Anaya

Aniztasunaren tratamendua
Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza ikasleen hezkuntza
komuna eta aniztasunaren tratamendua printzipioen
arabera antolatzen da. Aniztasunaren tratamendurako
neurrien helburuak, gure proiektuan, ikasleen
hezkuntza-beharrizan zehatzei erantzutea da, baita
ikasturtearen oinarrizko gaitasunak eta helburuak lortzea ere.
Ikasleen aniztasunaren tratamendu egokirako eta haien
emaitza akademikoak hobetzeko, agian, zenbait neurri
hartu behar dira; esate baterako, talde malguak sortu,
ohiko taldeetan laguntza eskaini, curriculuma egokitu,
etab.
Lan horretan laguntzeko, gure proiektuak aurkezten
dituen neurrian helburua prebentziokoa edo konpentsaziokoa da. Gerta daiteke une jakin batean edozein
ikaslek neurri horien premia izatea.
Hain zuzen ere, orrialdeotan, ikaslearen liburuko unitateetarako lan-fitxak daude. Fitxa bakoitzak, berriz, ikaslearen liburuko edukiei loturiko ariketen orrialde bat edo
bi ditu.
Proposamen didaktikoan, baita fitxen soluzioetan ere,
argi adierazita dago zein erabili behar diren indartzeko
eta zein sakontzeko, unitateetako epigrafe bakoitzari
dagokionez. Hala eta guztiz ere, irakasleen esku uzten
dugu ikasle jakin batzuei soilik aplikatzeko aukera,
bakoitzak dituen beharrizanak kontuan hartuta.

1

I. lan-fitxa
Izena eta abizenak: .......................................................................................................................................
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

UNIBERTSOA ETA PLANETA EREDUAK

A Bete hutsuneak orrialde honetan ageri diren ereduen irudietan, eta, bakoitzaren barruan, idatzi erromatar zenbaki egokia, honako esaldi hauek zer dioten kontuan hartuta:
I) Izarrak finko daude Lurraren inguruan bira egiten duen esfera baten inguruan.
II) Ilargiak Lurraren inguruan egiten du bira.
III) Izarren esfera geldi dago.
IV) Lurra Eguzkiaren inguruan higitzen da.
V) Lurrak bere buruaren inguruan egiten du bira.
VI) Lurra ez da higitzen.
VII) Planetek zirkulu zentrokideetan egiten dute bira Eguzkiaren inguruan.
VIII) Eguzkiak Lurraren inguruan egiten du bira.
IX) Ptolomeok asmaturiko eredua da.

1.

1.
2.

2.
9.

8.
3.

3.
4.

8.

7.
4.
6.
5.

............................................................

146

5.

7.
6.

............................................................

© ANAYA/HARITZA. Natura Zientziak, DBH 1. Baimendutako material fotokopiagarria.

X) Kopernikok asmaturiko eredua da.

1. unitatea. I. lan-fitxa

B Osatu esaldi hauek:
a) Dagoen espazio, materia eta energia guztiaren izena ........................................ da.
b) Zer astronomok garatu zuen teleskopioa? ............................................................. .
c) Ptolomeoren ereduan, zer astro da unibertsoaren erdigunea? .............................. .
Zer izen du eredu horrek? ...................................................................................... .
d) Kopernikoren ereduan, Lurrak Eguzkiaren inguruan bira egin, ala Eguzkiak egiten
du bira Lurraren inguruan? ………………....…......................................................
Zer izen du eredu horrek? ...............................................................

C Unibertsoaren oraingo ereduan, esan zientifikoki egiaztaturik zer dagoen:
a) Lurra ...................................................................................................... higitzen da.
b) Ilargiak .............................................................................................. egiten du bira.
c) Eguzkia da unibertsoaren erdia? ............................................................. Zergatik?
.........................................................................................................................
d) Planetek ........................................................................................ egiten dute bira.
e) Badu Lurrak biraketa-higidurarik? ............................................................................

f) Izarrek .................... dute zentroaren inguruan bira egiten duen esferarik eratzen.

D Marraztu unibertsoaren oraingo eredua. Horretarako, aurreko atala har dezakezu
erreferentziatzat.

147

1

II. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

UNIBERTSOAREN JATORRIA

A Aurkitu testuko akatsak, eta idatzi testua ondo.
Zientzialariek diotenez, unibertsoa orain dela 1 370 milioi urte sortu zen. Zur eta energia guztia puntu oso txiki eta hotz batean metaturik zeuden. Big-bung izeneko eztandaren ostean, norabide guztietan irten ziren jaurtikita, eta gero, aldi labur baten
ostean, izarretan eta galaxietan bildu ziren.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................

B Bete testuko hutsuneak, hitz eta zifra hauek erabiliz: sateliteak, izarrak, 150 000 000,
robot-ibilgailua, argi-urteak, galaxiak, 300 000, astronomikoa.

a) Lehenengo …………. eta …………….. unibertsoa sortu zuen eztanda handiaren

b) Argiak segundoko ………………. Kilometroko abiadura dauka, eta urtebetean egiten duen distantziari……………….. esaten zaio.
c) Lurretik Eguzkira bitarteko batez besteko distantzia …………….. kilometrokoa da,
eta horri unitate …………………. esaten zaio.
d) Lurraren inguruan bira egiten duten ………………… dauden teleskopio indartsuen
bidez araka dezakegu unibertsoa.
e) …………………… planeten gainazaletik ibil daiteke, eta laginak batu eta azter
ditzake.

148
148


ostean sortu ziren, eztanda hori baino milioi bat urte geroago.

1

III. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

GALAXIAK

A a) Azaldu argazkian ageri den NGC
1 300 galaxiaren osaera eta forma.

.....................................................
.....................................................
.....................................................
b) Eduki ditzake planeta-sistemak?
Zer dira horiek?
.....................................................
.....................................................
.....................................................

B a) Errotulatu Esne Bidearen argazkian adierazitakoa.

1.


2.

3.

b) Zer diametro du gure galaxiak? ...............................................................................
c) Zer galaxia-kumulutan dago gure galaxia? .............................................................
d) Zerez eginda dago nukleo galaktikoa? ....................................................................
e) Zenbat denbora behar du Eguzkiak galaxiari bira osoa emateko? ..............................
f) Nola ikusten dugu Lurretik? .....................................................................................

149

1

IV. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

GALAXIAK

A Zer astro ageri dira irudian? Zertan bereizten dira? Zer jatorri dute?
.....................................................
.....................................................
.....................................................
Zuria

Gorria

.....................................................
.....................................................
.....................................................

Horia

Urdina

.....................................................

B Erantzun, labur-labur, honako galdera hauei:
a) Izar batek erabiltzen duen erregaia ................................................................... da.
b) Zer izarrek dute gainazaleko tenperaturarik altuena, gorriek edo urdinek? ..........
c) Nola hiltzen dira masarik handieneko izarrak? ........................................................
d) Eguzkiak ...................................... tenperatura du, gutxi gorabehera, gainazalean.

C Zer konstelazio ageri da argazkian? Zenbat izarrek osatzen dute? Lotu eta marrazki
bat edukiko duzu; zeren antza dauka?

.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................

150


e) Nola sailkatzen dira izarrak tamainaren arabera? .......................................................

1

V. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

PLANETAK ETA ASTRO TXIKIAK

A Irudi hauen artean, zein da elipsea?

B Lotu bi zutabeetako elementuak geziak erabiliz.

