Müasirliyin vacib şərtlərindən biri milliliyi saxlamaqla dünyaya inteqrasiya etməkdir. Müasir texnologiyanın imkanlarından istifadə etmək, dünya miqyasında sosiallaşmaq müxtəlif millətlərin əsas hədəfidir. Çoxmillətli cəmiyyətdə kütləvi ikidillilik qaçılmaz sosial təzahürdür. Tədqiqatçılar ikidilliliyə sahib olmanın beyin üçün əhəmiyyətini sübut ediblər. Həmçinin ikidilli və ya çoxdilli insan mühitə daha asan adaptasiya olur. Elm və texnika inkişaf etdikcə, aparıcı xarici dilə daha çox tələbat yaranır. Müasir dövrümüzdə, demək olar ki, bütün ölkələrdə ingilis dilinin nüfuzu artıb. Lakin beynəlxalq dillərin sərhədləri genişləndikcə və funksiyaları artdıqca yerli dillər tədricən tənəzzülə uğrayır, bəzən isə məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşir. Məqalədə çoxdilliliyin müsbət və mənfi tərəfləri göstərilib, beynəlxalq dilə sahib olmanın yerli dillər üçün törətdiyi təhlükədən bəhs edilib.
One of the significant conditions of modernity is the integration into the world while maintaining nationality. Taking advantage of the opportunities of modern technology and socializing on a global scale are the main goals of various nations. Mass bilingualism is accepted as an inevitable social phenomenon in a multinational society. Researchers have also demonstrated the significance of bilingualism for the brain. Moreover, a bilingual or multilingual person adapts to the environment more easily. With the development of science and technology, there is a wider demand for a leading foreign language. During the modern era, the influence of the English language has been increased in the majority of all countries. However, as the boundaries of international languages expand and their functions increase, local languages gradually decline and sometimes meet the threat of
extinction. The current article demonstrates the positive and negative sides of multilingualism and talks about the danger of having an international language for local languages.
MÜTALİƏ PEDAQOJİ PROBLEM KİMİ / READING AS A PEDAGOGICAL PROBLEMAzerbaijanJournalofE1
Araşdırmanın məqsədi mütaliənin pedaqoji problem olduğunu və məktəblilərin
mədəniyyətinin formalaşmasında oynadığı rolu müəyyənləşdirməkdir. Bu sahədə apardığımız tədqiqatın dayanıqlığına nail olmaq üçün Azərbaycan Respublikasının
Təhsil Nazirliyinin 2015-2019-cu illərdə ümumtəhsil məktəblərinin VIII-XI sinif
şagirdlərinin iştirakı ilə təşkil etdiyi “Ədəbiyyat biliciləri” müsabiqəsinin məktəb,
rayon (şəhər) və ölkə mərhələsinin imkanlarından istifadə etdik. Məktəb mərhələsi,
bədii əsər oxumağa meyil və maraq göstərən, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı nümunələrini davamlı mütaliə edən şagirdlərin aşkara çıxarılmasına həsr edilmişdir. Şagirdlər tərtib olunmuş sorğu vərəqlərindəki müvafiq sualları (oxuduqları əsərlər, onların müəllifləri, hər bir əsərin mövzusu, ideyası, tərbiyəvi əhəmiyyəti və s.) yazılı cavablandırmışdırlar. VIII-IX siniflər üzrə 10-dan, X-XI siniflər üzrə 15-dən artıq mütaliə etmiş şagirdlərin adlı siyahısı hazırlanmışdır. Hər məktəbdən ən çoxu 3 şagird seçilmiş, onların adlı siyahısı (adı, soyadı, atasının adı, oxuduğu məktəb, sinif) rayon (şəhər) mərhələsində iştirak etmək üçün təhsil şöbəsinə (idarəsinə) təqdim edilmişdir. Müsabiqənin rayon (şəhər) mərhələsi şagirdlərin Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı (klassik ədəbiyyat, XX əsr ədəbiyyatı, müasir dövr ədəbiyyatı, görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər və onların əsərləri, yaradıcılıq istiqamətlərinə görə onların müqayisəsi və s.) haqqında biliklərinin aşkara çıxarılmasına, oxuduqları bədii əsərlərin ictimai mahiyyətinin, insanların mənəvi tərbiyəsində rolunun, ədəbiyyat tarixində tutduğu yerin hansı səviyyədə dərk olunmasına yönəlmiş, həmin əsərlər və onlarda əks etdirilmiş surətlər barədə müstəqil fikirlərinin öyrənilməsini əhatə edən tapşırıqlar hazırlanmışdır. Tapşırıqlar 15 sual olmaqla 2 və daha artıq variantda hazırlanmış, hər bir sual yazılı cavablandırılmışdır. Tapşırıqların müvafiq meyarlar əsasında qiymətləndirilməsi başa çatdıqdan sonra hər iki şifrə tutuşdurulmaqla şagirdlərin nəticəsi müəyyən edilmiş, həmin nəticələr əsasında reytinq cədvəli tərtib olunmuş və qaliblər ölkə mərhələsinə göndərilmişdir. Ümumtəhsil məktəblərinin VIII-XI sinif şagirdlərinin iştirakı ilə ölkə mərhələsi Bakı şəhərində təşkil olunmuş, bu mərhələdə 2016-cı ildə 93, 2017-ci ildə 111, 2018-ci ildə 110, 2019-cu ildə isə 125 nəfər iştirak etmişdir. Apardığımız araşdırma göstərir ki, son vaxtlar təhsil sahəsində həyata keçirilən məqsədyönlü islahatlar uşaqların mütaliə mədəniyyətinin inkişafına da təsir göstərmişdir. Bu işdə inkişafa nail olmağın səbəbi mütaliəninoxunun fəlsəfəsinin və metodikasının dəyişməsidir.
The aim of the research is to determine the role of reading in the formation of school culture. In 2015-2019, the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan held a competition “Literature connoisseurs” with the participation of students of 8 to 11 grades of secondary schools. The competition was organized at the school, district (city) and country levels.
Məqalədə anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında misilsiz xidmətləri olan, özündən sonrakı bədii fikirdə davamlı bir ədəbi ənənə yaradan, orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının ustad sənətkarlarından biri olan Məhəmməd Füzuli yaradıcılığının bədii məziyyətlərindən və janr xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. Füzuli sənətində qəzəlin özünəməxsus yer tutduğu, onun Azərbaycan, fars və ərəb dillərində yüzdən çox qəsidə yazdığı bildirilir. “Leyli və Məcnun”, “Bəngü Badə”, “Söhbətüləsmar”, “Həft cam” adlı poemalarının dil və üslubi xüsusiyyətləri, mövzu dairəsi və süjet xətti barədə məlumat verilir. Şairin nəzm ustadı olmaqla bərabər, “Rindü Zahid”, “Səhhət və Mərəz”, “Beş nəsr məktubu” (“Şikayətnamə” də daxil olmaqla), “Hədiqətüs-süəda” kimi əsərlərinin timsalında müqtədir nasir kimi də klassik Azərbaycan nəsrinin inkişafında mühüm rol oynadığı vurğulanır.
The article discusses the literary achievements of Muhammad Fuzuli, who has made unparalleled contributions to the development of native Azerbaijani literature. He is recognized as one of the masterful artists of medieval Azerbaijani literature, having created a continuous literary tradition and unique characteristics in his creative works and genre. It is reported that in the art of Fuzuli, the ghazal holds a distinctive place, and he wrote more than a hundred odes in Azerbaijani, Persian, and Arabic languages. Information about the language and stylistic features, thematic scope, and plot of the poems titled “Leyli and Majnun”, “Bangu-Bade”, “Sohbet-ul Asmar”, and “Haft-jam” is provided. Alongside being a master of poetic form, it is emphasized that the poet played a significant role in the development of classical Azerbaijani prose as an exemplar of his works such as “Rindu-Zahid”, “Sahhat and Maraz”, “Five Prose Letters” (including “Shikayetname”), and “Hadigatus-Suada”.
MÜTALİƏ PEDAQOJİ PROBLEM KİMİ / READING AS A PEDAGOGICAL PROBLEMAzerbaijanJournalofE1
Araşdırmanın məqsədi mütaliənin pedaqoji problem olduğunu və məktəblilərin
mədəniyyətinin formalaşmasında oynadığı rolu müəyyənləşdirməkdir. Bu sahədə apardığımız tədqiqatın dayanıqlığına nail olmaq üçün Azərbaycan Respublikasının
Təhsil Nazirliyinin 2015-2019-cu illərdə ümumtəhsil məktəblərinin VIII-XI sinif
şagirdlərinin iştirakı ilə təşkil etdiyi “Ədəbiyyat biliciləri” müsabiqəsinin məktəb,
rayon (şəhər) və ölkə mərhələsinin imkanlarından istifadə etdik. Məktəb mərhələsi,
bədii əsər oxumağa meyil və maraq göstərən, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı nümunələrini davamlı mütaliə edən şagirdlərin aşkara çıxarılmasına həsr edilmişdir. Şagirdlər tərtib olunmuş sorğu vərəqlərindəki müvafiq sualları (oxuduqları əsərlər, onların müəllifləri, hər bir əsərin mövzusu, ideyası, tərbiyəvi əhəmiyyəti və s.) yazılı cavablandırmışdırlar. VIII-IX siniflər üzrə 10-dan, X-XI siniflər üzrə 15-dən artıq mütaliə etmiş şagirdlərin adlı siyahısı hazırlanmışdır. Hər məktəbdən ən çoxu 3 şagird seçilmiş, onların adlı siyahısı (adı, soyadı, atasının adı, oxuduğu məktəb, sinif) rayon (şəhər) mərhələsində iştirak etmək üçün təhsil şöbəsinə (idarəsinə) təqdim edilmişdir. Müsabiqənin rayon (şəhər) mərhələsi şagirdlərin Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı (klassik ədəbiyyat, XX əsr ədəbiyyatı, müasir dövr ədəbiyyatı, görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər və onların əsərləri, yaradıcılıq istiqamətlərinə görə onların müqayisəsi və s.) haqqında biliklərinin aşkara çıxarılmasına, oxuduqları bədii əsərlərin ictimai mahiyyətinin, insanların mənəvi tərbiyəsində rolunun, ədəbiyyat tarixində tutduğu yerin hansı səviyyədə dərk olunmasına yönəlmiş, həmin əsərlər və onlarda əks etdirilmiş surətlər barədə müstəqil fikirlərinin öyrənilməsini əhatə edən tapşırıqlar hazırlanmışdır. Tapşırıqlar 15 sual olmaqla 2 və daha artıq variantda hazırlanmış, hər bir sual yazılı cavablandırılmışdır. Tapşırıqların müvafiq meyarlar əsasında qiymətləndirilməsi başa çatdıqdan sonra hər iki şifrə tutuşdurulmaqla şagirdlərin nəticəsi müəyyən edilmiş, həmin nəticələr əsasında reytinq cədvəli tərtib olunmuş və qaliblər ölkə mərhələsinə göndərilmişdir. Ümumtəhsil məktəblərinin VIII-XI sinif şagirdlərinin iştirakı ilə ölkə mərhələsi Bakı şəhərində təşkil olunmuş, bu mərhələdə 2016-cı ildə 93, 2017-ci ildə 111, 2018-ci ildə 110, 2019-cu ildə isə 125 nəfər iştirak etmişdir. Apardığımız araşdırma göstərir ki, son vaxtlar təhsil sahəsində həyata keçirilən məqsədyönlü islahatlar uşaqların mütaliə mədəniyyətinin inkişafına da təsir göstərmişdir. Bu işdə inkişafa nail olmağın səbəbi mütaliəninoxunun fəlsəfəsinin və metodikasının dəyişməsidir.
The aim of the research is to determine the role of reading in the formation of school culture. In 2015-2019, the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan held a competition “Literature connoisseurs” with the participation of students of 8 to 11 grades of secondary schools. The competition was organized at the school, district (city) and country levels.
Məqalədə anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında misilsiz xidmətləri olan, özündən sonrakı bədii fikirdə davamlı bir ədəbi ənənə yaradan, orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının ustad sənətkarlarından biri olan Məhəmməd Füzuli yaradıcılığının bədii məziyyətlərindən və janr xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. Füzuli sənətində qəzəlin özünəməxsus yer tutduğu, onun Azərbaycan, fars və ərəb dillərində yüzdən çox qəsidə yazdığı bildirilir. “Leyli və Məcnun”, “Bəngü Badə”, “Söhbətüləsmar”, “Həft cam” adlı poemalarının dil və üslubi xüsusiyyətləri, mövzu dairəsi və süjet xətti barədə məlumat verilir. Şairin nəzm ustadı olmaqla bərabər, “Rindü Zahid”, “Səhhət və Mərəz”, “Beş nəsr məktubu” (“Şikayətnamə” də daxil olmaqla), “Hədiqətüs-süəda” kimi əsərlərinin timsalında müqtədir nasir kimi də klassik Azərbaycan nəsrinin inkişafında mühüm rol oynadığı vurğulanır.
The article discusses the literary achievements of Muhammad Fuzuli, who has made unparalleled contributions to the development of native Azerbaijani literature. He is recognized as one of the masterful artists of medieval Azerbaijani literature, having created a continuous literary tradition and unique characteristics in his creative works and genre. It is reported that in the art of Fuzuli, the ghazal holds a distinctive place, and he wrote more than a hundred odes in Azerbaijani, Persian, and Arabic languages. Information about the language and stylistic features, thematic scope, and plot of the poems titled “Leyli and Majnun”, “Bangu-Bade”, “Sohbet-ul Asmar”, and “Haft-jam” is provided. Alongside being a master of poetic form, it is emphasized that the poet played a significant role in the development of classical Azerbaijani prose as an exemplar of his works such as “Rindu-Zahid”, “Sahhat and Maraz”, “Five Prose Letters” (including “Shikayetname”), and “Hadigatus-Suada”.
