2 3n
Mayalanmada bilavasitə iştirak edən
haploid hüceyrə
1 n
Mayalanmada bilavasitə iştirak edən diploid
hüceyrə
1 2n
Mayalanmada bilavasitə iştirak etməyən 5 5n
Mayalanmadan bilavasitə əvvəl daxil
olub, 10 xromosomlu 9 hüceyrə)
Haploid hüceyrə 8 8n
Diploid hüceyrə 1 2n
Mayalanmada bilavasitə iştirak edən 4 5n
Mayalanmada bilavasitə iştirak edən
haploid hüceyrə
3 3n
Mayalanmada bilavasitə iştirak edən diploid
hüceyrə
1 2n
Mayalanmada bilavasitə iştirak etməyən 5 5n
Mayalanmadan bilavasitə əmələ gələn
toxumda, 5n xromosomlu 2 hüceyrə)
Diploid hüceyrə (ziqot) 1 2n
Triploid hüceyrə (endosperm) 1 3n

25. İkqat mayalanmanın təhlili
Çiçəkli bitkilərdə diploid (2n)xromosom dəstinə malik
nümayəndələrində ikiqat mayalanmanın təhlili zamanı aşağıdakı
nəticələrə gəlirik:
● Erkək qametofit – tozcuq dənəsi haploid (n) xromosom dəstinə
malik 3 hüceyrədən (2 spermi və 1 vegetativ hüceyrə) ibarətdir.
● Dişi qametofit – rüşeym kisəsi 6 haploid (n) və bir diploid (2n)
mərkəz hüceyrədən ibarətdir. Burada, yalnızyumurtahüceyrə və
mərkəzi hüceyrə bilavasitə mayalanmada iştirak edir.
● Çiçəkli bitkilərdə ikiqat mayalanma gedir. Mayalanmış yumurta
hüceyrə diploid rüşeymə mərkəzi hüceyrə isə triploid endospermə
(ehtiyat qida maddəsi) başlanğıc verir.
● Mayalanma zamanı yumurtacıqdan toxum, yumurtalıqdan isə
meyvə inkişaf edir.

26. Yumurtacıqdan toxum, yumurtalıqdan meyvə əmələ gəlir

27. Meyvələrin mənşəyinə görə qrupları
Mənşəyinə görə meyvələr aşağıdakı qruplara bölünür:
● Əsl meyvələr - mayalanma zamanı çiçəyin yalnız
yumurtalığından əmələ əmələ gələn həqiqi meyvələrdir.
Məsələn, noxud, lobya, alça, ərik və s. Bitkilərdə;
● Axta meyvələr – mayalanma getmədən əmələ gələn
həqiqi meyvələrdir. Bu meyvələrdə toxum olmur.
Məsələn, üzüm, limon, portağal, şərq xurması, əncir,
alma, armud və s. bitkilərdə;
● Yalançı meyvələr – meyvənin əmələ gəlməsində
yumurtalıqdan əlavə çiçəyin digər hissələri (çiçək yatağı,
çiçək yanlığı və çiçək saplağı) iştirak edir. Məsələn, alma,
armud, heyva, nar, itburnu, çiyələk və s. bitkilərdə

28. Sadə və mürəkkəb meyvə
Meyvələr eyni zamanda onun əmələ gəlməsində iştirak edən
dişiciyin sayından asılı olaraq da qruplaşdırılır.
● Sadə meyvələr-bir dişiciyin iştirakı ilə əmələ gələn meyvələrdir.
Sadə meyvələr cədvəldə verildiyi kimi meyvəyanlığının və
yumurtacığın inkişaf xüsusiyyətlərinə görə təsnif edilir.
● Mürəkkəb meyvələr – bir çiçəyin iki və ya daha çox dişiciyinin
iştirakı ilə əmələ gələn meyvələrdir. Belə meyvələrə yığma
fındıqcıqmeyvə və yığma çəyirdəkmeyvəni misal göstərmək olar.
Yığma fındıqcıqmeyvədə, məsələn, çiyələkdə olduğu kimi, inkişaf
etmiş şirəli çiçək yatağında çoxlu quru fındıqcıq (toxumca) meyvə
toplanır. Lakin yığma çəyirdəkmeyvədə, məsələn, moruqda,
böyürtkəndə olduğu kimi, inkişaf etmiş ağ quru çiçək yatağında
çoxlu şirəli çəyirdəkmeyvələr toplanır.

29. Meyvələrin quruluşuNümunə
i
yerləşir
Günəbaxan,
zəncirotu,
topinambur
ikşəkilli Buğda, arpa,
qarğıdalı
aşmış
t yerləşir.
Qoz, fındıq, palıd
n qın

30. Meyvələrin quruluşu

32. Meyvələrin quruluşu

33. Meyvələrin quruluşu