∞

1. Planeta batek bere izarraren inguruan
duen higidura.

B. PLANETA URTEA

2. Planeta batek bere izarraren inguruko
biran duen ibilbidea.

C. TRANSLAZIOA

3. Planeta batek bere ardatzaren inguruan
bira egiteko behar duen denbora.

D. PLANETA EGUNA

4. Planeta batek bere buruaren inguruan
bira egitean duen higidura.

E. BIRAKETA ARDATZA

5. Planeta batek bere izarraren inguruan
bira egiteko behar duen denbora.

F. BIRAKETA

A. ORBITA

6. Planeta batek irudimenezko lerro
horren inguruan egiten du bira.

C Irudian, izar bat eta planeta bat ikusten dira. Identifikatu. Marraztu planetak translazio-

higiduran egiten duen orbita eliptikoa. Adierazi higidura horren erlojuaren orratzen
aurkako noranzkoa. Marraztu planetaren inguruan erlojuaren orratzen aurkako noranzkoan bira egiten ari den satelite bat.

151

1. unitatea. V. lan-fitxa

D Lotu bi zutabeetako edukia.
A. KOMETA

11. Gas kantitate handiek (batez ere, hidrogenoa eta
helioa) osaturiko zeruko gorputza.

B. GALAXIA

12. Izar oso handi batek hiltzean sortzen duen
eztanda.

C. PLANETA

13. Izarren, gasaren eta hautsaren metaketa handia.

D. ESNE BIDEA

14. Orionen besoa dagoen galaxia kiribila.

E. METEORITOA

15. Orbita ekortu ez duen zeruko gorputza.

F. PLANETA
NANOA

G. IZARRA
H. PLANETA
SISTEMA

I. SUPERNOBA

16. Unibertsoa sorrarazi zuen eztanda itzela.
17. Izotzak, hauts-partikulek eta gasek osaturiko
zeruko gorputza.
18. Asteroideetatik, kometetatik edo unibertsoko
beste edozein materiatatik sorturiko gorputz
harritsua.
19. Orbita ekortu duen zeruko gorputz esferikoa.
10. Planeten inguruan bira egiten duen astroa.

J. BING-BANGA

L. SATELITEA

12. Beste batzuen ondoan planeta baten inguruan
dagoen gorputz harritsu txikia.

E Esan esaldi hauek diotena egia (E) ala gezurra (G) den:
1. Lurra bing-bangarekin batera eratu zen.
2. Eguzkia eta eguzki-sistema nebulosa bat uzkurtuta sortu dira.
3. Grabitate-indarrak bakoitza bere izarraren inguruan mantentzen
ditu planetak.
4. Planetek eta izarrek berezko argia dute.
5. Eguzkia geldi-geldi dago unibertsoan.

152


K. ASTEROIDEA

11. Izar batek eta haren inguruan bira egiten duten
zeruko gorputzek osaturiko multzoa.

1

VI. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

EGUZKI SISTEMA

A Ordenatu eguzki-sistemako planetak, Eguzkitik hurbilen dagoenetik urrunen dagoenera.
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................

B Proposatzen dizugun irudi pare bakoitzaren barruan, ageriko desberdintasunak daude. Identifikatu bakoitzean adierazita dagoen zeruko gorputza, eta justifikatu desberdinak direla.
1. .......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
2. .......................................


.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
3. .......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................

153

1. unitatea. VI. lan-fitxa

C Idatzi irudian ageri diren eguzki-sistemako gorputzen izenak, eta erantzun:
a) Planetek izarraren inguruan bira egiten dute, orbitetan. Zergatik?
........................................................................................................................
b) Zenbat milioi kilometro daude Lurretik Eguzkira? ....................................................
c) Eguzki-sisteman, Pluton ez ezik, beste zer planeta dira nanoak? ...........................
d) Zer dira troiarrak eta ceutaurusak? ........................................................................
e) Eguzki-sistemako zer planetak dute satelitea? ...........................................................
f) Zein dira lur-planetak? ...............................................................................................
g) Nola sortu dira eguzki-sistemako kometarik gehienak? .............................................
h) Zer planetak du «urterik» luzeena? Zergatik? .............................................................
i) Zer adin du gure eguzki-sistemak? ............................................................................


j) Esne Bidea galaxiaren zer besotan dago kokatuta? ................................................

154

1

VII. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

IZARRAK

A Zeruan izarren eboluzioaren teoriaren proba esperimentalak ditugu. Tresna egokiak
erabiliz, milioika izar ikus daitezke, eta bakoitzak izar mota jakin baten eboluzioa adierazten du. Film baten fotogramak eduki eta film horren argumentua berreraikitzea
bezalakoa da:
a) Behatzaile batek ezin du izar baten
bizitzaren eboluzioa ikusi. Zergatik?
.........................................................
.........................................................

b) Izarrei begiratzen diegunean, zeruan
une horretan daudenak ikusten ditugula uste duzu, edo orain dela
milioika urte egon zirenak?
.........................................................
.........................................................

B Argazkian karramarroaren nebulosa ageri da; supernoba-aztarnarik ospetsuenetariko bat


da, eta 6 000 argi-urtetik gorako distantzian dago Lurretik. Supernobaren eztanda K.o.
1 054 urtean ikusi zen Lurretik, eta txinatar astronomoek erregistratu zuten.
a) Zer da supernoba? Eta nebulosa?
........................................................
b) Zer esan nahi du nebulosa bat Lurretik 6 000 argi-urteko distantzian
dagoela?
........................................................
c) Zure ustez, zer ikusiko zuten Kristoren garaikideek unibertsoko zona
horretan?
........................................................
d) Zer egongo da unibertsoko zona
horretan milaka urte barru?
........................................................

155

1

VIII. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

EGUZKI SISTEMA

A Jupiter planeta Galileok aurkitu zuen, 1610ean; horren lau satelite nagusiak ere aurkitu
zituen, argazkian ageri direnak. Taula hau kontuan hartuta:
SATELITEA

JUPITERRERAKO
(KM)

DISTANTZIA

ORBITA
ALDIA (EGUNAK)

ERRADIOA (KM)

421 600

1,77

1 815

1 883 000

16,69

2 400

Ganimides

1 070 000

7,16

2 631

Europa

670 900

3,55

1 569

a) Ordenatu handienetik txikienera, eta identifikatu Io eta Europa.
.....................................................................................................
b) Calistoren orbita-aldia zer dela eta da Iorena baino handiagoa? .......................
....................................................................................................................
c) Io bezalako zenbat satelite sartuko lirateke Lurraren diametroan lerrokatuta, Lurraren
diametroa 12 740 km-koa balitz? ................................................................................
d) Zeren baliokidea da «orbita-aldia» kontzeptua? ......................................................
.................................................................................................................
e) Lurra Eguzkitik dagoena baino hurbilago daude sateliteak Jupiterretik? Zergatik?
................................................................................................................

156


Io
Calisto

1. unitatea. VIII. lan-fitxa

B Balizko planeta-sistema batean, Hancock planetak bertatik 50 milioi kilometroko distantzian dagoen izar urdin baten inguruko orbita du.

a) Zenbat UA dago batetik bestera? ...........................................................................
b) Egon daiteke bizirik planeta horretan? Zergatik?
..................................................................................................................................

C Bete taulako hutsuneak:
LURRERAKO

LURRERAKO

DISTANTZIA

DISTANTZIA UNITATE

MILIOIKA KM-TAN

PLANETA

ASTRONOMIKOTAN

Jupiter

778

Marte

228

Urano

2 870

Saturno

1 429

D Identifikatu beheko irudian dauden eguzki-sistemako planetak. Sailkatu planetak:
a) Lur- edo gas-planetak: ............................................................................................
b) Atmosferadunak eta atmosferarik gabeak: .............................................................
c) Erlojuaren orratzen aldeko edo aurkako biraketa dutenak: ....................................