TƏHSİLALANLARIN QRUP HALINDA İDRAKİ HƏRƏKƏT FORMASININ PLANLAŞDIRILMASI / PLA...AzerbaijanJournalofE1
Məqalədə təhsilalanların qrup halında idraki hərəkət formasının (qrupun hər bir üzvünün potensial idrakı imkanları səfərbər edilməklə) planlaşdırılmasının didaktik anlayış olaraq necə dərk olunmasından, başlıca əlamətlərinin fərqləndirilməsindən, metodik sistemin digər komponentləri ilə dialektik əlaqələrinin müəyyənləşdirilməsindən, komponenti olduğu təlim sisteminin emercent təbiətindən (tamın hissəsini və ya alt sistemini özünə tabe etməsi), təhsil məkanının formalaşmasına sənaye inqilabının çağırışlarından, idarəetmənin paradiqmasından, paylaşılan təcrübənin (bəşər mədəniyyətinin-təcrübəsinin zəruri hissəsinin) ehtiva etdiyi elementlərdən, gözlənilən nəticələrdən, standartlardan, layihələşdirilən prosesdə qarşılıqlı əlaqəyə daxil olanların (öyrədən və öyrənənin) məkan halından (bəlli koordinatlara malik və ya laməkan mövcudluğundan), təbii və süni intellektin imkan daşıyıcılıq yükündən asılılığına diqqət yönəldilir. Bildirilir ki, söylənilən arqumentlərin mövcudluğu sözügedən gerçək hadisənin (nəzərə alınır ki, mənimsənilməsi planlaşdırılan təlim materialı və hər bir öyrənənin potensialına uyğun idraki hərəkət forması (təlim metodu) vahid halda məzmun qismində çıxış edir) mənimsəmə subyektlərinin qrup halında idraki hərəkət forması olması ilə bağlıdır. Hərəkət forması kimi qəbul edilən bu mövcudluq üsulunun (bu, elmi mənbələrdə təlimin təşkilat forması kimi interpretasiya olunur, onların sırasından əsas forma – “dərs” termini ilə məxsusi olaraq fərqləndirilir) keyfiyyətliliyi onun standartların, normaların, ictimai-iqtisadi inkişafın tələblərinə, dövlətin, cəmiyyətin və əsas komponent funksiyalı şəxsin maraqlarına uyğunluğu ilə müəyyən olunur.
The article describes a method for planning the cognitive aspect of movement in a group of students (with the mobilization of each member of the group’s potential cognitive capabilities) is understood as a didactic concept, the differentiation of its main signs, the identification of dialectical connections with various components of the methodological system, the emergent nature of the training system, the challenges, and it was focused on the expected results, standards, and criteria. It is claimed that the existence of the stated arguments is because the actual phenomenon in question (it is assumed that the training material planned to be mastered and the form of cognitive movement corresponding to the potential of each learner (training method) act as a single content) is a form of cognitive movement of the subjects. The quality of the method of existence, which is regarded as a form of movement (in scientific sources it is interpreted as a form of organizational education, distinguished in particular by the term “lecture”, which is the main form), is determined by its compliance with the requirements of standards, norms, socio-economic development, and the interests of the state, society, and the individual as the main component function.
DIGITAL TRANSFORMATION Of UNIVERSITIES IN TÜRKİYE AND KAZAKHSTAN: COMPARATIVE...AzerbaijanJournalofE1
The article focuses on the study of the digital transformation processes of universities in Türkiye and Kazakhstan. The authors presented the results of a comparative analysis of the digitalization of higher education at a country level; the main stages of digitalization of higher education are considered; the principles of construction and operation of these systems, as well as their common and different features are outlined; current problems of digitalization of higher education in two countries are highlighted. A comparative analysis was carried out based on such criteria as the digital literacy of teachers, the organizational process of digitalization of higher education, and digital literacy among students. A graphical interpretation of the current state of the use of digital technologies in the higher education system at a country level is presented.
This research is funded by the Committee of Science of the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Kazakhstan (Grant №. BR21882302 Kazakhstan’s Society in the Context of digital transformation: prospects and Risks).
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Science and Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended
by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
YAŞAYAN GELENEKSEL SANATLARA BİR ÖRNEK: KEÇECİLİK VE BİR USTA / AN EXAMPLE OF...AzerbaijanJournalofE1
Geleneksel el sanatları içerisinde keçeciliğin tarihi kökleri oldukça eskiye dayanır. Türklerin bu alanda Milattan önceki Orta Asya dönemlerine kadar uzanan üretimleri vardır. Günümüzde gelişen teknoloji ve
değişen yaşam biçimleri nedeniyle keçe üretimi azalmıştır. Ancak üretimi azalan geleneksel keçeyi bazı ustalar yeniden üretmeye başlamışlardır. Keçe fonksiyonel kullanım alanı olan ürünlere
dönüşmüştür. Geleneksel keçe üretimini özveriyle devam ettiren, Konya ilinde yaşayan Celalettin Berberoğlu bu konuda iyi bir örnek
oluşturmaktadır. Kendisi elbise, aksesuar vb. alanlarda keçe üretmektedir. Unutulan bu geleneksel sanatın gelecek kuşaklara aktarılması önemlidir, bu amaç doğrultusunda maddi kültür ögesi olarak keçe
okullardaki müfredata da eklenmelidir. Sanatın eğitime olan eşsiz katkıları göz önünde bulundurularak keçecilik el becerisi ve özgün düşünmeye katkısı vesilesiyle eğitim sürecinin bir parçası haline getirilmesinde fayda vardır. Çalışmamızda geçmişte geleneksel yaygı amaçlı olarak üretilmiş olan keçenin farklı fonksiyonel kullanım alanlarında yeniden üretimi ile ilgili örnekler üzerinde durulacaktır.
The historical roots of felt is based on quite old in traditional craft.
The Turks has production in this area dating back to the Central Asia
of before Christ. Today the production of felt is decreased due to
emerging technologies and changing lifestyles. However, some of the
masters began to reproduce declining production of traditional felt.
Felt became the products that have functional usage area. Celalettin
Berberoglu is a good example in this regard who continuing efforts in
the production of traditional felt and lives in Konya. He produces felt areas like clothes, accessories etc. It is important to pass on this forgotten traditional art to future generations. It should be added to the curriculum in schools as a forgotten material culture element. In this study will be focus on examples of reproduction in different functional areas of felt which produced for traditional ground cloth purposes in the past.
QARABAĞ REGİONUNDA TƏHSİLİN İNKİŞAFI TARİXİNDƏN / ON THE HISTORY OF EDUCATION...AzerbaijanJournalofE1
Məqalədə Azərbaycanın Qarabağ regionunun təhsil tarixinə nəzər salınır. Qeyd olunur ki, XIX əsrdə fəaliyyət göstərmiş yeni dünyəvi məktəblər, o cümlədən 1830-cu ilin sentyabrında Şuşa şəhərində açılan qəza məktəbi Şimali Azərbaycanın Qarabağ regionu əhalisinin maariflənməsində mühüm rol oynadı. Azərbaycanın şimal əraziləri işğal edildikdən sonra isə ənənəvi məktəblərin fəaliyyətinə son qoyuldu, çar məmurları yetişdirən məktəblər açıldı. Məktəb binalarının,
mədəni-maarif müəssisələrinin milliləşdirilməsi sahəsində çətinlikləri aradan qaldırmaq və bölgədə təhsili inkişaf etdirmək məqsədilə 1920-ci ilin oktyabrında N.Nərimanov bir qrup dövlət xadimi ilə birlikdə Şuşaya gəldi. O, siyasi iradə göstərərək, Yuxarı (Dağlıq) Qarabağda xalq maarifinin təşkil olunması sahəsində qarşıda duran vəzifələrin
həyata keçirilməsi yollarını göstərdi. Tarixi tədqiqatlar sübut edir ki, XIX əsrə qədər Yuxarı (Dağlıq) Qarabağda erməni etnik kütləsi olmamışdır. Onlar buraya XIX əsrin əvvəllərindən etibarən çar Rusiyası tərəfindən köçürülmüşdür. Ermənilər Qarabağda avtoxton (yerli) olmalarını sübut etməyə cəhd etmələrinə və Yuxarı (Dağlıq) Qarabağa əsassız ərazi iddiaları irəli sürmələrinə baxmayaraq, onların bu regiona dair heç bir mədəni yaradıcılıq nümunəsi yoxdur. Məqalədə həm də Ermənistan-Azərbaycan Qarabağ münaqişəsinin cəmiyyətdə diqqət mərkəzində olması və beynəlxalq problemə çevrilməsi, Qarabağ regionu
haqqında daha ətraflı məlumatların gənclərə çatdırılmasının vacibliyi nəzərə alınaraq Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəblərində “Qarabağ tarixi”nin tədrisinə dair qərarın mahiyyəti əsaslandırılır.
The formation of the Karabakh region of Azerbaijan is considered in the Article. It is noted that the new secular schools operating in the 19th century, including the county school opened in Shusha in September 1830, played an important role in the education of the population of the Karabakh region of Northern Azerbaijan. After the occupation of the northern territories of Azerbaijan, the activities of traditional schools were stopped, and schools for the training of tsarist officials were opened. In order to overcome difficulties in the field of nationalization of school buildings, cultural and educational institutions, and
in order to develop education in the region, in October 1920, N. Narimanov arrived in Shusha with a group of statesmen. Having shown political will, he showed the ways to implement the tasks set for organizing public education in Upper (Nagorno) Karabakh. Historical studies prove that there was no Armenian ethnos in Upper (Nagorno) Karabakh until the 19th century. They were resettled here by tsarist Russia at the beginning of the 19th century. Despite the fact that the Armenians are trying to prove their autochthonousness in Karabakh and present unsubstantiated territorial claims to Upper (Nagorno) Karabakh, they have no examples of cultural creativity in this region.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 694, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil
texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər
sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
NİZAMİ GƏNCƏVİ VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ / NIZAMI GANJAVI AND THE AZERBAIJANI LANGUAGEAzerbaijanJournalofE1
Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi əsərlərini fars dilində yazsa da, milli mənsubiyyətini heç vaxt unutmamışdır. O bunu əsərlərində dönə-dönə vurğulamış, mənsub olduğu xalqdan, onun mənəvi, mədəni dünyasından, tarixi qəhrəmanlığından söz açmışdır. Xüsusilə epik əsərlərində işlətdiyi türk-Azərbaycan sözləri, o cümlədən xalqımızın bədii düşüncəsini təcəssüm etdirən və yalnız bizə aid olan atalar sözləri, hikmətli sözlər və məsəllər onun azərbaycanlı olduğunun ən bariz sübutudur. Müşahidələr göstərir ki, çox böyük ehtimalla şairin əsərlərində canlı danışıq dilindən götürülmüş yüzdən artıq kəlmənin işlədilməsi təsadüfi hadisə, yaxud söz ustadının sadəcə sinonimlik yaratmaq istəyi olmamışdır. Nizami dövrünün “gərək fars dilində yazsın sənətkar” stereotipini sındırmaq, türk-Azərbaycan sözləri ilə də mükəmməl əsərlər yazmağın mümkünlüyünü göstərmək istəmişdir. Bu həm bir ilk, həm də böyük missiya idi. Təsadüfi deyil ki, Nizamidən az sonra yaranan türkdilli bədii ədəbiyyat məhz onun təsiri ilə formalaşmış və inkişaf etmişdir. Nizami düşüncəsi, Nizami sözü bu ədəbiyyatın əsas leytmotivi olmuşdur. Buna görə də Nizaminin həyatını və yaşadığı tarixi dövrü dərindən öyrənmək, poetikasını təhlil etmək, dünyagörüşünün hüdudlarını müəyyənləşdirmək, onun haqqında müfəssəl təsəvvür yaratmaq baxımından şairin əsərlərindəki milli sözlərin öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Although the great Azerbaijani poet Nizami Ganjavi wrote his works in Persian, he never forgot his nationality. He repeatedly emphasized this in his works, spoke about the people to which he belonged, its spiritual, cultural world, and his historical heroism. Especially the Turkish-Azerbaijani words used in his epic works, as well as proverbs, and sayings that embody the artistic thinking of our people and belong only to us, are the most obvious proof that he is Azerbaijani. Observations show that it is probably not a coincidence or the master’s desire to create synonyms that more than a hundred words from the living language are used in the poet’s works. We think that Nizami wanted to break the stereotype of the period “an artist should write in Persian” and show the possibility of writing excellent works with Turkish-Azerbaijani words. This was both a first and a great mission. It is not a coincidence that the Turkish language fiction, which emerged shortly after Nizami, was formed and developed under his influence. Nizami’s thought and word were the main leitmotif of this literature. The study of national words in the works of the poet has great importance in terms of in-depth study of Nizami’s life and historical period, analysis of his poetics, defining the boundaries of his worldview, creating a detailed impression of him.
XVI-XIX ƏSRLƏRDƏ QARABAĞIN ƏNƏNƏVİ TƏHSİL OCAQLARI / TRADITIONAL EDUCATIONAL ...AzerbaijanJournalofE1
XIX əsrdə Rusiyanın nəzarəti altındakı bütün müsəlman-türk ölkələrində olduğu kimi Qarabağ bölgəsində də mərhələli müasirləşmə prosesi başlandı. Bu özünü, ilk növbədə təhsil sahəsində göstərirdi. Çar
Rusiyasının işğalından sonra Azərbaycanda açılan rus-tatar məktəbləri ilə başlayan müasirləşmə prosesi daha sonra cədidçilərin açdıqları milli xarakterli məktəblərlə davam etdirildi. Nəticədə, XX əsrin əvvəllərində Qarabağda kifayət qədər təsirli intellektual kütlə formalaşdı ki, onlar da Azərbaycanın mədəni-ictimai həyatında mühüm rol oynadılar. Tarix boyu Qarabağ bölgəsi təlim-tərbiyə mərkəzlərinə sahib olub. XVI-XIX əsrlərdə fəaliyyət göstərən bu mərkəzlər Qarabağın elmi-mədəni, sosial-ictimai inkişafında böyük rol oynayıblar. Rus işğalından
sonra da mövcudluğunu davam etdirən həmin ənənəvi təhsil ocaqları Qarabağda elm adamları və ədiblərlə birlikdə çoxlu sayda sənətkar da yetişdirib.