5.
8.

7.
4.

6.

3.
2.

1.

157

1. unitatea. VIII. lan-fitxa

E Identifikatu argazkietan ageri den zeruko gorputz bakoitza, eta erantzun galderei.
1

2

a) Zeruko zer gorputz da?

a) Zerez osaturik dago?
..........................................................

..........................................................
b) Zerez osaturik dago?

b) Zergatik du kolore hori?

..........................................................

..........................................................

c) Zer forma du?
..........................................................
d) Halako gorputz asko elkarrekin daudenean, zer izena hartzen du multzo
horrek?

c) Zer jatorri du?
..........................................................
d) Nola hiltzen da txikia denean?
..........................................................

..........................................................
4

a) Nola du izena?
..........................................................
b) Zeren inguruan du orbita?
..........................................................
c) Zerez osatuta dago?
..........................................................

a) Zer da?
..........................................................
b) Bakarrik edo besteren batekin batera egiten du orbita?
..........................................................
c) Badago halako gorputzik eguzkisisteman?
..........................................................

158


3

2

I. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

LURRA, GURE PLANETA

Irudian zenbait lerro daude trazatuta. Meridianoak ala paraleloak dira? ............................
Egin ariketa hauek:
a) Esan ekuatorea non dagoen, eta errotulatu Ipar hemisferioa (boreala) eta Hego hemisferioa (australa).
b) Marratu Lurraren biraketa-ardatza. Irudikatu gure planeta bere ardatzaren inguruan
biraka. Zer hemisferiok du argitasunik handiena urtaro horretan? .................................
c) Esan Australia non dagoen. Eguna da planetako zona horretan? .................................
d) Esan India non dagoen. Eguna da han? ........................................................................
e) Non helduko da lehenago gaua, Indian ala Saudi Arabian? Arrazoitu.
………………................………………………………………….......………………………
f) Badakizu irudi horretan Greenwicheko meridianoa marrazten? Arrazoitu erantzuna.
……………….....………………………………………...….......……….........………………

Eguzki izpiak


g) Zer hemisferiok dauka lurrazalik handiena azaleratuta? ................................................

159

2

II. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

TRANSLAZIO HIGIDURA

A Markatu Eguzkia, Lurra eta Ilargia irudian, eta erantzun galdera hauei:
a) Zer higidura daude lerro grisarekin adierazita? ……........…........…………………...
b) Erlojuaren orratzen aldeko edo aurkako noranzkoa du? ……...........................……..
c) Zer izen du egiten duten ibilbideak? Zer forma du? .................................................
d) Esan gezi zuriz adierazita daudenen izena ...............................................................
e) Zer higidurak sortzen ditu urtaroak? ..........................................................................

B Bete testua honako hitz hauetatik egokiak aukeratuz: latitudea, eguna, uda, Hegoa,
solstizioak, eliptikoa, zirkunferentzia, ekliptika, Eguzkia, translazioa, biraketa, 24, urtaroak, gaua, 365, ekinozio, Ilargia.
Lurrak, …………. inguruan bira egitean, ibilbide ………………. dauka. ……………
egun baino gehitxoago behar du bira osoa emateko; hori gertatzen den bitartean,
hainbat puntutatik igarotzen da, eta, puntu bakoitzean, argiztatze mota bat jasotzen
du. Izan ere, Lurraren ……………..-ardatza inklinatuta dago, eta, horren ondorioz,
…………… daude. Zenbait puntutan egunak eta gauak iraupen bera dute, eta puntu
horien izena …………… da; egunik edo ……………… luzeenei dagozkien puntuak,
berriz, ……………… dira.

160


f) Zer higidurak sortzen ditu eguna eta gaua? …….............................…….…………….

2. unitatea. II. lan-fitxa

C Bete zuriuneak, honako hau kontuan hartuta:
– Lur-planeten gainean daudenetan (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 eta 12), kasuan kasuko
hemisferioa urteko une horretan zer urtarotan dagoen jarri beharko duzu.
– Gainerakoetan (1, 2, 3 eta 4) adierazi solstizioa ala ekinozioa den, eta ea udaberri,
uda, udazken edo negu boreala den.

1.

9.

5.

10.

6.

3.

11.

12.

7.

2.

8.

4.

a) Ipar hemisferioan uda denean, Hego hemisferioan ........................................... da.
b) Hego hemisferioan udaberria bada, Ipar hemisferioan ...................................... da.


c) Poloetan, egunek eta gauek ............................................................ iraupena dute.
d) Ekliptika .............................................................................................................. da.
…..........…………………………….………………………………………..……………. .
e) Lurraren biraketa-ardatzak ekliptikarekiko .......................... graduko inklinazioa
duelako daude urtaroak.
f) Urteko zer egunetan hasten dira urtaroak Ipar hemisferioan?
…...............................................................................................................................
g) Hego hemisferioan, zer urtaro hasten da irailaren 22an? .......................................
h) Eta abenduaren 22an? ............................................................................................
i) Udako solstizioa egunik............... da hemisferio borealean, eta ........................
australean.

161

2

III. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ILARGIA ETA ILARGIAREN HIGIDURAK

Begiratu Ilargiak Lurraren inguruan duen translazio-higidurari. 1etik 8rako zenbakiak jarrita
dituzten laukietan, ezkerreko irudietariko bat adierazi behar duzu. Gainerako zuriuneetan,
idatzi Ilargiak kasu bakoitzean duen fasearen izena.

A.

B.

Eguzki-erradiazioa

9.

1.

2.

C.

E.

5.

6.

D.

10.

12.

F.
3.

G.

7.

H.
4.

8.
11.

a) Zer noranzko du Ilargiaren translazio-higidurak? ...........................................................
b) Nondik dator Ilargiaren argia? ........................................................................................

d) Eta ilargi-urteak? ............................................................................................................
e) Zergatik ez da ikusten Lurretik Ilargiaren gainazal osoa? ..............................................
f) Zergatik dira muturrekoak Ilargiko tenperaturak? ...........................................................
.........................................................................................................................................
g) Zer dela eta daude horrenbeste krater Ilargian? ............................................................
.........................................................................................................................................
h) Badute urik Ilargiko itsasoek? Arrazoitu erantzuna. ……...........………………….....……
.........................................................................................................................................
i) Zer fase dator ilgoraren ostean? ....................................................................................

162


c) Zenbat egunetako iraupena du ilargi-egunak? ..............................................................

2

IV. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

EKLIPSEAK ETA MAREAK

A Bi irudietan, gertaera-sekuentzia ageri da; lehenengoa ezkerrekoa da. Begiratu ondo,
eta erantzun honako galdera hauei:

a) Luzaro dago irudiko gizona arrantzan egin nahirik?
...................................................................................................................................
b) Zer ilargi-fase ageri da irudian? ................................................................................
c) Marrazkian, eguneko ala gaueko itsasgora dago? ...................................................
....................................................................................................................................
d) Egun horretako mareak, biziak ala hilak dira? Zergatik? ..........................................


.........................................................................................................................

B Ageri den sekuentzia 100 minutu baino aldi laburragoan gertatzen da. Begiratu eta
erantzun.

a) Zer fenomeno ageri da argazkian? ..........................................................................
b) Zer gertatzen da? .....................................................................................................
c) Zer fasetan dago Ilargia hori gertatzeko? ................................................................

163

2

V. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

LURRAREN GERUZAK ETA BALIABIDEAK

A Kokatu Lurraren geruzak irudian, eta azaldu zer osaera duten.
............................................................................................................................
............................................................................................................................

B Marraztu geosferako geruzak, zuriz ageri den Lurraren zatian.
Zergatik egituratzen da Lurra
geruzatan? Azaldu, labur-labur,
geruza horiek nola eratzen diren.
...............................................
...............................................
...............................................
...............................................
...............................................
...............................................
...............................................

164


............................................................................................................................

2

VI. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

LURRA, GURE PLANETA

18
0
17 °
0
16 °
0
15 °
0
14 °
0
13 °
0
12 °
0
11 °
0
10 °
0
90 °
°
80
°
70
°
60
°
50
°
40
°
30
°
20
°
10
°
0°
10
°
20
°
30
°
40
°
50
°
60
°
70
°
80
°
90
°
10
0
11 °
0
12 °
0
13 °
0
14 °
0
15 °
0
16 °
0
17 °
0
18 °
0°

Mapa hau Mercator izeneko proiekzioa da; bertan, meridiano- eta paralelo-sistema koordenatu-sistema kartesiar bihurtuta dago.
80°

70°

60°
50°
40°
30°
20°
10°
0°
10°
20°
30°
40°
50°
60°

70°

80°

a) Markatu Greenwicheko meridianoa edo zero meridianoa eta ekuatorea.


b) Kokatu honako paralelo hauek: Kantzer tropikoa (23° I); Kaprikornio tropikoa (23° H);
Zirkulu Polar Artikoa (66° I) eta Zirkulu Polar Antartikoa (66° H).
c) Zer herrialde daude koordenatu hauetan? Margotu zer koadrantetan dauden.
1. 33° H, 25° E …………………………

3. 40° I, 4° M ……………………………

2. 25° I, 45° E …………………………

4. 25° H, 135° E ………………………….

d) Zer koordenaturen artean daude honako herrialde hauek?
1. Honduras ………………...……….

3. Madagaskar …..………………………

2. Islandia ...……………….....……...

4. Hego Korea …...……..……………….

e) Honako herrialde hauetatik, azpimarratu zerotik hurbileko latitudedun hiririk ez dutenak:
Argentina, Uganda, Txina, Amerikako Estatu Batuak, Singapur, Turkia, Kenya.
f) Honako herrialde hauetatik, azpimarratu zerotik hurbileko longitudedun hiririk ez dutenak: Espainia, Erresuma Batua, Errumania, Aljeria, Iran, Peru, Finlandia.

165

2

VII. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

TRANSLAZIO HIGIDURA

A Begiratu irudiari, eta erantzun: Lauretatik zer posiziotan egongo litzateke Lurra, proposatzen dizkizugun uneetan? Arrazoitu erantzunak.

3

4

2

1

a) Udako solstizio boreala. .............................................................................................
b) Udazkeneko ekinozio australa. ..................................................................................

d) Udaberriko ekinozio australa. ...................................................................................
e) Udako solstizio australa. ..........................................................................................
f) Udazkeneko ekinozio boreala. ..................................................................................
g) Neguko solstizio australa. ........................................................................................
h) Udaberriko ekinozio boreala. ....................................................................................

B Noiz hasten dira urtaroak hemisferio bakoitzean? Bete taula:
HEMISFERIOA
Iparra
Hegoa

166

UDABERRIA

UDA

UDAZKENA

NEGUA


c) Neguko solstizio boreala. ...........................................................................................

2

VIII. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

BIRAKETA HIGIDURA

Munduko ordu-bitarteei buruzko mapa honetan, Greenwicheko meridianoko ordua ez dira
eguerdiko hamabiak. Londresko biztanleak 2010/01/02 egunean daude, eta haien erlojuek
21:00ak adierazten dituzte. Begiratu mapari, eta erantzun honako galdera hauei:
180°m 165°m 150°m 135°m 120°m 105°m 90°m

0

–12

1500

–11

3000

–10

4500

–9

75°m

60°m

45°m

30°m

15°m m°

30°E

45°E

60°E

75°E

90°E

+3

+4

+5

+6

105°E 120°E 135°E 150°E 165°E 180°E

Greenwich-eko
meridianoa

6000 km

–8

15°E

–7

–6

–5

–4

–3

–2

–1

0

+1

+2

+7

+8

+9

+10

+11

+12

a) Zer da ordu-bitartea? .....................................................................................................


b) Zenbat ordu-bitarte du Lurrak? .......................................................................................
c) Zer egun da Txilen?............................ Eta Frantzian?............................. Eta Japonian?
d) Hainbat lekutan data ez da berdina. Zergatik? ..............................................................
e) Zer ordu da Greenwich hirian? ......................................................................................
f) Meridiano horren eskuinetara dauden herrialdeetan, ordua ezkerrekoetan baino aurreratuago dago. Zergatik? ..................................................................................................
g) Zer ordu adierazten zuten Madrileko biztanleen erlojuek une horretan? .......................
..............................................................................................................................
h) Abenduaren 31n Iberiar penintsulan mahatsak jaten ari bagara, Australian lehenago
hartu zituzten? Arrazoitu erantzuna: …..…….........………....................................………

167

3

I. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

IZAKI BIZIDUNAK NOLAKOAK DIREN

A Izaki bizidunek hiru bizi-funtzio dituzte; honako hauek dira:
..........................................................................................................................

B Landareen elikadura ............................ da, elikagaiak ....................... erabilita sortzen
baitituzte.
Animalien elikadura ........................ da, elikagaiak ................................................
lortzen dituztelako.

C Idatzi estimulu baten adibide bat, eta azaldu izaki bizidun batek estimulu horrekiko zer
erreakzio izango lukeen.

......................................................................................................................................
......................................................................................................................................

D Azaldu sexu bidezko eta sexu gabeko ugalketak zertan bereizten diren.
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................

E Begiratu irudiari, eta erantzun galdera hauei.
1) Zein da osagairik ugariena izaki bizidunengan?
.................................................................
.................................................................
2) Zer ehunekotan daude karbono kantitate
handiko substantziak izaki bizidunengan?

Ura (% 65-90)

.................................................................
.................................................................

168

Karbono kantitate handiko
konposatuak (% 10-30)
Konposatu mineralak (%1-5)


......................................................................................................................................

3

II. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ZELULA MOTAK

A Eman zelula hitzaren definizioa.
............................................................................................................................
............................................................................................................................

B Begiratu eskema hauei, eta eman galdera hauen erantzunak.
a) Idatzi marrazturiko zelula bakoitza zer motatakoa den.
b) Jarri zelula bakoitzean adierazitako zatien izena.
1) Zelula .......................................................... .
1.
2.


3.

4.
5.

169

3. unitatea. II. lan-fitxa

2) Zelula .......................................................... .
1.
2.

3.

5.

4.

3) Zelula .......................................................... .

2.

1.

4.
5.
6.
8.
7.

170


3.

3

III. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ZELULAK ETA HAIEN ORGANULUAK

A Osatu zelula guztien zati komunen taula.
NOLAKOA DA?
(EGITURA)

ZER EGITEN DU?
(FUNTZIOA)

Zelula-mintza edo
plasmatikoa
Zitoplasma

Material genetikoa (ADNa)

B Osatu taula, honako organulu hauen funtzioa adieraziz:
ORGANULUA

FUNTZIOA

Zelula-horma


Mitokondrioa

Kloroplastoa

C Organismo hauetatik, batzuek zelula prokariotoak dituzte, eta beste batzuk eukariotoak. Esan bakoitzak zer zelula mota duen.

Landareek → ...............................................................
Animaliek → .............................................................
Bakterioek → .............................................................
Onddoek → ................................................................