In the 19th century, the Garabagh region, like all Muslim-Turkish countries
under Russian control, underwent a gradual process of modernization. This process manifested itself primarily in the field of education This process, which began with the Russian-Tatar schools opened in Azerbaijan after the occupation of Tsarist Russia, was continued with the national schools opened by the Jadids. As a result, at the beginning of the twentieth century, a highly influential intellectual group was formed in Garabagh, which made its presence felt in the cultural and social life of Azerbaijan. Throughout history, there have been training centers in the Garabagh region. These centers, operating in the XVI-XIX centuries, played an important role in the scientific, cultural, social and public development of Garabagh. These traditional educational institutions, which continued to exist even after the Russian occupation, trained many artists in Garabagh along with scientists and writers.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 695, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər
sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications. Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
PROFESSOR ƏHMƏD SEYİDOVUN PEDAQOJİ FİKRİN FORMALAŞMASINA DAİR ARAŞDIRMALARI “...AzerbaijanJournalofE1
Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişaf tarixində xüsusi yeri olan pedaqoji elmlər doktoru, əməkdar elm xadimi, professor Əhməd Seyidovun elmi-pedaqoji fəaliyyətində əsas məqsəd xalqımızın zəngin pedaqoji ideyalar tarixinin araşdırılması, onun sistemli şəkildə öyrənilməsi olmuşdur. O, pedaqoji fikrimizin bütöv bir mərhələsini tədqiq edərək milli-mənəvi xəzinəmizə əvəzsiz töhfələr vermişdir. Böyük alim Azərbaycan maarifçiləri A.Bakıxanov, M.F.Axundov, M.Ş.Vazeh, S.Ə.Şirvani, H.Zərdabi, M.Füzuli, F.Köçərli, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə haqqında fundamental tədqiqatlar aparmışdır. Ə.Seyidov pedaqogikanın tarixi ilə bərabər, nəzəriyyəsi ilə də məşğul olaraq bu problemlərə dair öz əhəmiyyətini itirməyən 100-dən artıq əsər və məqalə yazmışdır. Ə.Seyidovun elmi-pedaqoji fikirlərinin təbliğində “Azərbaycan məktəbi” jurnalı mərkəzi yerlərdən birini tutur. Azərbaycanın bir çox görkəmli alimləri kimi onun da ən yaxşı araşdırmaları məhz bu jurnalda çap olunmuşdur. Bu faktlar jurnalın pedaqogika elminin və pedaqoji fikrin formalaşmasındakı rolunun böyüklüyünü bir daha aydın göstərir.
The main purpose of the scientific and pedagogical activity of Doctor of Pedagogical Sciences, Honored Scientist, Professor Ahmad Seyidov, who has a special place in the history of development of pedagogical thought in Azerbaijan, was to study the history of rich pedagogical ideas of our people. He studied an entire stage of our pedagogical thought and made invaluable contributions to our national and spiritual treasury. The great scientist conducted fundamental researches on Azerbaijani enlighteners: A.Bakikhanov, M.F.Akhundov, M.Sh.Vauzeh, S.Shirvani, H.Zardabi, M.Fuzuli, F.Kocharli, M.A.Sabir, J.Mammadguluzade.
A.Seyidov, dealing with the history of pedagogy as well as his theory, has written more than 100 works and articles on these problems, which are still relevant today. “Azerbaijan Journal of Educational Studies” occupies one of the central places in the promotion of A.Seyidov’s scientific and pedagogical ideas. As many prominent scientists of Azerbaijan, his best researches were published in this journal. These facts once again shed light on the great role of the journal in the formation of pedagogical science and pedagogical thought.
LÜTFİ ZADƏNİN İRSİ VƏ QEYRİ-SƏLİS MƏNTİQİN HUMANİSTİK SİSTEMLƏRİN DAVRANIŞLAR...AzerbaijanJournalofE1
2017-ci il sentyabrın 6-da Berkli şəhərində (ABŞ, Kaliforniya) zəmanəmizin böyük alimi Lütfi Əsgər Zadə 97 yaşında vəfat etdi. Tətbiqi riyaziyyat və süni intellekt nəzəriyyəsinin bir sıra əsas elmi istiqamətlərinin banisi olan L.Zadənin şəxsiyyətində dünya elmi əvəzolunmaz itki ilə üzləşdi. Professor L.Zadə ətraf mühit haqqında mövcud təsəvvürləri sürətlə dəyişən yeni fundamental elmi paradiqmaları yaratmağa qadir
olan azsaylı alimlərdən biri idi. Qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin və linqvistik dəyişənlərin əsaslarının təməlini qoyan elmi tədqiqatları alimə dünya şöhrəti qazandırmışdır. L.Zadə qeyri-səlis məntiqin və təqribi mühakimə nəzəriyyəsinin tək banisi, eyni zamanda mümkünlük nəzəriyyəsinin və ümumi qeyri-müəyyənlik nəzəriyyəsinin, Z-ədədləri və ümumiləşdirilmiş məhdudiyyətlər nəzəriyyəsinin, dənəvər (qranulyar) və yumşaq hesablamaların müəllifidir.
September 6, 2017 in Berkeley (USA, California) at the 97-th year, the Great scientist of modernity Lotfi Askar Zadeh passed away. In the person of L.Zade, who is the founder of a number of major scientific directions in applied mathematics and the theory of artificial intelligence, world science has suffered an irreparable loss. Professor
L.Zadeh was one of those few scientists whose original ideas are capable of generating new fundamental scientific paradigms that are rapidly changing notions about the environment. The world-famous scientist was brought by his scientific research, which laid the foundations of the theory of fuzzy sets and linguistic variables. L.Zadeh is the personal founder of fuzzy logic and the theory of approximate reasoning, the author of the theory of possibility and the general theory of uncertainty, the developer of the theory of Z-numbers and generalized constraints, the founder of granular and soft computing.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 696, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil
texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications. Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ MOBBİNQ / MOBBING IN EDUCATIONAL INSTITUTIONSAzerbaijanJournalofE1
Mobbinq iş yerində stress yaradan bir faktordur. Onun digər stress amillərindən fərqi insanda mənfi təsirlərinin uzun müddət qalmasıdır. Məqalədə müasir iş dünyasında daha çox rast gəlinən mobbinqin ümumi izahı verilmiş, onun təsir dairəsi, nəticələri, təhsil müəssisələrində mobbinq tətbiq olunan və onu tətbiq edənlərin xarakterik
xüsusiyyətlərinin izahı verilmişdir. Eyni zamanda təhsil müəssisələrində mobbinqin necə təsir yaratdığı və ona nə üçün müraciət edildiyi
müəyyən edilməyə çalışılmışdır. Keyfiyyət araşdırması olan sənəd analizi metodundan istifadə edilmiş və belə nəticəyə gəlinmişdir ki, mobbinq tətbiq olunan təhsil müəssisələrində müəllimlər dərsə maraqlı olmur, işə sədaqət prinsipi pozulur, ruh düşkünlüyü yaranır, bu neqativ hallar isə təhsilin keyfiyyətində əks olunur.
Mobbing is a factor which causes stress at work. Difference from other stress factors is that side effects of mobbing are long-lasting. The article gives a general explanation of mobbing, which is more common in the modern business world, its scope, results, the characteristics of those who use mobbing in educational institutions and those who use it. At the same time, an attempt was made to determine how mobbing affects educational institutions and why it is used. The method of document analysis, which is a qualitative research, was used and it was concluded that in educational institutions where mobbing is used, teachers are not interested in lessons, the principle of loyalty to work is violated, depression develops, and these negative situations are reflected in the quality of education.
AZƏRBAYCANDA DİSTANT TƏHSİLİN TƏŞKİLİ / ORGANIZATION OF DISTANCE EDUCATION IN...AzerbaijanJournalofE1
Bütün sahələrin inkişafına təsir göstərən təhsil cəmiyyətin uğurlu istiqamətə yönləndirilməsində və mütərəqqi ənənələr vasitəsilə yüksək nailiyyətlərə çatmasında ən vacib istiqamətlərdən biri hesab edilir. Müasir dünyada gedən qloballaşma və informasiya cəmiyyəti ictimai həyatın bütün sahələrində, xüsusən təhsil sahəsində əsaslı dəyişiklikləri, yeni strateji yanaşmaları zəruri etmişdir. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması
COVID-19 pandemiyası dövründə xüsusi aktuallıq kəsb
edən distant təhsil modelini formalaşdırır. Bu təhsilalma forması, kompüterlərin və rabitə texnologiyalarının köməyi ilə həyata keçirildiyindən
məsafədən təhsil almaq istəyənlərin sayının artması müəyyən çətinliklərə səbəb olur. Ona görə də müasir elm və təcrübə potensialının öyrənilməsi istiqamətində Azərbaycanda məsafədən təhsilin inkişafı, təhsilalanların motivasiyası, təhsilin keyfiyyəti, distant təhsil texnologiyalarının metodiki və informasiya təminatı məsələlərinin öyrənilməsi əsas vəzifələrdən biri hesab edilir.
Education, that affects the development of all areas, is considered one of the most important directions in the successful direction of society and the achievement of high results through progressive traditions. Globalization and the information society in the modern world have necessitated fundamental changes and new strategic approaches in all spheres of public life, especially in the field of education. Informatization of society forms a model of distance education, which is especially relevant during the COVID-19 pandemic. Distance education is a form of training conducted under the guidance of teachers in the form of a whole network, integrated into traditional education. This form of education is carried out with the help of computers and communication technologies. For this reason, the increase in the number of people who want to study at a distance causes certain difficulties. Therefore, one of the main tasks in the study of the potential of modern science and practice in Azerbaijan is the development of distance education, motivation of students, quality of education, methodological and information support of distance learning technologies.
AZƏRBAYCANDA DİSTANT TƏHSİL: PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR / DISTANCE EDUCATION...AzerbaijanJournalofE1
Müasir zamanın tələblərinə uyğun olaraq distant təhsilin geniş tətbiqi daha çox insanın təhsilə cəlb olunmasına imkan verir. Distant təhsil sayəsində ucqar kəndlərdə yaşayanlar, əlilliyi olanlar, müəyyən səbəblərə görə təhsilini davam etdirə bilməyənlər də rahat təhsil alır. Dünyanın bir çox ali təhsil müəssisələrində olduğu kimi Azərbaycanda da bu təhsilalma forması tətbiq edilməkdədir. Xüsusilə son dövrlərdə bu təhsilalma formasına çox önəm verilir. Ümumi təhsil müəssisələrində və universitetlərdə tədris prosesi tələbata uyğun hazırlanmış müvafiq proqramlar üzrə həyata keçirilir. Professor-müəllim heyəti üçün distant təhsillə bağlı xarici mütəxəssislərin iştirakı ilə mütəmadi olaraq təlimlər təşkil edilir. Təlimlərdə xüsusi yaradılmış platforma haqqında məlumatlar verilir, distant təhsildə istifadə olunan metodlar və texnologiyalar nəzərdən keçirilir. Məqalədə distant təhsil sahəsində atılan addımlar, görülən işlərlə yanaşı, dünyanın aparıcı elm mərkəzlərinin təcrübələrindən, onların Azərbaycanın təhsil müəssisələrinə tətbiqi məsələlərindən söz açılır.
The widespread use of distance education in accordance with the requirements of modern times allows more people to be involved in education. Thanks to distance education, people living in remote villages, people with disabilities, or those who for some reason cannot continue their education, also get a comfortable education. As in many higher education institutions of the world this form of education is widely used in Azerbaijan. Specially in last year this form of education received much attention. The educational process in general educational institutions and universities is carried out according to the relevant programs, developed in accordance with the needs. There are regularly organized trainings for professors-teachers of distance education with the participation of foreign experts. In the trainings there are provided information on a specially created platform, the methods and technologies used in distance education are considered. The article discusses the steps taken in the field of distance education, the work done, as well as the experiences of leading world scientific centers and their application in educational institutions of Azerbaijan.
İNKLÜZİV TƏHSİLDƏ SİNFİN EFFEKTİV İDARƏ EDİLMƏSİNİN MƏQSƏDİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ / T...AzerbaijanJournalofE1
Məqalədə inklüziv təhsilin tətbiqi ilə əlaqədar müxtəlif tarixi dövrlərdə qəbul olunmuş qərarlar, layihələr, pedaqoji təcrübələr araşdırılır, empirik metodların köməyi ilə təhlillər aparılır, onların səciyyəvi xüsusiyyətləri qeyd olunur. “2018-2024-cü illərdə Azərbaycan Respublikasında sağlamlıq imkanları məhud şəxslər üçün inklüziv təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”nın əsas istiqamətləri şərh olunur, proqramın məqsədi və gözlənilən nəticələr açıqlanır. Burada, həmçinin Azərbaycanda inklüziv təhsillə bağlı dövlət proqramının icrasına dəstək məqsədilə həyata keçirilən layihələrin məzmunu və sinfin idarə edilməsi zamanı istifadə edilən metodlar nəzəri cəhətdən ümumiləşdirilir. Qeyd edilir ki, inklüziv təhsil sosial birliyi stimullaşdırır, əlilliyi olan uşaqların yaşıdlarından təcrid olunmalarının qarşısını alır, onların intellektual inkişafına, cəmiyyətə inteqrasiyasına və hüquqlarının təmin olunmasına kömək edir. Əlilliyi olmayan uşaqlarda isə öz həmyaşıdlarına və eyni sinifdə oxuyan fiziki məhdudiyyəti olan şəxslərə qarşı düzgün yanaşmanın formalaşmasına səbəb olur. Bundan başqa, inklüziv təhsil demokratik dəyərlərə – inama, cəsarətə, mərhəmətə, bərabərliyə, zorakılıqdan imtina etməyə səsləyir. Belə ki, inklüziya bütün uşaqların məktəbə getmək, öz fikrini ifadə etmək, keyfiyyətli təhsil prosesində iştirak edərək müəyyən nəticələr əldə etmək hüquqlarının təmin edilməsini və sosial təcridə məruz qala bilən şagirdlərə mənəvi dəstəyin göstərilməsini nəzərdə tutur. İnklüziv təhsil prosesində müəllimlər şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla onların intellektual inkişafına səmərəli kömək göstərilməsinə imkan verən pedaqoji metodikaları, strategiyaları mənimsəyirlər. Effektiv təlim mühiti yaradan müəllim proaktiv münasibət göstərir. Məqalədə həm də sinfin effektiv idarə edilməsi qaydalarının əhəmiyyəti vurğulanır.