171

3. unitatea. III. lan-fitxa

D Jarri X animalien zelulan eta landareen zelulan dauden zelula-organuluetan.
ANIMALIEN ZELULA

ORGANULUAK

LANDAREEN ZELULA

Zelula-mintza edo
plasmatikoa
Zitoplasma
Zelula-horma
Mitokondrioa
Kloroplastoa
Bakuoloak
Zelula-nukleoa

E Idatzi teoria zelularraren hiru oinarriak.
............................................................................................................................
............................................................................................................................

............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................

F Idatzi animalien eta landareen zelula eukariotoen arteko bi bereizgarritasun.
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................

172


............................................................................................................................

3

IV. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

IZAKI BIZIDUNEN ANTOLAMENDUA

A Organismo zelulabakarren zelulak .............................. eta ............................ izan daitezke; zelula anitzeko organismoen zelulak ......................... dira beti.

B Zertan bereizten dira kolonia bat eta zelula anitzeko organismo bat?
............................................................................................................................
............................................................................................................................

C Osatu taula.
Sistema.

1. Jarduera komunean parte hartzen duten organoen multzoa.

Zelula.

2. Forma zehatza duen egitura, funtzio jakin bat duten ehun
batzuek eratzen dutena.

Ehuna

3. Izaki bizidunen funtzio guztiak dituen unitaterik txikiena.

Organoa.

4. Antzeko forma eduki eta funtzio bera duten zelulen multzoa.
ANTOLAMENDU
MAILA

DEFINIZIOA


a)

b)

c)

d)

173

3

V. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

IZAKI BIZIDUNEN SAILKAPENA

A Jarri zenbakiak taxon hauen izenei, eta ordenatu estuenetik zabalenera.
Klasea

Familia

Ordena

Filuma

Generoa

Espeziea

B Txakurraren izen zientifikoa Canis familiaris da.
a) Badago akatsik txakurraren izen zientifikoa idazteko modu horretan?
Akatsik badago, idatzi izena ondo ............................................................................
b) Esan txakurra zer generotan dagoen .......................................................................
c) Esan txakurra zer espezietakoa den ........................................................................

C Osatu taula, zerrendako organismo bakoitza zer erreinutakoa den adierazita.

Kaxalotea
Artelatza
Ibaiko karramarroa
Arrosa
Itsas izarra
Barrengorria

174

ERREINUA

ORGANISMOAK

3

VI. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

LURREAN BIZIA AHALBIDETZEN DUTEN EZAUGARRIAK

Pentsatu zientzialari batzuek urruneko galaxia batean beste hiru planeta aurkitu dituztela, eta horietakoren batean bizirik ote dagoen jakin nahi dutela. Horretarako, planeta
horien ezaugarriak aztertu dituzte. Ezaugarri horietariko batzuk honako taula honetan
jasota daude:
ATMOSFERA

URA

1. planeta

Ez

Ez

–150 °C-tik 400 °C-ra
bitartean

2. planeta

Bai. CO2-a
detektatu da

Bai

–150 °C-tik 350 °C-ra
bitartean

3. planeta

Bai. CO2-a
detektatu da

Bai

–80 °C-tik 150 °C-ra
bitartean

TENPERATURA

A Aztertu taulan ageri diren ezaugarriak, eta esan ea planeta horietakoren batean
Lurrekoaren antzeko bizirik egon daitekeen.

............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................


............................................................................................................................
............................................................................................................................

B Pentsatu 3. planetan bizia aurkitu dutela. Zer alde egongo litzateke, zure ustez,
Lurreko bizitik?

............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................

175

3

VII. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

SAKONDU TEORIA ZELULARREAN

A Teoria zelularraren ondorioetara heltzeko, XVII. mendetik XX. mendera hainbat aurre-

rakuntza egin ziren, zelulen behaketan. Aurrerakuntza horiek, berriz, gero eta potentzia handiagoko mikroskopioak egiteari esker lortu ziren, baita zelulen laginak prestatzeko teknikak hobetzeari esker ere.

a) Idatzi taulan, kronologikoki ordenatuta, teoria zelularraren garapenaren historiako
gertaera nagusiak.
– 1858an, Virchow-ek «zelula guztiak lehenagoko beste zelula batetik» datozela
esan zuen.
– 1839an, Theodor Schawnn zoologo alemanak, animalien zelulei behaketa ugari
egin ondoren, «animaliak zelulaz osaturik» daudela esan zuen.
– 1673an, zientzialari eta mikroskopio-fabrikatzaile holandar batek, Anton van
Leeuwenhoek-ek, tamaina erreala 300 aldiz handitzen zuen mikroskopioa egin
zuen, eta organismo zelulabakarrak eta zelula asko ikusi zituen.
– 1831n, botaniko eskoziar batek, R. Brown-ek, zelularen nukleoa aurkitu eta orkideen zeluletan deskribatu zuen.
– 1838an, Matthias Schleiden botaniko alemanak, landareen zelulei behaketa ugari
egin ondoren, «landareen zelula landareen oinarrizko unitatea» zela ondorioztatu
zuen.
– 1902an, Santiago Ramón y Cajalek nerbio-sistema zelulaz (neuronaz) osaturik
zegoela frogatu zuen, eta, horrela, teoria zelularra ezarrita gelditu zen.

– XIX. mendearen amaieran, teoria zelularra formulatu zen, baina zientzialari batzuek esan zuten hori ezin zitzaiola nerbio-sistemari aplikatu.

Hook-en mikroskopioa.

176

Santiago Ramón y Cajal.


– 1665ean, Robert Hook zientzialari ingelesak mikroskopioa egin, eta kortxozko
laminatxo batean gelaxka batzuk ikusi zituen; gelaxka horiei, zelula izena jarri
zien.

3. unitatea. VII. lan-fitxa

ORDENA

GERTAERA

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.


8.

B Adierazi Santiago Ramón y Cajalek teoria zelularraren ezarkuntzan izandako eginkizuna.

............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................

177

4

I. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

MONEROEN ERREINUA

A Inguratu bakterioen ezaugarriak zirkuluak erabiliz:
1. Organismo zelulabakarrak dira.
2. Zelula anitzeko organismoak dira.
3. Organismo eukariotoak dira.
4. Organismo prokariotoak dira.

B Osatu taula:
BAKTERIO MOTA

FORMA

MARRAZKIA


C Marraztu bakterioen ugalketa.

178

4

II. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

PROTOZOOAK ETA ALGAK

A Idatzi protozooek lekualdatzeko zer mekanismo erabiltzen dituzten, eta azaldu bakoitza zer den:

a) .......................................................................................................................... dira.
b) .......................................................................................................................... dira.
c) .......................................................................................................................... dira.

B Algek elikadura autotrofoa dute. Azaldu alga arreek eta alga gorriek fotosintesia alga
berdeen moduan zer dela eta egiten duten.

............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................

C Osatu taula:


BAKTERIOA

PROTOZOOA

ALGA

ZELULA MOTA

ZELULABAKARRAK
EDO ZELULA ANITZEKOAK

ELIKADURA MOTA

ERREINUA

ADIBIDEA

179

4

III. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ONDDOAK

A Jarri X onddoen erreinuaren ezaugarrietan:
1. Organismo zelulabakarrak dira.
2. Zelula prokariotoak dituzte.
3. Kloroplastoak dituzte.
4. Zelula-horma dute.
5. Zelula eukariotoak dituzte.
6. Onddo guztien gorputza hifek osatzen dute.

B Marraztu perretxiko bat, eta jarri honako errotulu hauek: kapela, laminatxoak, oina, hifak


eta esporak.

180

4

IV. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

LANDAREAK NOLAKOAK DIREN

A Idatzi adierazitako atalen izenak:
1. .......................

2. .......................

3. .......................

4. .......................



a) Landarerik konplexuenek ......................., ....................... eta ....................... dituzte.
b) Landareek elikadura ..................................... dute, eurek fabrikatzen baitute janaria,
...................................................... bidez.
c) Landareen sexu bidezko ugalketa ............................................... bitartez egiten da.
d) Sexugabeko ugalketa ......................... edo ........................... bidezkoa izan daiteke.

C Lotu bi zutabe hauetako elementuak:
a. GIMNOSPERMOAK

1. Hazirik gabeko landareak.

b. ANGIOSPERMOAK

2. Fruituan haziak dituzten
landareak.

c. GOROLDIOAK

3. Haziak fruituan ez dituzten
landareak.

ETA IRATZEAK

181

4

V. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ESPERMATOFITOAK

A Koniferoak gimnospermorik ugarienak dira. Idatzi koniferoen hiru adibide.
............................................................................................................................
............................................................................................................................

B Osatu esaldi hau:
Koniferoen loreak ......................... bilduta daude, eta horiek bi motakoak izan daitezke:
....................., ...............-aleak sortzen dituztenak, eta ......................, haziak garatzen
dituzten ............................... sortzen dituztenak

C Osatu angiospermoen eta gimnospermoen arteko ezaugarri bereizgarriei buruzko
taula hau.

ANGIOSPERMOAK
Ez daude fruituan

Hosto motak

Hosto erorkorrak

Loreak
Zuhaitzak, zuhaixkak
edo belarrak

Kanpo-itxura

D Idatzi ezagutzen dituzun lau zuhaitzen, zuhaixken edo belarren izenak, eta adierazi
gimnospermoen edo angiospermoen taldekoak diren.
ADIBIDEAK

ZER TALDETAKOAK DIREN

.................................................
.................................................

.................................................

.................................................

.................................................

.................................................

182

.................................................

.................................................


Haziak

GIMNOSPERMOAK

4

VI. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

GOROLDIOAK ETA IRATZEAK

A Osatu goroldioei buruzko esaldi hauek:
a) Goroldioak ....................... izena duten harizpi batzuen bidez eusten dira lurzorura.
b) Goroldioek euren ...................................................... xurgatzen dituzten beharrezko
substantzia mineral batzuk.
c) Bizitzako fase batzuetan, goroldioak .................................. bidez ugaltzen dira, eta
beste zenbait fasetan, berriz, ......................... bitartez. Haien gorputz-............ bidez
ere ugaltzen dira.

B Idatzi irudi bakoitzak zer adierazten duen, eta adierazitako atalek zer izen duten:


1. .......................

2. .......................

3. .......................

a.

................................................

1. .......................

3. ....................

b.

2. .......................

................................................

183

4

VII. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ONDDOAK ETA LANDAREAK

A Jaten ditugun barazkiak landarearen hainbat atal izan daitezke: hostoak, zurtoinak,

sustraiak, loreak. Kontsultatu «Landareen zer atal jaten dugun», eta esan honako hau
jaten duzunean landarearen zer atal jaten ari zaren:

Buru-aza ..............................................

Apioa ...............................................

Erremolatxa .........................................

Uraza ..............................................

Arbia ....................................................

Zainzuria .........................................

Ziazerba ...............................................

Azalorea .........................................

Orburua ...............................................

Azenarioa .......................................

Brokolia ................................................

Tipula ..............................................

B Irakurri arretaz ezaugarri hauek, eta esan onddoenak, landareenak edo bienak diren:
.............................................................

b) Elikadura autotrofoa dute

.............................................................

c) Ezin dira lekualdatu

.............................................................

d) Elikadura heterotrofoa dute

.............................................................

e) Klorofila dute, berdeak dira

.............................................................

f) Fotosintesia egiten dute

.............................................................

g) Zelulabakarrak eta zelula
anitzekoak dira

.............................................................

h) Zelula anitzekoak dira
i) Zelula eukariotoak dituzte

184

.............................................................
.............................................................


a) Zelula-horma dute

5

I. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ANIMALIEN EZAUGARRIAK

A Esan esaldiok diotena egia (E) ala gezurra (G) den:
a) Animaliak organismo prokariotoak eta zelula anitzekoak dira.
b) Animaliek organoak, aparatuak eta sistemak dituzte bizi-funtzioetarako.
c) Animaliak autotrofoak dira.
d) Animaliak heterotrofoak dira.
e) Animaliak ez dira inoiz ere orojaleak.

B Adierazi irudiko animalia ornoduna ala ornogabea den.

b)


a)

d)

c)

e)

C Zer simetria mota dute honako animalia hauek?

a)
c)

b)

185

5

II. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

PORIFEROAK ETA KNIDARIOAK

A Lotu bi zutabe hauen edukia, gezien bidez:
11. Gorputzeko horma zulatuta dute.
a. Polipoak

12. Knidozitoak dituzte.

b. Belakiak

13. Knidozitoak dituzte.

c. Marmokak

14. Oskulua dute.
15. Itsasoko uretan bizi dira, ur-azalean.

B Marrazkia erabiliz, azaldu belakiak nola elikatzen diren.

3.

.................................................................
.................................................................
.................................................................

1.

.................................................................

C Idatzi irudian ageri den animalien gorputzaren zatirik garrantzitsuenak:

.................................................................
.................................................................
.................................................................
.................................................................
.................................................................

186


2.

5

III. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

HARRAK

A Idatzi harrei buruzko esaldi bat, hitz hauek erabiliz:
Lur-zizareak, eta aberasten du, eta lurzorua aireztatu, galeriak egin.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................

a) Teniak ......................................................... zapalak ditu.
b) Teniak bentosak eta ...................... ditu ......................., ........................ hormetan
eusteko.
c) Nematodorik ezagunenak .................. dira; esate baterako, ..................., pertsonen
..................... bizi direnak.
d) Lur-.................... ............... edo ...................... izeneko iletxoak ditu ........................
..............................

C Adierazi irudiko animaliak zer izen duen, arnasa nola hartzen duen eta zer ugalketa

mota duen; halaber, marrazkia erabiliz, deskribatu animalia horren gorputza.

Arnasketa: …………………..……...……………...........………………………………...…
Ugalketa: ………………..………...…….................……………………………………...…
Gorputza: ………………............…..........…………………………………………………..
.…………...........………............………......……………………………………………...…

187

5

IV. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

MOLUSKUAK

A Adierazi bakoitza zer molusku mota den:

a)
b)

B Osatu taula:
Maskorra

Oina

.......................... dute

........................... da

Maskorra

Oina

...................... eratuta dago

........................... da

Maskorra

Oina

.......................... da

........................... da

Gasteropodoak

Bibalboak

Zefalopodoak

188


c)

5

V. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ZEFALOPODOAK NOLA LEKUALDATZEN DIREN

A Begiratu eskemari, eta azaldu zefalopodoak nola lekualdatzen diren.
A

B
3. Ura kanporatzen du,
sifoi izena duen onil
batetik.

1. Txipiroiak ura sartzen
du gorputzean.

Sifoia

2. Handitu
egiten da.


4. Sifoitik irteten denean, urak
geziak adierazitako norabidean
bultzatzen du txipiroia.
.......................................................................................................................................
............................................................................................................................
.......................................................................................................................................
............................................................................................................................
.......................................................................................................................................
............................................................................................................................
.......................................................................................................................................
............................................................................................................................