Decisions, projects, pedagogical practices made in different historical periods in connection with the application of inclusive education were studied, analyzes were conducted with the help of empirical methods, and their specific features were noted. The main directions of the “State Program for the Development of Inclusive Education for Persons with Disabilities in the Republic of Azerbaijan in 2018-2024” are explained, the goals and expected results of the development of education directly from the program are announced, as well as the “Teacher Development Program” The content of the project implemented to support the implementation of the state program on inclusive education in Azerbaijan and the methods used in classroom management are theoretically generalized. Inclusive education stimulates social cohesion, frees children with disabilities from peers and social isolation, helps them develop, integrate into life and ensure their rights. Children with disabilities develop compassion and care for their peers or people with disabilities in their classrooms.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 697, I...AzerbaijanJournalofE1
“Azərbaycan məktəbi” Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil
texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. “Azərbaycan məktəbi” ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications. Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
AZƏRBAYCANLI MÜƏLLİM KADRLARI HAZIRLIĞINDA İRƏVAN MÜƏLLİMLƏR SEMİNARİYASININ ...AzerbaijanJournalofE1
İrəvan şəhəri tarixən azərbaycanlıların yaşadığı böyük elm, maarif və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olub. İrəvan xanlığı 1390-cı ildən
1828-ci ilədək azərbaycanlılar tərəfindən idarə olunub. Azərbaycanı işğal edən çar Rusiyası xanlığı ləğv edərək burada erməni vilayəti təşkil etmiş, İrandan 40 min və Osmanlı dövlətindən 84600 ermənini bu torpaqlarda yerləşdirmişdi. Bunlara baxmayaraq İrəvan şəhəri həmişə öz milli kaloritini qoruyub saxlayıb. Məqalədə 1881-ci ildə təşkil edilən İrəvan Müəllimlər Seminariyasının azərbaycanlı müəllim kadrları hazırlığındakı rolundan bəhs olunur. Seminariya 40 ilə yaxın müddətdə hazırladığı müasir dünyagörüşünə və düşüncə tərzinə malik yüksəkixtisaslı milli müəllim kadrları ilə azərbaycanlıların üstünlük
təşkil etdiyi İrəvan mahalında ədəbi-ictimai, elmi-mədəni həyatın ənənəvi dolğunluğunun və canlılığının qorunub saxlanılmasında təqdirəlayiq xidmətlər göstərib, pedaqoji fikir salnaməmizə yaddaqalan səhifələr yazıb. Seminariyanın məzunları azərbaycanlıların yaşadığı
bölgələrdə dünyəvi məktəblərin açılmasında, məktəbyaşlı uşaqların təhsilə cəlb edilməsində fəal iştirak etmiş, İrəvanda, Naxçıvanda və Azərbaycanın digər bölgələrində maarifin yayılmasında böyük fədakarlıq
göstərmişdilər. Bu səbəbdən də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 29 dekabr 2021-ci il tarixində “İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb. Bu sərəncam İrəvan mahalında azərbaycanlıların min illər boyu yaratdığı tarixi irsə sahib çıxmaqla tarixi yaddaşımızı bərpa etməyə və strateji hədəflərə nail olmağa hədəflənib.
The city of Iravan, historically inhabited by Azerbaijanis, was one of the major centers of science, education and culture. The Iravan Khanate was under the rule of the Azerbaijanis from 1390 to 1828. Tsarist Russia occupied Azerbaijan and created an Armenian province here, settling 40,000 Armenians from Iran and 84,600 Armenians from the Ottoman Empire. Despite this, the city of Iravan has always maintained its national identity where it played an important role in the development of education. The article discusses the role of the Iravan Teachers Seminary, founded in 1881, in the training of Azerbaijani teachers. The seminary has exceptional merits in the development of the literary, social, scientific and cultural life of the Azerbaijani population of Iravan with its highly qualified national teachers, modern worldview and thinking, and has written glorious pages in our chronicle of pedagogical ideas. The seminary graduates took an active part in the opening secular schools in the areas inhabited by Azerbaijanis, and involving school-age children in education, and played a huge role in the dissemination of education in Iravan, Nakhchivan and other regions of Azerbaijan. On December 29, 2021, the President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev signed the Decree “On the celebration of the 140th anniversary of the Iravan Teachers Seminary”.
VİRTUAL UNİVERSİTET: UTOPİYADAN ZƏRURİ REALLIĞA DOĞRU / VIRTUAL UNIVERSITY: F...AzerbaijanJournalofE1
Kompüter və informasiya texnologiyaları sahəsindəki mütəmadi yeniliklər informasiya cəmiyyətinin transformasiyası ilə yanaşı, öz
mühafizəkarlığı ilə seçilən təhsil sisteminin sürətli inkişafına da zəmin yaradır. Məqalədə onlayn təhsilin hazırkı vəziyyəti və informasiya platformaları
bazasında virtual universitetlərin yaradılması perspektivləri təhlil edilir. Belə platforma kimi Azərbaycanın informasiya texnologiyaları
(İT) şirkəti olan SINAM Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin yaratdığı EMPRO sistemi (təhsil prosesinin idarə olunması, monitorinqi, sənədləşdirilməsi, hesabatlılığın təmin olunması, təhsil kontentinin çatdırılması və təhsilə nəzarət vasitələrindən ibarət tətbiqi proqram təminatı) təklif edilir. Bu sistemin fəaliyyəti çərçivəsində onun bütün istifadəçilərinin info-kommunikasiyalarını dəstəkləmək üçün proqram
həlli kimi intellektual virtual köməkçidən istifadə edilməsi tövsiyə olunur. Tədris prosesinin operativ monitorinqi məqsədilə istifadəçi aktivliyinin dinamikasını izləyən və sistemli təlimi təşviq edən intellektual
akademik reytinq sisteminin tətbiqinin vacibliyi elmi cəhətdən əsaslandırılır.
The rapid development of computer and information technologies continues to transform the information society and, among other things, forces the education system to evolve, which has always been distinguished by its conservatism. The article analyses the current state of on-line learning and the prospects for creating virtual universities based on information platforms. The EMPRO system (application software consisting of tools for managing, monitoring, documenting, reporting, delivering educational content and controlling the educational process) created by the Azerbaijani IT company SINAM Ltd is proposed as such platform. As part of the
functioning of this system, it is to use an intelligent virtual assistant as a software solution to support info-communications of all users of the system. For the purpose of operational monitoring of the learning process, it is to use an intelligent academic rating system that tracks the dynamics of user activity and contributes to systematic education.
EV MÜHİTİNİN ŞAGİRDİN AKADEMİK NAİLİYYƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ — PISA 2018 / THE IMPAC...AzerbaijanJournalofE1
Tarix boyu şagirdlərin akademik nailiyyətlərinə hansı amillərin təsir etdiyi tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olub. Bəziləri məktəb mühitinin şagird nailiyyətinə təsirini araşdırıb, bəziləri isə ev mühitinin şagirdin akademik göstəricilərinə böyük təsirinin olduğunu aşkar edib. Azərbaycanda da aparılan müxtəlif yerli və beynəlxalq qiymətləndirmələr çərçivəsində bu amillərin təsir səviyyəsi müəyyənləşdirilib. Ölkəmizin iştirak etdiyi beynəlxalq şagird qiymətləndirmələrindən biri də PISA tədqiqatıdır. PISA – Beynəlxalq Şagird Nailiyyətlərinin Qiymətləndirilməsi Proqramı (Programme for International Student Assessment) tədqiqatı İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT) (Organisation for
Economic Co-operation and Development) tərəfindən 2000-ci ildən bəri hər 3 ildən bir təşkil olunaraq, 15 yaşlı şagirdlərin oxu, riyaziyyat və təbiət fənləri sahələri üzrə məktəbdə qazandığı biliklərdən həyatda, məişətdə qarşılaşdıqları problemləri həll etmək üçün istifadə etmə bacarığını yoxlayır. Bu məqalədə ev mühitinin PISA 2018 çərçivəsində şagirdlərin oxu, riyaziyyat, təbiət fənləri üzrə nəticələrinə necə təsir göstərdiyi araşdırılıb. Müəyyən olunub ki, ev mühitinin şagirdlərin akademik nəticələrinə təsir etməsi, istər İƏİT səviyyəsində, istərsə də Azərbaycan səviyyəsində özünü doğruldur. Həmçinin yekunda təhsildə ədalətin təmin olunması üçün atıla biləcək addımlara nümunələr göstərilib.
The factors influencing the academic achievement of students have always been the focus of researchers throughout history. Some have studied the impact of the school environment on student achievement, while others have found that the home environment has a major impact on student achievement. The level of impact of these factors is determined within the framework of various national and international assessments. One of these assessments in which our country takes part in is PISA assessment. PISA – Programme for International Student Assessment is implemented by the Organization for Economic Co-operation and Development since 2000 and once in 3 years. PISA measures 15-year-olds’ ability to use their reading, mathematics and science knowledge and skills to meet real-life challenges. This article examines how the home environment affects students' reading, math, and science results in PISA 2018. It was found that the impact of the home environment on students' academic results is justified both at the OECD level and at the Azerbaijani level. It also concludes with examples of steps that can be taken to ensure equity in education.
TƏHSİLALANLARIN QRUP HALINDA İDRAKİ HƏRƏKƏT FORMASININ PLANLAŞDIRILMASI / PLA...AzerbaijanJournalofE1
Məqalədə təhsilalanların qrup halında idraki hərəkət formasının (qrupun hər bir üzvünün potensial idrakı imkanları səfərbər edilməklə) planlaşdırılmasının didaktik anlayış olaraq necə dərk olunmasından, başlıca əlamətlərinin fərqləndirilməsindən, metodik sistemin digər komponentləri ilə dialektik əlaqələrinin müəyyənləşdirilməsindən, komponenti olduğu təlim sisteminin emercent təbiətindən (tamın hissəsini və ya alt sistemini özünə tabe etməsi), təhsil məkanının formalaşmasına sənaye inqilabının çağırışlarından, idarəetmənin paradiqmasından, paylaşılan təcrübənin (bəşər mədəniyyətinin-təcrübəsinin zəruri hissəsinin) ehtiva etdiyi elementlərdən, gözlənilən nəticələrdən, standartlardan, layihələşdirilən prosesdə qarşılıqlı əlaqəyə daxil olanların (öyrədən və öyrənənin) məkan halından (bəlli koordinatlara malik və ya laməkan mövcudluğundan), təbii və süni intellektin imkan daşıyıcılıq yükündən asılılığına diqqət yönəldilir. Bildirilir ki, söylənilən arqumentlərin mövcudluğu sözügedən gerçək hadisənin (nəzərə alınır ki, mənimsənilməsi planlaşdırılan təlim materialı və hər bir öyrənənin potensialına uyğun idraki hərəkət forması (təlim metodu) vahid halda məzmun qismində çıxış edir) mənimsəmə subyektlərinin qrup halında idraki hərəkət forması olması ilə bağlıdır. Hərəkət forması kimi qəbul edilən bu mövcudluq üsulunun (bu, elmi mənbələrdə təlimin təşkilat forması kimi interpretasiya olunur, onların sırasından əsas forma – “dərs” termini ilə məxsusi olaraq fərqləndirilir) keyfiyyətliliyi onun standartların, normaların, ictimai-iqtisadi inkişafın tələblərinə, dövlətin, cəmiyyətin və əsas komponent funksiyalı şəxsin maraqlarına uyğunluğu ilə müəyyən olunur.
The article describes a method for planning the cognitive aspect of movement in a group of students (with the mobilization of each member of the group’s potential cognitive capabilities) is understood as a didactic concept, the differentiation of its main signs, the identification of dialectical connections with various components of the methodological system, the emergent nature of the training system, the challenges, and it was focused on the expected results, standards, and criteria. It is claimed that the existence of the stated arguments is because the actual phenomenon in question (it is assumed that the training material planned to be mastered and the form of cognitive movement corresponding to the potential of each learner (training method) act as a single content) is a form of cognitive movement of the subjects. The quality of the method of existence, which is regarded as a form of movement (in scientific sources it is interpreted as a form of organizational education, distinguished in particular by the term “lecture”, which is the main form), is determined by its compliance with the requirements of standards, norms, socio-economic development, and the interests of the state, society, and the individual as the main component function.
DIGITAL TRANSFORMATION Of UNIVERSITIES IN TÜRKİYE AND KAZAKHSTAN: COMPARATIVE...AzerbaijanJournalofE1
The article focuses on the study of the digital transformation processes of universities in Türkiye and Kazakhstan. The authors presented the results of a comparative analysis of the digitalization of higher education at a country level; the main stages of digitalization of higher education are considered; the principles of construction and operation of these systems, as well as their common and different features are outlined; current problems of digitalization of higher education in two countries are highlighted. A comparative analysis was carried out based on such criteria as the digital literacy of teachers, the organizational process of digitalization of higher education, and digital literacy among students. A graphical interpretation of the current state of the use of digital technologies in the higher education system at a country level is presented.
This research is funded by the Committee of Science of the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Kazakhstan (Grant №. BR21882302 Kazakhstan’s Society in the Context of digital transformation: prospects and Risks).
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Science and Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended
by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
YAŞAYAN GELENEKSEL SANATLARA BİR ÖRNEK: KEÇECİLİK VE BİR USTA / AN EXAMPLE OF...AzerbaijanJournalofE1
Geleneksel el sanatları içerisinde keçeciliğin tarihi kökleri oldukça eskiye dayanır. Türklerin bu alanda Milattan önceki Orta Asya dönemlerine kadar uzanan üretimleri vardır. Günümüzde gelişen teknoloji ve
değişen yaşam biçimleri nedeniyle keçe üretimi azalmıştır. Ancak üretimi azalan geleneksel keçeyi bazı ustalar yeniden üretmeye başlamışlardır. Keçe fonksiyonel kullanım alanı olan ürünlere
dönüşmüştür. Geleneksel keçe üretimini özveriyle devam ettiren, Konya ilinde yaşayan Celalettin Berberoğlu bu konuda iyi bir örnek
oluşturmaktadır. Kendisi elbise, aksesuar vb. alanlarda keçe üretmektedir. Unutulan bu geleneksel sanatın gelecek kuşaklara aktarılması önemlidir, bu amaç doğrultusunda maddi kültür ögesi olarak keçe
okullardaki müfredata da eklenmelidir. Sanatın eğitime olan eşsiz katkıları göz önünde bulundurularak keçecilik el becerisi ve özgün düşünmeye katkısı vesilesiyle eğitim sürecinin bir parçası haline getirilmesinde fayda vardır. Çalışmamızda geçmişte geleneksel yaygı amaçlı olarak üretilmiş olan keçenin farklı fonksiyonel kullanım alanlarında yeniden üretimi ile ilgili örnekler üzerinde durulacaktır.
The historical roots of felt is based on quite old in traditional craft.
The Turks has production in this area dating back to the Central Asia
of before Christ. Today the production of felt is decreased due to
emerging technologies and changing lifestyles. However, some of the
masters began to reproduce declining production of traditional felt.
Felt became the products that have functional usage area. Celalettin
Berberoglu is a good example in this regard who continuing efforts in
the production of traditional felt and lives in Konya. He produces felt areas like clothes, accessories etc. It is important to pass on this forgotten traditional art to future generations. It should be added to the curriculum in schools as a forgotten material culture element. In this study will be focus on examples of reproduction in different functional areas of felt which produced for traditional ground cloth purposes in the past.
QARABAĞ REGİONUNDA TƏHSİLİN İNKİŞAFI TARİXİNDƏN / ON THE HISTORY OF EDUCATION...AzerbaijanJournalofE1
Məqalədə Azərbaycanın Qarabağ regionunun təhsil tarixinə nəzər salınır. Qeyd olunur ki, XIX əsrdə fəaliyyət göstərmiş yeni dünyəvi məktəblər, o cümlədən 1830-cu ilin sentyabrında Şuşa şəhərində açılan qəza məktəbi Şimali Azərbaycanın Qarabağ regionu əhalisinin maariflənməsində mühüm rol oynadı. Azərbaycanın şimal əraziləri işğal edildikdən sonra isə ənənəvi məktəblərin fəaliyyətinə son qoyuldu, çar məmurları yetişdirən məktəblər açıldı. Məktəb binalarının,
mədəni-maarif müəssisələrinin milliləşdirilməsi sahəsində çətinlikləri aradan qaldırmaq və bölgədə təhsili inkişaf etdirmək məqsədilə 1920-ci ilin oktyabrında N.Nərimanov bir qrup dövlət xadimi ilə birlikdə Şuşaya gəldi. O, siyasi iradə göstərərək, Yuxarı (Dağlıq) Qarabağda xalq maarifinin təşkil olunması sahəsində qarşıda duran vəzifələrin
həyata keçirilməsi yollarını göstərdi. Tarixi tədqiqatlar sübut edir ki, XIX əsrə qədər Yuxarı (Dağlıq) Qarabağda erməni etnik kütləsi olmamışdır. Onlar buraya XIX əsrin əvvəllərindən etibarən çar Rusiyası tərəfindən köçürülmüşdür. Ermənilər Qarabağda avtoxton (yerli) olmalarını sübut etməyə cəhd etmələrinə və Yuxarı (Dağlıq) Qarabağa əsassız ərazi iddiaları irəli sürmələrinə baxmayaraq, onların bu regiona dair heç bir mədəni yaradıcılıq nümunəsi yoxdur. Məqalədə həm də Ermənistan-Azərbaycan Qarabağ münaqişəsinin cəmiyyətdə diqqət mərkəzində olması və beynəlxalq problemə çevrilməsi, Qarabağ regionu
haqqında daha ətraflı məlumatların gənclərə çatdırılmasının vacibliyi nəzərə alınaraq Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəblərində “Qarabağ tarixi”nin tədrisinə dair qərarın mahiyyəti əsaslandırılır.
The formation of the Karabakh region of Azerbaijan is considered in the Article. It is noted that the new secular schools operating in the 19th century, including the county school opened in Shusha in September 1830, played an important role in the education of the population of the Karabakh region of Northern Azerbaijan. After the occupation of the northern territories of Azerbaijan, the activities of traditional schools were stopped, and schools for the training of tsarist officials were opened. In order to overcome difficulties in the field of nationalization of school buildings, cultural and educational institutions, and
in order to develop education in the region, in October 1920, N. Narimanov arrived in Shusha with a group of statesmen. Having shown political will, he showed the ways to implement the tasks set for organizing public education in Upper (Nagorno) Karabakh. Historical studies prove that there was no Armenian ethnos in Upper (Nagorno) Karabakh until the 19th century. They were resettled here by tsarist Russia at the beginning of the 19th century. Despite the fact that the Armenians are trying to prove their autochthonousness in Karabakh and present unsubstantiated territorial claims to Upper (Nagorno) Karabakh, they have no examples of cultural creativity in this region.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 694, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil
texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər
sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
NİZAMİ GƏNCƏVİ VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ / NIZAMI GANJAVI AND THE AZERBAIJANI LANGUAGEAzerbaijanJournalofE1
Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi əsərlərini fars dilində yazsa da, milli mənsubiyyətini heç vaxt unutmamışdır. O bunu əsərlərində dönə-dönə vurğulamış, mənsub olduğu xalqdan, onun mənəvi, mədəni dünyasından, tarixi qəhrəmanlığından söz açmışdır. Xüsusilə epik əsərlərində işlətdiyi türk-Azərbaycan sözləri, o cümlədən xalqımızın bədii düşüncəsini təcəssüm etdirən və yalnız bizə aid olan atalar sözləri, hikmətli sözlər və məsəllər onun azərbaycanlı olduğunun ən bariz sübutudur. Müşahidələr göstərir ki, çox böyük ehtimalla şairin əsərlərində canlı danışıq dilindən götürülmüş yüzdən artıq kəlmənin işlədilməsi təsadüfi hadisə, yaxud söz ustadının sadəcə sinonimlik yaratmaq istəyi olmamışdır. Nizami dövrünün “gərək fars dilində yazsın sənətkar” stereotipini sındırmaq, türk-Azərbaycan sözləri ilə də mükəmməl əsərlər yazmağın mümkünlüyünü göstərmək istəmişdir. Bu həm bir ilk, həm də böyük missiya idi. Təsadüfi deyil ki, Nizamidən az sonra yaranan türkdilli bədii ədəbiyyat məhz onun təsiri ilə formalaşmış və inkişaf etmişdir. Nizami düşüncəsi, Nizami sözü bu ədəbiyyatın əsas leytmotivi olmuşdur. Buna görə də Nizaminin həyatını və yaşadığı tarixi dövrü dərindən öyrənmək, poetikasını təhlil etmək, dünyagörüşünün hüdudlarını müəyyənləşdirmək, onun haqqında müfəssəl təsəvvür yaratmaq baxımından şairin əsərlərindəki milli sözlərin öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Although the great Azerbaijani poet Nizami Ganjavi wrote his works in Persian, he never forgot his nationality. He repeatedly emphasized this in his works, spoke about the people to which he belonged, its spiritual, cultural world, and his historical heroism. Especially the Turkish-Azerbaijani words used in his epic works, as well as proverbs, and sayings that embody the artistic thinking of our people and belong only to us, are the most obvious proof that he is Azerbaijani. Observations show that it is probably not a coincidence or the master’s desire to create synonyms that more than a hundred words from the living language are used in the poet’s works. We think that Nizami wanted to break the stereotype of the period “an artist should write in Persian” and show the possibility of writing excellent works with Turkish-Azerbaijani words. This was both a first and a great mission. It is not a coincidence that the Turkish language fiction, which emerged shortly after Nizami, was formed and developed under his influence. Nizami’s thought and word were the main leitmotif of this literature. The study of national words in the works of the poet has great importance in terms of in-depth study of Nizami’s life and historical period, analysis of his poetics, defining the boundaries of his worldview, creating a detailed impression of him.
XVI-XIX ƏSRLƏRDƏ QARABAĞIN ƏNƏNƏVİ TƏHSİL OCAQLARI / TRADITIONAL EDUCATIONAL ...AzerbaijanJournalofE1
XIX əsrdə Rusiyanın nəzarəti altındakı bütün müsəlman-türk ölkələrində olduğu kimi Qarabağ bölgəsində də mərhələli müasirləşmə prosesi başlandı. Bu özünü, ilk növbədə təhsil sahəsində göstərirdi. Çar
Rusiyasının işğalından sonra Azərbaycanda açılan rus-tatar məktəbləri ilə başlayan müasirləşmə prosesi daha sonra cədidçilərin açdıqları milli xarakterli məktəblərlə davam etdirildi. Nəticədə, XX əsrin əvvəllərində Qarabağda kifayət qədər təsirli intellektual kütlə formalaşdı ki, onlar da Azərbaycanın mədəni-ictimai həyatında mühüm rol oynadılar. Tarix boyu Qarabağ bölgəsi təlim-tərbiyə mərkəzlərinə sahib olub. XVI-XIX əsrlərdə fəaliyyət göstərən bu mərkəzlər Qarabağın elmi-mədəni, sosial-ictimai inkişafında böyük rol oynayıblar. Rus işğalından
sonra da mövcudluğunu davam etdirən həmin ənənəvi təhsil ocaqları Qarabağda elm adamları və ədiblərlə birlikdə çoxlu sayda sənətkar da yetişdirib.
In the 19th century, the Garabagh region, like all Muslim-Turkish countries
under Russian control, underwent a gradual process of modernization. This process manifested itself primarily in the field of education This process, which began with the Russian-Tatar schools opened in Azerbaijan after the occupation of Tsarist Russia, was continued with the national schools opened by the Jadids. As a result, at the beginning of the twentieth century, a highly influential intellectual group was formed in Garabagh, which made its presence felt in the cultural and social life of Azerbaijan. Throughout history, there have been training centers in the Garabagh region. These centers, operating in the XVI-XIX centuries, played an important role in the scientific, cultural, social and public development of Garabagh. These traditional educational institutions, which continued to exist even after the Russian occupation, trained many artists in Garabagh along with scientists and writers.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 695, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər
sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications. Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
PROFESSOR ƏHMƏD SEYİDOVUN PEDAQOJİ FİKRİN FORMALAŞMASINA DAİR ARAŞDIRMALARI “...AzerbaijanJournalofE1
Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişaf tarixində xüsusi yeri olan pedaqoji elmlər doktoru, əməkdar elm xadimi, professor Əhməd Seyidovun elmi-pedaqoji fəaliyyətində əsas məqsəd xalqımızın zəngin pedaqoji ideyalar tarixinin araşdırılması, onun sistemli şəkildə öyrənilməsi olmuşdur. O, pedaqoji fikrimizin bütöv bir mərhələsini tədqiq edərək milli-mənəvi xəzinəmizə əvəzsiz töhfələr vermişdir. Böyük alim Azərbaycan maarifçiləri A.Bakıxanov, M.F.Axundov, M.Ş.Vazeh, S.Ə.Şirvani, H.Zərdabi, M.Füzuli, F.Köçərli, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə haqqında fundamental tədqiqatlar aparmışdır. Ə.Seyidov pedaqogikanın tarixi ilə bərabər, nəzəriyyəsi ilə də məşğul olaraq bu problemlərə dair öz əhəmiyyətini itirməyən 100-dən artıq əsər və məqalə yazmışdır. Ə.Seyidovun elmi-pedaqoji fikirlərinin təbliğində “Azərbaycan məktəbi” jurnalı mərkəzi yerlərdən birini tutur. Azərbaycanın bir çox görkəmli alimləri kimi onun da ən yaxşı araşdırmaları məhz bu jurnalda çap olunmuşdur. Bu faktlar jurnalın pedaqogika elminin və pedaqoji fikrin formalaşmasındakı rolunun böyüklüyünü bir daha aydın göstərir.
The main purpose of the scientific and pedagogical activity of Doctor of Pedagogical Sciences, Honored Scientist, Professor Ahmad Seyidov, who has a special place in the history of development of pedagogical thought in Azerbaijan, was to study the history of rich pedagogical ideas of our people. He studied an entire stage of our pedagogical thought and made invaluable contributions to our national and spiritual treasury. The great scientist conducted fundamental researches on Azerbaijani enlighteners: A.Bakikhanov, M.F.Akhundov, M.Sh.Vauzeh, S.Shirvani, H.Zardabi, M.Fuzuli, F.Kocharli, M.A.Sabir, J.Mammadguluzade.
A.Seyidov, dealing with the history of pedagogy as well as his theory, has written more than 100 works and articles on these problems, which are still relevant today. “Azerbaijan Journal of Educational Studies” occupies one of the central places in the promotion of A.Seyidov’s scientific and pedagogical ideas. As many prominent scientists of Azerbaijan, his best researches were published in this journal. These facts once again shed light on the great role of the journal in the formation of pedagogical science and pedagogical thought.
LÜTFİ ZADƏNİN İRSİ VƏ QEYRİ-SƏLİS MƏNTİQİN HUMANİSTİK SİSTEMLƏRİN DAVRANIŞLAR...AzerbaijanJournalofE1
2017-ci il sentyabrın 6-da Berkli şəhərində (ABŞ, Kaliforniya) zəmanəmizin böyük alimi Lütfi Əsgər Zadə 97 yaşında vəfat etdi. Tətbiqi riyaziyyat və süni intellekt nəzəriyyəsinin bir sıra əsas elmi istiqamətlərinin banisi olan L.Zadənin şəxsiyyətində dünya elmi əvəzolunmaz itki ilə üzləşdi. Professor L.Zadə ətraf mühit haqqında mövcud təsəvvürləri sürətlə dəyişən yeni fundamental elmi paradiqmaları yaratmağa qadir
olan azsaylı alimlərdən biri idi. Qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin və linqvistik dəyişənlərin əsaslarının təməlini qoyan elmi tədqiqatları alimə dünya şöhrəti qazandırmışdır. L.Zadə qeyri-səlis məntiqin və təqribi mühakimə nəzəriyyəsinin tək banisi, eyni zamanda mümkünlük nəzəriyyəsinin və ümumi qeyri-müəyyənlik nəzəriyyəsinin, Z-ədədləri və ümumiləşdirilmiş məhdudiyyətlər nəzəriyyəsinin, dənəvər (qranulyar) və yumşaq hesablamaların müəllifidir.
September 6, 2017 in Berkeley (USA, California) at the 97-th year, the Great scientist of modernity Lotfi Askar Zadeh passed away. In the person of L.Zade, who is the founder of a number of major scientific directions in applied mathematics and the theory of artificial intelligence, world science has suffered an irreparable loss. Professor
L.Zadeh was one of those few scientists whose original ideas are capable of generating new fundamental scientific paradigms that are rapidly changing notions about the environment. The world-famous scientist was brought by his scientific research, which laid the foundations of the theory of fuzzy sets and linguistic variables. L.Zadeh is the personal founder of fuzzy logic and the theory of approximate reasoning, the author of the theory of possibility and the general theory of uncertainty, the developer of the theory of Z-numbers and generalized constraints, the founder of granular and soft computing.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 696, I...AzerbaijanJournalofE1
«Azərbaycan məktəbi» Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil
texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. «Azərbaycan məktəbi» ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications. Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ MOBBİNQ / MOBBING IN EDUCATIONAL INSTITUTIONSAzerbaijanJournalofE1
Mobbinq iş yerində stress yaradan bir faktordur. Onun digər stress amillərindən fərqi insanda mənfi təsirlərinin uzun müddət qalmasıdır. Məqalədə müasir iş dünyasında daha çox rast gəlinən mobbinqin ümumi izahı verilmiş, onun təsir dairəsi, nəticələri, təhsil müəssisələrində mobbinq tətbiq olunan və onu tətbiq edənlərin xarakterik
xüsusiyyətlərinin izahı verilmişdir. Eyni zamanda təhsil müəssisələrində mobbinqin necə təsir yaratdığı və ona nə üçün müraciət edildiyi
müəyyən edilməyə çalışılmışdır. Keyfiyyət araşdırması olan sənəd analizi metodundan istifadə edilmiş və belə nəticəyə gəlinmişdir ki, mobbinq tətbiq olunan təhsil müəssisələrində müəllimlər dərsə maraqlı olmur, işə sədaqət prinsipi pozulur, ruh düşkünlüyü yaranır, bu neqativ hallar isə təhsilin keyfiyyətində əks olunur.