189

5

VI. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ARTROPODOAK

A Esan bi eskema hauek zer adierazten duten, eta osatu, falta diren izenak erantsita:

a)

b)

B Idatzi animalia hauetako bakoitza zer artropodo taldetakoa den, eta adierazi bakoitza-

a)

c)

190

b)

d)


ren gorputz atalak marrazkian:

5

VII. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

EKINODERMATUAK

A Eskema erabilita, azaldu itsas trikuaren sistema anbulakrala nola dabilen.

Oin anbulakrala

Oin anbulakralek
likidoz beteriko
anpuluak dituzte.

Anpulua uzkurtzen
denean, likidoa irten
eta oinak aurrera egiten du.

Anpulua berriro ere likidoz
betetzen denean, oinak
bentosarena egin eta tiratu
egiten du gorputzetik.

.........................................................................................................................
.........................................................................................................................


B Eskema erabiliz, azaldu itsas izarraren ugalketa sexugabea nolakoa den.

.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................

191

6

I. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ARRAINAK

A Idatzi, irudien leku egokian, hitz hauek: operkulua, isats-hegats homozerkoa, ezkata
zapala, zakatzak, isats-hegats heterozerkoa, igeri-maskuria, alboko lerroa.

B Esan irudietako arrain bakoitza zer motatakoa den.
2. ............................................................

C Adierazi, hauen artean, zer ezaugarri dituzten arrainek:
1. Haragijaleak, belarjaleak eta orojaleak izan daitezke.
2. Gehienak erruleak dira.
3. Biriken bidezko arnasketa dute.
4. Lehorrean bizi daitezke, baina beti uretatik hurbil.
5. Hegatsak dituzte uretan lekualdatzeko eta maniobrak egiteko.
6. Azala biluzik dute.
7. Ektotermikoak dira.

192


1. .........................................................

6

II. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ANFIBIOAK

A Erantzun igelaren ugalketa-zikloari buruzko galdera hauei:
a) Non garatzen dira igelen arrautzak? ............

5.

............................................................................
............................................................................
.............................................................................

4.
1.

3.

b) Berezi helduak eta larbak, adierazitako banakoen
artean:
..........................................................................

2.

..........................................................................
..........................................................................
c) Zer izen dute igelen larbek, eta zertan bereizten dira igel helduetatik? ...................
..................................................................................................................................
...................................................................................................................................
d) Larbak prozesu baten bidez heltzen dira. Zer izen du prozesu horrek? ....................


...................................................................................................................................

B Osatu taula, talde bakoitzeko anfibioek adierazitako ezaugarria duten ala ez (BAI ala
EZ) adieraziz.

ANUROAK

URODELOAK

Atzeko hankak luzeagoak
Luzera bereko hankak
Azal oso mehea,
guruin ugarikoa
Ez dute isatsik
Ektotermikoak
Gorputz luzanga

193

6

III. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

NARRASTIAK

A Esan narrasti hauetako bakoitza zer taldetakoa den.

a) ………...........…

c) …………………....……………………

b) …………………....……………………

d) …………………....……………………

B Osatu taula, anfibioen eta narrastien arteko bi berdintasun eta bi desberdintasun adieANFIBIOAK ETA NARRASTIAK
BERDINTASUNAK

DESBERDINTASUNAK

..................................................................

......................................................................

..................................................................

......................................................................

..................................................................

......................................................................

C Adierazi narrastien ezaugarriak.
1. Batzuek ezkatak dituzte.
3. Biriken bidez hartzen dute arnasa.

4. Oro har, lehortarrak dira.

5. Gehienak belarjaleak dira.

194

2. Endotermikoak dira.

6. Oskoldun arrautzak dituzte.


razita:

6

IV. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

HEGAZTIAK

A Osatu hegazti hauei buruzko esaldi hauek:
a) Hegaztiek forma ...................................... dute, errazago egiteko .......................... .
b) Masailetan ............................... dute, eta horren forma aldagarria da, hegaztiaren
...................... araberakoa.
c) Birikak ....................... izeneko poltsa batzuekin komunikaturik daude; horiek gorputzaren pisua arindu, eta ...................... errazten dute, hegaztia hegan dabilen artean.


B Irudietan jasotako informazioaren arabera, esan bakoitzean zer hegazti mota ageri den.

Zikoinaren tamaina handia hegan
doanean nabaritzen da ondoen.

Kasuarioak ez du gilarik, eta hanka indartsuak ditu,
oihan tropikaletan segurtasun handiz lekualdatzeko.

a) …………………....……………..…

b) ……………................……....………………

C Adierazi hegaztien ezaugarriak.
a) Endotermikoak dira.
b) Lumak dituzte, gorputzeko berotasuna hobeto mantentzeko.
c) Ezkatak dituzte.
d) Ektotermikoak dira.
e) Hegan egiteko lumak dituzte.
f) Oskolik gabeko arrautzak jartzen dituzte, eta arrautzok habietan txitatzen
dituzte.

195

6

V. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

UGAZTUNAK

A Osatu ugaztunen eskema hau, termino hauek erabilita: ornitorrinko, erditzailea, karen-

duna, martsupiala, txakurra, errulea, adar-formako mokoa, erditzailea, garatu gabeko
kumeak, kume garatuak, martsupialak.
UGAZTUNAK

Monotremoak

• Karena

Kangurua

izurdea, kangurua.

.......................................................................................................................................

C Nola elikatzen dira ugaztunen kumeak bizitzako lehenengo etapetan?
............................................................................................................................

D Aipatu karendun ugaztunen hiru ezaugarri, hegaztiek ez dituztenak.
1. ...................................................................................................................................
2. ...................................................................................................................................
3. ...................................................................................................................................

196


B Zabaldu goiko eskema, ugaztun hauen izena leku egokian jarrita: saguzarra, koala,

6

VI. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

GIZAKIA, UGAZTUN BEREZIA

A Gizakia Homo sapiens espeziekoa da. Kontsultatu giza espeziea terminoa, www.anayadigital.com webguneko glosarioan, eta osatu taula.
ERREINUA

ANIMALIAK

Filuma
Klasea
Ordena
Familia
Generoa
Espeziea

Homo sapiens

B Idatzi gizakiaren filum bereko, klase bereko eta ordena bereko bi animaliaren izena.
Filum berekoak: .............................................................................................................


.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

Klase berekoak: ............................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

Ordena berekoak: .........................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

197

7

I. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

ZERGATIK DA HAIN GARRANTZITSUA DIBERTSITATE BIOLOGIKOA?

A Osatu paragrafo hau:
Dibertsitate biologikoa, hau da, planetan .............................................................., balio handiko ondasuna da, ....................................... eskaintzen dizkigulako eta ............
.......................... .ezinbestekoa delako.

B Aipatu dibertsitate biologikoak kasu hauetako bakoitzean ematen dizkigun baliabide
batzuk.

a) Mendilerro baten maldan mendiko erreka batek zeharkatzen duen gaztainondobaso ederra.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
b) Herri txiki baten kostaldean zabaltzen den ozeanoa.

.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................

C Espezie bakarra galtzeak eragina izan dezake planetaren orekan. Azaldu esaldi horren esangura, adibide bat jarriz.

.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................

198


.........................................................................................................................

7

II. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

DIBERTSITATE BIOLOGIKOA GALTZEN ARI DA. ZER EGIN DEZAKEGU HALAKORIK
EZ GERTATZEKO?