Mobbing is a factor which causes stress at work. Difference from other stress factors is that side effects of mobbing are long-lasting. The article gives a general explanation of mobbing, which is more common in the modern business world, its scope, results, the characteristics of those who use mobbing in educational institutions and those who use it. At the same time, an attempt was made to determine how mobbing affects educational institutions and why it is used. The method of document analysis, which is a qualitative research, was used and it was concluded that in educational institutions where mobbing is used, teachers are not interested in lessons, the principle of loyalty to work is violated, depression develops, and these negative situations are reflected in the quality of education.
AZƏRBAYCANDA DİSTANT TƏHSİLİN TƏŞKİLİ / ORGANIZATION OF DISTANCE EDUCATION IN...AzerbaijanJournalofE1
Bütün sahələrin inkişafına təsir göstərən təhsil cəmiyyətin uğurlu istiqamətə yönləndirilməsində və mütərəqqi ənənələr vasitəsilə yüksək nailiyyətlərə çatmasında ən vacib istiqamətlərdən biri hesab edilir. Müasir dünyada gedən qloballaşma və informasiya cəmiyyəti ictimai həyatın bütün sahələrində, xüsusən təhsil sahəsində əsaslı dəyişiklikləri, yeni strateji yanaşmaları zəruri etmişdir. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması
COVID-19 pandemiyası dövründə xüsusi aktuallıq kəsb
edən distant təhsil modelini formalaşdırır. Bu təhsilalma forması, kompüterlərin və rabitə texnologiyalarının köməyi ilə həyata keçirildiyindən
məsafədən təhsil almaq istəyənlərin sayının artması müəyyən çətinliklərə səbəb olur. Ona görə də müasir elm və təcrübə potensialının öyrənilməsi istiqamətində Azərbaycanda məsafədən təhsilin inkişafı, təhsilalanların motivasiyası, təhsilin keyfiyyəti, distant təhsil texnologiyalarının metodiki və informasiya təminatı məsələlərinin öyrənilməsi əsas vəzifələrdən biri hesab edilir.
Education, that affects the development of all areas, is considered one of the most important directions in the successful direction of society and the achievement of high results through progressive traditions. Globalization and the information society in the modern world have necessitated fundamental changes and new strategic approaches in all spheres of public life, especially in the field of education. Informatization of society forms a model of distance education, which is especially relevant during the COVID-19 pandemic. Distance education is a form of training conducted under the guidance of teachers in the form of a whole network, integrated into traditional education. This form of education is carried out with the help of computers and communication technologies. For this reason, the increase in the number of people who want to study at a distance causes certain difficulties. Therefore, one of the main tasks in the study of the potential of modern science and practice in Azerbaijan is the development of distance education, motivation of students, quality of education, methodological and information support of distance learning technologies.
AZƏRBAYCANDA DİSTANT TƏHSİL: PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR / DISTANCE EDUCATION...AzerbaijanJournalofE1
Müasir zamanın tələblərinə uyğun olaraq distant təhsilin geniş tətbiqi daha çox insanın təhsilə cəlb olunmasına imkan verir. Distant təhsil sayəsində ucqar kəndlərdə yaşayanlar, əlilliyi olanlar, müəyyən səbəblərə görə təhsilini davam etdirə bilməyənlər də rahat təhsil alır. Dünyanın bir çox ali təhsil müəssisələrində olduğu kimi Azərbaycanda da bu təhsilalma forması tətbiq edilməkdədir. Xüsusilə son dövrlərdə bu təhsilalma formasına çox önəm verilir. Ümumi təhsil müəssisələrində və universitetlərdə tədris prosesi tələbata uyğun hazırlanmış müvafiq proqramlar üzrə həyata keçirilir. Professor-müəllim heyəti üçün distant təhsillə bağlı xarici mütəxəssislərin iştirakı ilə mütəmadi olaraq təlimlər təşkil edilir. Təlimlərdə xüsusi yaradılmış platforma haqqında məlumatlar verilir, distant təhsildə istifadə olunan metodlar və texnologiyalar nəzərdən keçirilir. Məqalədə distant təhsil sahəsində atılan addımlar, görülən işlərlə yanaşı, dünyanın aparıcı elm mərkəzlərinin təcrübələrindən, onların Azərbaycanın təhsil müəssisələrinə tətbiqi məsələlərindən söz açılır.
The widespread use of distance education in accordance with the requirements of modern times allows more people to be involved in education. Thanks to distance education, people living in remote villages, people with disabilities, or those who for some reason cannot continue their education, also get a comfortable education. As in many higher education institutions of the world this form of education is widely used in Azerbaijan. Specially in last year this form of education received much attention. The educational process in general educational institutions and universities is carried out according to the relevant programs, developed in accordance with the needs. There are regularly organized trainings for professors-teachers of distance education with the participation of foreign experts. In the trainings there are provided information on a specially created platform, the methods and technologies used in distance education are considered. The article discusses the steps taken in the field of distance education, the work done, as well as the experiences of leading world scientific centers and their application in educational institutions of Azerbaijan.
İNKLÜZİV TƏHSİLDƏ SİNFİN EFFEKTİV İDARƏ EDİLMƏSİNİN MƏQSƏDİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ / T...AzerbaijanJournalofE1
Məqalədə inklüziv təhsilin tətbiqi ilə əlaqədar müxtəlif tarixi dövrlərdə qəbul olunmuş qərarlar, layihələr, pedaqoji təcrübələr araşdırılır, empirik metodların köməyi ilə təhlillər aparılır, onların səciyyəvi xüsusiyyətləri qeyd olunur. “2018-2024-cü illərdə Azərbaycan Respublikasında sağlamlıq imkanları məhud şəxslər üçün inklüziv təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”nın əsas istiqamətləri şərh olunur, proqramın məqsədi və gözlənilən nəticələr açıqlanır. Burada, həmçinin Azərbaycanda inklüziv təhsillə bağlı dövlət proqramının icrasına dəstək məqsədilə həyata keçirilən layihələrin məzmunu və sinfin idarə edilməsi zamanı istifadə edilən metodlar nəzəri cəhətdən ümumiləşdirilir. Qeyd edilir ki, inklüziv təhsil sosial birliyi stimullaşdırır, əlilliyi olan uşaqların yaşıdlarından təcrid olunmalarının qarşısını alır, onların intellektual inkişafına, cəmiyyətə inteqrasiyasına və hüquqlarının təmin olunmasına kömək edir. Əlilliyi olmayan uşaqlarda isə öz həmyaşıdlarına və eyni sinifdə oxuyan fiziki məhdudiyyəti olan şəxslərə qarşı düzgün yanaşmanın formalaşmasına səbəb olur. Bundan başqa, inklüziv təhsil demokratik dəyərlərə – inama, cəsarətə, mərhəmətə, bərabərliyə, zorakılıqdan imtina etməyə səsləyir. Belə ki, inklüziya bütün uşaqların məktəbə getmək, öz fikrini ifadə etmək, keyfiyyətli təhsil prosesində iştirak edərək müəyyən nəticələr əldə etmək hüquqlarının təmin edilməsini və sosial təcridə məruz qala bilən şagirdlərə mənəvi dəstəyin göstərilməsini nəzərdə tutur. İnklüziv təhsil prosesində müəllimlər şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla onların intellektual inkişafına səmərəli kömək göstərilməsinə imkan verən pedaqoji metodikaları, strategiyaları mənimsəyirlər. Effektiv təlim mühiti yaradan müəllim proaktiv münasibət göstərir. Məqalədə həm də sinfin effektiv idarə edilməsi qaydalarının əhəmiyyəti vurğulanır.
Decisions, projects, pedagogical practices made in different historical periods in connection with the application of inclusive education were studied, analyzes were conducted with the help of empirical methods, and their specific features were noted. The main directions of the “State Program for the Development of Inclusive Education for Persons with Disabilities in the Republic of Azerbaijan in 2018-2024” are explained, the goals and expected results of the development of education directly from the program are announced, as well as the “Teacher Development Program” The content of the project implemented to support the implementation of the state program on inclusive education in Azerbaijan and the methods used in classroom management are theoretically generalized. Inclusive education stimulates social cohesion, frees children with disabilities from peers and social isolation, helps them develop, integrate into life and ensure their rights. Children with disabilities develop compassion and care for their peers or people with disabilities in their classrooms.
AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ / AZERBAIJAN JOURNAL OF EDUCATIONAL STUDIES, Volume 697, I...AzerbaijanJournalofE1
“Azərbaycan məktəbi” Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi akademik jurnaldır. Jurnal aşağıdakı tədqiqat sahələri üzrə orijinal məqalələr dərc edir: təhsil idarəçiliyi; təhsil fəlsəfəsi və təhsil nəzəriyyəsi; təhsil siyasəti; kurikulum; təhsil
texnologiyaları; pedaqogika; təhsilin sosiologiyası; təhsil tarixi; xüsusi təhsil; müəllim hazırlığı; qiymətləndirmə və s. Jurnalda, həmçinin təhsillə bağlı yerli və xarici nəşriyyatlarda çap olunan
kitablar haqqında icmallara yer verilir. “Azərbaycan məktəbi” ildə dörd dəfə (rüblük) nəşr olunur. Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyə etdiyi dövri elmi nəşrlər sırasındadır.
Azerbaijan Journal of Educational Studies is an academic journal founded by the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan. The journal publishes original articles in the following areas of research: education management; educational philosophy and educational theory; education policy; curriculum; educational technologies; pedagogy; sociology of education; history of education; special education; teacher training; assessment, etc. The journal also includes reviews of books on education published in local and foreign publications. Azerbaijan Journal of Educational Studies is published four times per year. The journal is among the publications recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan.
AZƏRBAYCANLI MÜƏLLİM KADRLARI HAZIRLIĞINDA İRƏVAN MÜƏLLİMLƏR SEMİNARİYASININ ...AzerbaijanJournalofE1
İrəvan şəhəri tarixən azərbaycanlıların yaşadığı böyük elm, maarif və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olub. İrəvan xanlığı 1390-cı ildən
1828-ci ilədək azərbaycanlılar tərəfindən idarə olunub. Azərbaycanı işğal edən çar Rusiyası xanlığı ləğv edərək burada erməni vilayəti təşkil etmiş, İrandan 40 min və Osmanlı dövlətindən 84600 ermənini bu torpaqlarda yerləşdirmişdi. Bunlara baxmayaraq İrəvan şəhəri həmişə öz milli kaloritini qoruyub saxlayıb. Məqalədə 1881-ci ildə təşkil edilən İrəvan Müəllimlər Seminariyasının azərbaycanlı müəllim kadrları hazırlığındakı rolundan bəhs olunur. Seminariya 40 ilə yaxın müddətdə hazırladığı müasir dünyagörüşünə və düşüncə tərzinə malik yüksəkixtisaslı milli müəllim kadrları ilə azərbaycanlıların üstünlük
təşkil etdiyi İrəvan mahalında ədəbi-ictimai, elmi-mədəni həyatın ənənəvi dolğunluğunun və canlılığının qorunub saxlanılmasında təqdirəlayiq xidmətlər göstərib, pedaqoji fikir salnaməmizə yaddaqalan səhifələr yazıb. Seminariyanın məzunları azərbaycanlıların yaşadığı
bölgələrdə dünyəvi məktəblərin açılmasında, məktəbyaşlı uşaqların təhsilə cəlb edilməsində fəal iştirak etmiş, İrəvanda, Naxçıvanda və Azərbaycanın digər bölgələrində maarifin yayılmasında böyük fədakarlıq
göstərmişdilər. Bu səbəbdən də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 29 dekabr 2021-ci il tarixində “İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb. Bu sərəncam İrəvan mahalında azərbaycanlıların min illər boyu yaratdığı tarixi irsə sahib çıxmaqla tarixi yaddaşımızı bərpa etməyə və strateji hədəflərə nail olmağa hədəflənib.
The city of Iravan, historically inhabited by Azerbaijanis, was one of the major centers of science, education and culture. The Iravan Khanate was under the rule of the Azerbaijanis from 1390 to 1828. Tsarist Russia occupied Azerbaijan and created an Armenian province here, settling 40,000 Armenians from Iran and 84,600 Armenians from the Ottoman Empire. Despite this, the city of Iravan has always maintained its national identity where it played an important role in the development of education. The article discusses the role of the Iravan Teachers Seminary, founded in 1881, in the training of Azerbaijani teachers. The seminary has exceptional merits in the development of the literary, social, scientific and cultural life of the Azerbaijani population of Iravan with its highly qualified national teachers, modern worldview and thinking, and has written glorious pages in our chronicle of pedagogical ideas. The seminary graduates took an active part in the opening secular schools in the areas inhabited by Azerbaijanis, and involving school-age children in education, and played a huge role in the dissemination of education in Iravan, Nakhchivan and other regions of Azerbaijan. On December 29, 2021, the President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev signed the Decree “On the celebration of the 140th anniversary of the Iravan Teachers Seminary”.
VİRTUAL UNİVERSİTET: UTOPİYADAN ZƏRURİ REALLIĞA DOĞRU / VIRTUAL UNIVERSITY: F...AzerbaijanJournalofE1
Kompüter və informasiya texnologiyaları sahəsindəki mütəmadi yeniliklər informasiya cəmiyyətinin transformasiyası ilə yanaşı, öz
mühafizəkarlığı ilə seçilən təhsil sisteminin sürətli inkişafına da zəmin yaradır. Məqalədə onlayn təhsilin hazırkı vəziyyəti və informasiya platformaları
bazasında virtual universitetlərin yaradılması perspektivləri təhlil edilir. Belə platforma kimi Azərbaycanın informasiya texnologiyaları
(İT) şirkəti olan SINAM Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin yaratdığı EMPRO sistemi (təhsil prosesinin idarə olunması, monitorinqi, sənədləşdirilməsi, hesabatlılığın təmin olunması, təhsil kontentinin çatdırılması və təhsilə nəzarət vasitələrindən ibarət tətbiqi proqram təminatı) təklif edilir. Bu sistemin fəaliyyəti çərçivəsində onun bütün istifadəçilərinin info-kommunikasiyalarını dəstəkləmək üçün proqram
həlli kimi intellektual virtual köməkçidən istifadə edilməsi tövsiyə olunur. Tədris prosesinin operativ monitorinqi məqsədilə istifadəçi aktivliyinin dinamikasını izləyən və sistemli təlimi təşviq edən intellektual
akademik reytinq sisteminin tətbiqinin vacibliyi elmi cəhətdən əsaslandırılır.
The rapid development of computer and information technologies continues to transform the information society and, among other things, forces the education system to evolve, which has always been distinguished by its conservatism. The article analyses the current state of on-line learning and the prospects for creating virtual universities based on information platforms. The EMPRO system (application software consisting of tools for managing, monitoring, documenting, reporting, delivering educational content and controlling the educational process) created by the Azerbaijani IT company SINAM Ltd is proposed as such platform. As part of the
functioning of this system, it is to use an intelligent virtual assistant as a software solution to support info-communications of all users of the system. For the purpose of operational monitoring of the learning process, it is to use an intelligent academic rating system that tracks the dynamics of user activity and contributes to systematic education.
EV MÜHİTİNİN ŞAGİRDİN AKADEMİK NAİLİYYƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ — PISA 2018 / THE IMPAC...AzerbaijanJournalofE1
Tarix boyu şagirdlərin akademik nailiyyətlərinə hansı amillərin təsir etdiyi tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olub. Bəziləri məktəb mühitinin şagird nailiyyətinə təsirini araşdırıb, bəziləri isə ev mühitinin şagirdin akademik göstəricilərinə böyük təsirinin olduğunu aşkar edib. Azərbaycanda da aparılan müxtəlif yerli və beynəlxalq qiymətləndirmələr çərçivəsində bu amillərin təsir səviyyəsi müəyyənləşdirilib. Ölkəmizin iştirak etdiyi beynəlxalq şagird qiymətləndirmələrindən biri də PISA tədqiqatıdır. PISA – Beynəlxalq Şagird Nailiyyətlərinin Qiymətləndirilməsi Proqramı (Programme for International Student Assessment) tədqiqatı İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT) (Organisation for
Economic Co-operation and Development) tərəfindən 2000-ci ildən bəri hər 3 ildən bir təşkil olunaraq, 15 yaşlı şagirdlərin oxu, riyaziyyat və təbiət fənləri sahələri üzrə məktəbdə qazandığı biliklərdən həyatda, məişətdə qarşılaşdıqları problemləri həll etmək üçün istifadə etmə bacarığını yoxlayır. Bu məqalədə ev mühitinin PISA 2018 çərçivəsində şagirdlərin oxu, riyaziyyat, təbiət fənləri üzrə nəticələrinə necə təsir göstərdiyi araşdırılıb. Müəyyən olunub ki, ev mühitinin şagirdlərin akademik nəticələrinə təsir etməsi, istər İƏİT səviyyəsində, istərsə də Azərbaycan səviyyəsində özünü doğruldur. Həmçinin yekunda təhsildə ədalətin təmin olunması üçün atıla biləcək addımlara nümunələr göstərilib.
The factors influencing the academic achievement of students have always been the focus of researchers throughout history. Some have studied the impact of the school environment on student achievement, while others have found that the home environment has a major impact on student achievement. The level of impact of these factors is determined within the framework of various national and international assessments. One of these assessments in which our country takes part in is PISA assessment. PISA – Programme for International Student Assessment is implemented by the Organization for Economic Co-operation and Development since 2000 and once in 3 years. PISA measures 15-year-olds’ ability to use their reading, mathematics and science knowledge and skills to meet real-life challenges. This article examines how the home environment affects students' reading, math, and science results in PISA 2018. It was found that the impact of the home environment on students' academic results is justified both at the OECD level and at the Azerbaijani level. It also concludes with examples of steps that can be taken to ensure equity in education.
EV MÜHİTİNİN ŞAGİRDİN AKADEMİK NAİLİYYƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ — PISA 2018 / THE IMPAC...
ANA DİLİ VƏ ÇOXDİLLİLİK PROBLEMLƏRİ / MOTHER LANGUAGE AND MULTILINGUALISM PROBLEMS
1. Azərbaycan məktəbi | Azerbaijan Journal of Educational Studies | 2023. №4
73
http://as-journal.edu.az
ANA DİLİ VƏ ÇOXDİLLİLİK
PROBLEMLƏRİ
ELNARƏ ƏLİYEVA
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunun aparıcı elmi işçisi. E-mail: dok.elnare_e@mail.ru
https://orcid.org/0000-0002-5779-8899
Müasirliyin vacib şərtlərindən biri milliliyi saxlamaqla dünyaya inteq-
rasiya etməkdir. Müasir texnologiyanın imkanlarından istifadə etmək,
dünya miqyasında sosiallaşmaq müxtəlif millətlərin əsas hədəfidir.
Çoxmillətli cəmiyyətdə kütləvi ikidillilik qaçılmaz sosial təzahürdür.
Tədqiqatçılar ikidilliliyə sahib olmanın beyin üçün əhəmiyyətini sübut
ediblər. Həmçinin ikidilli və ya çoxdilli insan mühitə daha asan adap-
tasiya olur. Elm və texnika inkişaf etdikcə, aparıcı xarici dilə daha çox
tələbat yaranır. Müasir dövrümüzdə, demək olar ki, bütün ölkələrdə
ingilis dilinin nüfuzu artıb. Lakin beynəlxalq dillərin sərhədləri
genişləndikcə və funksiyaları artdıqca yerli dillər tədricən tənəzzülə
uğrayır, bəzən isə məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşir. Məqalədə
çoxdilliliyin müsbət və mənfi tərəfləri göstərilib, beynəlxalq dilə sahib
olmanın yerli dillər üçün törətdiyi təhlükədən bəhs edilib.
Açar sözlər: Ana dili, çoxdillilik, qloballaşma, UNESCO.
Məqaləyə istinad:
Əliyeva E. (2023). Ana dili və
çoxdillilik problemləri. Azərbaycan
məktəbi. № 4 (705), səh. 73–80
Məqalə tarixçəsi
Göndərilib: 28.09.2023
Qəbul edilib: 23.10.2023
ANNOTASİYA
2. Azərbaycan məktəbi | Azerbaijan Journal of Educational Studies | 2023. №4
74 http://as-journal.edu.az
MOTHER LANGUAGE AND
MULTILINGUALISM PROBLEMS
ELNARA ALIYEVA
Doctor of Philosophy in Philology, Associate Professor, Leading researcher
of Nasimi Institute of Linguistics of ANAS. E-mail: dok.elnare_e@mail.ru
https://orcid.org/0000-0002-5779-8899
One of the significant conditions of modernity is the integration into
the world while maintaining nationality. Taking advantage of the
opportunities of modern technology and socializing on a global scale
are the main goals of various nations. Mass bilingualism is accepted
as an inevitable social phenomenon in a multinational society.
Researchers have also demonstrated the significance of bilingualism
for the brain. Moreover, a bilingual or multilingual person adapts to
the environment more easily. With the development of science and
technology, there is a wider demand for a leading foreign language.
During the modern era, the influence of the English language has been
increased in the majority of all countries. However, as the boundaries
of international languages expand and their functions increase, local
languages gradually decline and sometimes meet the threat of
extinction. The current article demonstrates the positive and negative
sides of multilingualism and talks about the danger of having an
international language for local languages.
Keywords: Native tongue, multilingual, globalization, UNESCO.
To cite this article:
Aliyeva E. (2023). Mother language
and multilingualism problems.
Azerbaijan Journal of Educational
Studies. Vol. 705, Issue IV, pp. 73–80
Article history
Received: 28.09.2023
Accepted: 23.10.2023
ABSTRAcT
3. GİRİŞ
Dil aparıcı mədəniyyətlərarası alətdir. Hər
bir dil hansısa mədəniyyətin daşıyıcısıdır. İnsan
bu və ya digər mədəniyyətə mənsubluğu çər-
çivəsində milli kimliyini dərk edir. Bu dərketmə
fərdin linqvistik şüurunda sabitləşir və ünsiyyət
prosesində öz əksini tapır.
Müasirliyin ən vacib şərtlərindən biri milliliyi
saxlamaqla dünyaya inteqrasiya etməkdir. Müasir
texnologiyanın imkanlarından istifadə etmək,
dünya miqyasında sosiallaşmaq müxtəlif
millətlərin əsas hədəfidir.
İnsan sosiallaşma prosesində mənəvi inkişaf
yolu keçir və çoxdillilik bu inkişafa təkan verir.
Çoxdilli cəmiyyətdə reallıqları düzgün dərk
etmək, fikri asan ifadə etmək ünsiyyətdə başlıca
şərtdir. Bu zaman əsas komponent ana dili,
ikinci komponent isə müxtəlif millətləri təqdim
edən, başqa xalqların mədəni dəyərlərini əks
etdirən digər dil hesab olunur. B.X.Xasanov
bildirir ki, adətən, “ana dili” sosial-etnik, yaxud
sosiolinqvistik kateqoriya hesab olunur.
M.N.Quboğlu isə bu fikri inkar edərək onu
psixoloji kateqoriya hesab edir. Çünki o təkcə
insanın kimlə, nə haqqında, nə qədər çox, hansı
səbəbdən söhbət etdiyini, hansı dildə yazıb,
oxuyub, fikirləşdiyini deyil, daha çox dil vasitəsilə
müəyyən millətə və xalqa öz mənsubluğunu
necə ifadə etməsini əks etdirir (Khasanov, 1987).
Son illər sosiolinqvistik ədəbiyyatda ana
dilinin təyin olunması ilə bağlı, insan həyatında
funksionallıq baxımından daha çox əhəmiyyət
daşıyan, həmişə ana və millət ilə bağlı olmayan
dilin ana dili kimi qəbul edilməsi haqqında yeni
fikirlər yaranıb (Ayupova, 1988). İnsanın həya-
tında aparıcı rol oynayan, onun daim istifadə
etdiyi dilin ana dili adlandırılmasının daha
düzgün olması iddia edilir. Halbuki ana dili
millətin əsas atributudur. Dil irsi, irqi səciyyə
daşımasa da, ana dili milli mənlik, milli kimliklə
bağlıdır. Tədqiqatlar göstərir ki, körpə hələ ana
bətnində ikən onun səsini duyur. Odur ki,
anasının doğma dilində ünsiyyətə başlamaq
daha asan reallaşır.
Dil və mədəniyyətin qarşılıqlı əlaqəsini qarı-
şıq ailədə doğulan çoxdilli uşağın nümunəsində
öyrənmək olar. Əgər valideynlər iki fərqli dilin
daşıyıcısıdırsa, onlar tamam başqa millətin
arasında yaşayırlarsa, bu halda ailəyə təbii yolla
“üçüncü” dil də daxil olur. Təbii çoxdilli mühitdə
uşaq bir neçə mədəniyyəti gündəlik məişətdə
doğmalarının əhatəsində asanlıqla özününkü-
ləşdirir. Bu halda üçdilli uşaq üç dil sisteminin,
üç mədəniyyətin arasında tərbiyə alır. Dilin
süni yolla daxil olması isə insanın fərdi maraq
və məqsədlərinin nəticəsidir. M.Yelena bildirir
ki, “çoxdillilik şar üzərində balans yaratmağa
bənzəyir, dayansan yıxılacaqsan” (Yelena, 2008).
Çoxdilli insanlar, adətən, bildikləri dillərdən
şəraitə uyğun olaraq, yəni məişətdə daha çox
ana dilindən, I dildən, rəsmi yerlərdə isə digər
dildən istifadə edirlər. İkidillilik və çoxdillilik
dil kontaktının əsas səciyyəvi əlamətlərindəndir.
Çoxdilli insanın şüurunda onun danışdığı bütün
dillər həqiqətən də bir-biri ilə bağlıdır və
qarşılıqlı əlaqədədir. Lakin təbii ki, peşəkar
ünsiyyət 1-2 dil üzərində qurulur.
ÇOXDİLLİ TƏHSİL
İbtidai siniflərdə çoxdilli təhsilin əhəmiyyəti
daha çox qiymətləndirilir və ictimai həyatdakı
inkişafına imkan yaradılır. Ana dilinə əsaslanan
çoxdilli təhsil qeyri-dominant dillərdə, azlıq
qruplarının dillərində və yerli dillərdə danışan
əhali qruplarının dil öyrənməyə çıxışını asan-
laşdırır. UNESCO 2023-cü il fevralın 21-də təşkil
ediləcək tədbirlərdə təhsili ömürboyu öyrənmə
perspektivi və müxtəlif kontekstlərə çevirmək
üçün çoxdilliliyin potensialının araşdırılıb
müzakirə edilməsini tələb olaraq qarşıya qoyur.
UNESCO hesab edir ki, ilk dil və ya ana dilinə
əsaslanan təhsil erkən yaşlardan başlamalıdır,
çünki erkən uşaqlıq dövrü təhsil öyrənmənin
əsasıdır.
Kanadanın şimalında, Dene hindularının
kəndlərində müəllimlər ilk iki ildə uşaqlara
yalnız ana dillərini öyrədirlər. Yalnız 3-cü sinifdə
tədricən ingilis dilini öyrətməyə başlayırlar.
Nəticədə, uşaqlar bacarıqlarını əhəmiyyətli
dərəcədə yaxşılaşdıra bilirlər. Yalnız ana dili
dərslərinin köməyi ilə uşaqlar məktəb anlayışını
daha yaxşı başa düşə bilirlər.
Ana dili və çoxdillilik problemləri
75
http://as-journal.edu.az
4. Türkiyədə çox sayda dil öyrənmək imkanının
olması ilə yanaşı, digər dillər seçmə fənn olaraq
5-ci sinifdən tədris olunur. Bu zaman bir dili
azı 10 nəfərin seçməsi vacib şərtdir.