A Gizakiaren ekintza hauek dibertsitate biologikoa galtzea dakarte. Ordenatu taulan,
gehiegi ustiatzea edo ekosistemak aldatzea izatearen arabera:

a) Oihaneko zona bat erretzea, laborantzak egiteko. b) Itsas zona batean, arrain mota
bat modu masiboan harrapatzea. c) Baso baten erdian errepidea egitea. d) Zuhaitz
guztiak moztea. e) Ibai batean, arazi gabeko hondakin-urak isurtzea. f) Giza populaziorik gabeko kostalde batean, urbanizazioa eraikitzea.
GEHIEGI USTIATZEA

EKOSISTEMAK ALDATZEA

B Gune heze baten irudia da; Espainiako estatuan, dibertsitate biologikorik handieneko


ekosistemetariko bat da. Osatu taula, bertan bizi diren espezieak jarrita.

BALIZKO MEHATXUAK

BABESTEKO NEURRIAK

199

7

III. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

MOLDAERA, EBOLUZIOA ETA DIBERTSITATE BIOLOGIKOA

A Esaldiok diotena gezurra da; azaldu zergatik den hori.
a) Espezieak oso azkar moldatzen dira ingurunearen baldintzetara.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................

b) Lurraren dibertsitate biologiko handia bat-batean agertu zen, eta beti bera izan da.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................

B Esan izaki hauetako bakoitzaren gorputz-moldaera bat, eta azaldu horrek zer hobari
ematen dion:

Moldaera: ....................................................................
.....................................................................................
Hobaria: .......................................................................
.....................................................................................
BARRASKILOA
Moldaera: ....................................................................
.....................................................................................
Hobaria: .......................................................................
.....................................................................................

200


ESKORPIOIA

7

IV. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

FOSILEK DUTEN INFORMAZIOA

A Pentsatu zientzialari batek dinosauro baten eskeletoaren fosila aurkitu duela. Erantzun:
a) Zer jakin dezakegu, fosilean oinarrituz, dinosauroari buruz?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
b) Zer dela eta ezin dugu jakin haren azala zer koloretakoa zen?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................

B Fosilak harri sedimentarioen estratuetan egoten dira.
a) Azaldu estratuak zer diren.
.........................................................................................................................


.........................................................................................................................
b) Organismo bat bizi izan den garaia bat dator haren fosila duen estratua eratu zen
garaiarekin. Zergatik da hori?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
c) Estratu-serie batean, zer fosil dira zaharrenak, goiko geruzetakoak edo beheko
geruzetan daudenak?
.........................................................................................................................
d)Ze rgatik?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................

201

7

V. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

LURREKO BIZIAREN HISTORIA

A Ordenatu, denbora-lerroan, Lurreko biziaren historiako gertaera hauek:
a) Artropodo lehortarrak agertu.
b) Dinosauroak desagertzean, hegaztiak eta ugaztunak ugaldu.
c) Izaki zelulabakar fotosintetikoak sortu.
d) Lehenengo izaki zelulabakarrak eratu.
e) Lehenengo anfibioak lehorreratu.
f) Itsasoetan zelula anitzeko izakiak agertu.
g) Narrasti handiak ugaldu, baita loredun eta hazidun landareak ere.
h) Dinosauroak desagertu.
Biziaren

Oraingo

jatorria

garaia

B Aipatu honako hauek ahalbidetu zituzten moldaerak:
a) Artropodoak inguru lehortarra kolonizatzen lehenak izatea.

.........................................................................................................................
b) Narrastiek uretatik urruneko inguruneak kolonizatzea.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
c) Hegaztiak eta ugaztunak ingurune hotzagoetan bizitzea.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................

C Zelula anitzeko zer organismo agertu ziren lehenen Lurrean? Zer ingurutan sortu
ziren?

.........................................................................................................................

202


.........................................................................................................................

7

VI. lan-fitxa
Ikasturtea: ..............................................................

Data: .......................................................................

DIBERTSITATE BIOLOGIKOA ESPAINIAN

A Irakurri testu hau:
Espainia, Europako herrialde guztien artean, dibertsitate biologikorik handienetariko bat
da. Izan ere, ingurune natural asko ditu, bata bestetik oso desberdinak, eta horietariko
bakoitzean, gainera, hango baldintzetara moldaturiko espezieak bizi dira, batzuetan
espezie oso bereziak.
Halaber, ingurune horietariko batzuetan (adibidez, Penintsularen iparraldeko haran
ezkutuak, Mediterraneoko kostaldeko gune heze eta gazi bereziak, barrualdeko mendien gailurrak eta maldak, eta Balearretako eta, batez ere, Kanarietako ingurune bereziak),
munduko beste ezein lekutan ez dauden espezieak bizi dira. Espezie horien izena
endemismo da.
Espezie endemikorik garrantzitsuenetariko batzuk (arrarotasuna eta urritasuna kontuan
hartuta), Espainiako dibertsitate biologikoa osatzen dutenak, honako hauek dira: katamotz iberiarra, eguzki-arrano iberiarra, Sierra Nevadako bioleta, farteta eta samaruka
(itsasertz mediterranearrean soilik bizi diren bi arrain), uhandre iberiarra, ferrereta edo
Balearretako apotxoa, basoilar kantauriarra eta, batik bat, Kanariar uharteetako landarediaren eta faunaren zati handia.
a) Azaldu endemismoa zer den, eta jarri adibideren bat.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................


.........................................................................................................................
b) Kanariar uharteetan, Espainiako beste ezein lekutan baino espezie endemiko
gehiago dago. Zergatik da hori, zure ustez?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
c) Kontsultatu Espainiako dibertsitate biologikoari buruzko aurkezpena, www.anayadigital.com webgunean ageri direnak. Aukeratu Espainiako basoren bat edo faunako
espezieren bat, eta idatzi txosten laburra.

203

8

I. lan-fitxa
Izena eta apellidos: .....................................................................................................................................
Nombre yabizenak: .......................................................................................................................................
Ikasturtea: ..............................................................
Curso: .....................................................................

Data: .......................................................................
Fecha: ....................................................................

ATMOSFERAREN OSAERA ETA EGITURA

A Adierazi ea esaldiok egia (E) ala gezurra (G) dioten:
I. Atmosferako gasik ugariena oxigenoa da.
II. Lurreko geruzen artean, pisurik txikiena atmosferak dauka.
III. Landareek fotosintesia egiteko behar duten gasa
oxigenoa da.
IV. Nitrogenoak aireko gasaren bolumen osoaren % 78 dauka.
V. Atmosferako ur-lurrunaren ehunekoa iraunkorra da beti.
VI. Atmosferako hautsa esekiduran dago.

B Idatzi ondo zure ustez gezurra esan duten esaldiak, aurreko atalekoak:
I. ..................................................................................................................................
II. ..................................................................................................................................
III. .................................................................................................................................
IV. .................................................................................................................................

VI. .................................................................................................................................

C Idatzi termino egokia puntuen gainean:
Atmosferak ................. geruza ditu. Kanpoaldekoa .................... da; horrek, alde
batean ...................... eta bestean kanpoko espazioa ditu. Erdiko geruza .....................
da, eta meteoritoak bertan desegiten dira, .............. ...................... sortuz. Estratosferaren barruan, ..................... izeneko zona dago, eta geruza horretan .....................
izeneko gasaren kantitate handiago dago; ozonoak garrantzi handia dauka, Eguzkiaren erradiazio ......................... xurgatzen dituelako (erradiazio kaltegarriak). Atmosferan, sakonen dagoen geruza .................... da; geruza horretan, fenomeno
.......................... gertatzen dira, eta bertan daude Lurreko izaki bizidun guztiak.

204


V. ..................................................................................................................................

Anaya

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (20)

Similar to Anaya

Similar to Anaya (20)

Anaya