Azərbaycan uzun müddət sovet imperiyasının
tabeliyində olduğu üçün həmin dövrdə rus dilini
bilmək vacib şərt sayılırdı. Bu dil aparıcı xətt
təşkil edirdi. Lakin təəssüf ki, bu gün də ana
dilinin əhəmiyyətini dərk etməyən, milli şüuru
oyanmayan valideynlər rus dilli məktəblərə
üstünlük verirlər. Ölkəmizdə rus dili 2-ci dil
səviyyəsində adətən yüksək reytinqə malik
olub. Rus bölməsinə marağın artması və bu
bölmədə təhsil alan azərbaycanlı şagirdlərin
ana dili bacarıqlarının aşağı olması narahatlıq
doğurmaya bilməz. Bu problemin qarşısının
alınması məqsədilə 2023-2024-cü tədris ilində
Azərbaycan dili fənni üzrə dərs saatlarının
sayının artırılması, tədrisi rus dilində həyata
keçirilən siniflərdə Azərbaycan tarixi, Azərbaycan
ədəbiyyatı, Zəfər tarixi, Azərbaycan musiqisi,
hərbi hazırlıq dərslərinin Azərbaycan dilində
tədris olunması nəzərdə tutulub1
. Müsbət haldır
ki, 2023-2024-cü tədris ilində rus bölməsi üzrə
birinci sinfə 11 943, 2022-2023-cü ildə isə
14 989 uşaq qəbul olunub2
.
Son vaxtlar ingilisdilli məktəblər də fəaliyyət
göstərir. Dünyaya inteqrasiya yolunun dəyişdiyini
dərk edənlər artıq ingilisdilli məktəblərə üstün-
lük verirlər. Ölkəmizdə azsaylı xalqların dillərində
də təhsil mövcuddur.
Ölkədə 1.428.608 şagird (91,2%) dövlət
dilində – Azərbaycan dilində təhsil alır. 4086
(91,96%) məktəbdə tədris yalnız Azərbaycan,
16 (0,36%) məktəbdə rus, 6 (0,14%) məktəbdə
gürcü dilində aparılır. Digər dillərdə (ingilis,
türk, fransız) təhsil alan şagirdlər 0,2 % təşkil
edir. 312 (7,02%) məktəbdə tədris Azərbaycan
– rus, 9 (0,20%) məktəbdə Azərbaycan – rus –
ingilis, 3 (0,07%) məktəbdə Azərbaycan – gürcü,
1 (0,02%) məktəbdə Azərbaycan – rus – gürcü
dilləri üzrə aparılır3
.
Azərbaycan tolerant və multikultural ölkə
olduğu üçün, burada azsaylı xalqlara hər cür
şərait yaradılıb. Ölkəmizdə ləzgi dili I-IX, ivrit
dili I-XI, digər dillər isə I-IV siniflərdə tədris
edilir. Ləzgi dili 101 məktəbdə (13590 şagird),
talış dili 252 məktəbdə (20908 şagird), avar
dili 19 məktəbdə (1695 şagird), saxur dili 4
məktəbdə (585 şagird), udin dili 3 məktəbdə
(154 şagird), kürd, xınalıq və ivrit dili isə hərəsi
1 məktəbdə tədris edilir. Ümumilikdə milli
azlıqlara mənsub 37123 şagird öz ana dilini
öyrənir4
.
Amma qeyd etməliyik ki, çox vaxt ikinci və
üçüncü dillərdən yersiz istifadə də baş alıb
gedir. İngilis dili bilməyən sahibkarlar öz
dükanlarının, ofislərinin adını ingilis dilində
yazırlar. Son illər hətta məişət səviyyəsində
yerli-yersiz əcnəbi dillərdən alınmalara yol ve-
rilir.
Qloballaşan dünyada beynəlxalq dil olaraq
ingilis dilini bilmək kifayət edir ki, yüksək
səviyyədə məlumatlı olasan. Bu dildə kitab və
internet resursları digər dillərə nisbətən daha
zəngindir. İngilis dilini bilmək gələcəkdə işlə
təminat məsələlərini də asanlaşdırır. Buna görə
də valideynlərin əksəriyyəti övladlarına bu dili
öyrətməyə çalışırlar.
Dil başqa bir mədəniyyətə açılan pəncərədir.
İkinci və ya üçüncü dil öyrənmək həmişə yeni
mədəniyyətlə məşğul olmaq və dünyanı fərqli
baxışla dərk etmək deməkdir.
Beləliklə, UNESCO 2023-cü ildə məktəbə-
qədər və ibtidai təhsilin çoxdillilik vasitəsilə
öyrənilməsinə, yox olmaqda olan və ya yox
olmaq təhlükəsi ilə üzləşən dilləri canlandırmağa
səsləyir.
Elnarə Əliyeva
76 Azərbaycan məktəbi. 2023. №4
........................................................................
1 https://525.az/news/235683-yeni-tedris-ili-neler-ved-edir-faktlar-reqemler-gozlentiler
2 https://oxu.az/society/776209
3 https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AF%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B8_%D0%B2_%D0%98%D0%BD%D1%82%
D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B5
4 https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AF%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B8_%D0%B2_%D0%98%D0%BD%D1%82%
D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B5
5. ÇOXDİLLİLİYİN FAYDALARI
Çoxmillətli cəmiyyətdə kütləvi ikidillilik
qaçılmaz sosial təzahürdür. Tədqiqatçılar iki-
dilliliyə sahib olmanın beyin üçün əhəmiyyətini
sübut ediblər. Bu, təfəkkürün çevikliyini artırır
və insanın yüksək səviyyəli inkişafını səciyyə-
ləndirir.
Praktiki əhəmiyyəti. Çoxdilli insan əmək
bazarında üstünlüyə, dünya ölkələrinə sərbəst
səyahət imkanlarına, texnologiyanın imkan-
larından yüksək səviyyədə istifadə etmək baca-
rığına malik olur.
Çoxdillilik beynin inkişafına təkan verir,
düşünmənin çevikliyini artırır. İnsanda özünə-
inam hissi artır. Təcrübə göstərir ki, insan
hansısa xarici vətəndaşla onun öz dilində ün-
siyyətə girirsə, bu zaman müsbət enerji alır,
inamlı olur.
Çoxdilli insan tanış olduğu mədəniyyətlərin
təsiri altında daha kreativ düşünür. Ünsiyyət
dairəsinin genişlənməsi ilə insan öz həyatını
rəngarəng edir. Stressi azalır, onun məhsuldarlığı
artır.
Bioloji, psixoloji əhəmiyyəti. İnsanın xarici
dildə düşünməsi şüuraltı qorxudan, intuitiv
səhvlərdən uzaq durmağa, problemi daha də-
rindən təhlil etməyə imkan verir. Çikaqo uni-
versitetinin tədqiqatçıları öz ekspermentlərində
bu nəticəyə gəliblər ki, xarici dil beyni təmizləyir
və aydın düşünməyə şərait yaradır . Xarici dil
qorxu ilə motivasiya olunmuş ana dilinə nisbətən
daha az emosional rezonans yaradır5
.
Toronto Universitetindən olan kanadalı təd-
qiqatçılar belə bir nəticəyə gəliblər ki, xarici
dil öyrənmək Alçqeymer xəstəliyinin simp-
tomlarının yaranmasının qarşısını alır (Yelena,
2008). Bu kimi müsbət cəhətləri əsas götürənlər
çoxdilli təhsili daha çox təbliğ edirlər.
Poliqlotlar bir dildən digərinə keçməklə
beyni fəaliyyətdə saxlayırlar. Nəticədə neyrode-
generativ proseslər başlayanda beyin uğursuz
neyronlardan gələn zərəri kompensasiya etmək
üçün imkan tapır.
Xarici dil öyrənmək diqqətin cəmləşdiril-
məsini formalaşdırır. Belə ki, insan hər hansı
xarici dilin qaydalarını, həmin dildəki yeni
sözləri öyrənmək üçün fikrini cəmləşdirməli
olur. Hər gün mütəmadi olaraq ən azı 30 dəqiqə
xarici dil öyrənməyə vaxt sərf edən insanda
diqqət cəmləşdirmək vərdişi yaranır. Beləliklə,
dil öyrənmək diqqət yayınmasının qarşısını
alır.
ÇOXDİLLİLİYİN MƏNFİ TƏRƏFLƏRİ
Çoxdilliliyin və ya ikidilliliyin müsbət tərəfləri
ilə yanaşı, mənfi tərəfləri də diqqət çəkir. Erkən
yaşdan iki və ya üç dil öyrənməyə məcbur qalan
uşağın dil inkişafı gecikir. Belə ki, ikidilli uşaq
gündəlik həyatda özünü ifadə etməyə çətinlik
çəkir, ana dilində söz ehtiyatı az olur. Çox vaxt
o, dilləri bir-biri ilə qarışdırır, təmiz danışa
bilmir. Araşdırmalar sübut edir ki, valideynlər
evdə ana dilində danışıb övladını başqa dildə
oxutdururlarsa, uşaqların elmi inkişafı ləngimiş
olur. Psixoloqlar da hesab edirlər ki, uşaq ana
bətnində eşitdiyi, duyduğu dili daha tez və asan
öyrənmiş olur. Bu səbəbdən də ana dilini öy-
rəndikdən sonra, yəni dil inkişafının ikinci
mərhələsində xarici dilə keçid etmək tövsiyə
olunur. Tədqiqatçılar bildirirlər ki, “ikidilli
uşağın iki dildəki söz ehtiyatı birdilli uşağın bir
dildəki söz ehtiyatına bərabərdir, yaxud bir az
çoxdur” (Göçmen, 2018). Burada bir maraqlı
məqam da ondan ibarətdir ki, uşaq qarşısındakı
insanın dil biliyinə uyğun danışır. Qarşısındakı
onu başa düşdüyü halda fikrini ifadə edərkən
qarışıq leksika və bəzən də qarışıq sintaksis
nümayiş etdirmiş olur. Lakin qarşı tərəf ikinci
dili bilmirsə, uşaq intuitiv şəkildə təmiz da-
nışmağa cəhd edəcək. Araşdırmalardan məlum
olur ki, evdə uşaqla ana öz ana dilində, ata isə
xarici dildə ünsiyyət qurarsa, ikidillilik daha
uğurlu nəticə verə bilir. Bütün bunlara baxma-
yaraq, uşağın zehni inkişafı, əqli qavraması da
vacib şərt kimi nəzərə alınmalıdır. Yəni əqli
inkişafı zəif olan uşağı erkən dövrdən ikinci
dillə yükləmək özünü doğrultmur.
Çoxdillilik insan vəziyyətinin əsasını təşkil
edir. Biz hamımız müəyyən mənada çoxdilliyik
Ana dili və çoxdillilik problemləri
77
http://as-journal.edu.az
........................................................................
5 https://www.kp.ru/daily/25875/2839603/
6. – istər istedad baxımından, istərsə də gündəlik
“dil həyatımız” baxımından. Dillər düşüncə və
duyğularımızda, ifadəmizdə və sosial qarşılıqlı
əlaqəmizdə yaradıcı qüvvə kimi əsas rol oynayır
və dillər bizim həyat tərzimizdə yaradıcı
qüvvədir” (Ayupova, 1987).
Çoxdilliliyi yaymaq üçün ikidilli, çoxdilli
lüğətlər, danışıq kitabçaları hazırlanmalı, çoxdilli
saytlar yaradılmalıdır.
Müasir dünyada ən işlək dillər ingilis, ispan,
ərəb, rus, fransız, alman, çin, portuqal dilləri
hesab olunur. Dünya ölkələrinin təmsil olunduğu
Birləşmiş Millətlər Təşkilatında 6 rəsmi dil var:
ingilis, fransız, ərəb, çin, rus və ispan dilləri6
.
Elm, texnika, iqtisadi inkişaf, siyasi üstünlük
və s. səbəblərdən dünya ölkələrində yerli dillər
tədricən öz statusunu itirir. Münhendəki Lüdviq
Maksimilian Universitetinin etnoloqu Tomas
Reynhardt bildirir ki, qloballaşma onlardan
biridir. Yeni texnologiyalar fərdi “dünya dillərinin”
getdikcə daha çox yayılmasına kömək edir. Hətta
Misirdəki nümayişdə bu günlərdə üzərində
ingiliscə yazılar olan bannerlərdən istifadə edilir
ki, CNN-də (Cable News Network) mesajı yaya
bilsin. Dünya nə qədər yaxınlaşırsa, bir dildə
danışmaq bir o qədər vacib olur.
Kiberməkanda linqvistik müxtəlifliyi və
çoxdilliliyi təşviq etmək üçün Dünya Dillər Atlası
yaradılıb. Bu, qlobal dil müxtəlifliyinin di-
namizmini və dərinliyini əks etdirən onlayn
platformadır. Atlasın tərtibi üçün dünyanın 193
ölkəsindən material toplanıb.
Mütəxəssislər hesab edirlər ki, dilin yaşaması
üçün ən azı 100 min insanın həmin dildə
danışması lazımdır. Bütün dövrlərdə dillər
doğulub, var olub, sonra bəzən də heç bir iz
buraxmadan ölüb. Lakin onlar heç vaxt XX
əsrdəki qədər tez yox olmayıblar. Tədqiqatçılar
bunu həm də texnologiyanın inkişafı ilə
əlaqələndirirlər.
UNESCO Təhlükə Altındakı Dillər Atlasının
redaktoru Xris Molesey (Chris Molesey) yazır
ki, “Yuxu gördüyün, düşündüyün, hətta başqa
dillərdəki fikirləri asanlıqla tərcümə etdiyin dil
ana dilindir”. Onun fikrincə, dünyada, xüsusən
şəhərlərdə ana dilinin yanında bir də “metro-
politen” dil, yəni şəhər dili istifadə edilir. Bu,
həm də iqtisadiyyatla bağlıdır. Böyük şirkətlərdə
işləyənlər, şirkət içində əsas ünsiyyət dili kimi
ingiliscəyə üstünlük verirlər (Erdoğan, 2019).
Sadəcə təhsil və şəhərlərdə deyil, gündəlik
həyatımızı əhatə edən internetdə də ana dillərin
yox olması müşahidə olunur.
UNESCO-nun verdiyi məlumata görə, dünyada
5 mini yerli dili olmaqla 7 mindən çox dil
istifadə olunur. Bu dillərin 40 % yox olmaq
təhlükəsi altındadır.
Rusiya Elmlər Akademiyasının Dilçilik İns-
titutunun direktor müavini Andrey Şluinski
bildirib ki, “Mən Afrikaya gedənə qədər məktəbi
dil müxtəlifliyinin düşməni hesab edirdim.
Təhsil sosial liftdir. Lakin Afrikada olandan
sonra belə qərara gəldim ki, əsas düşmən tele-
vizordur. Məncə, radio, TV və internet dillərin
məhv olmasını sürətləndirir və biz tezliklə
bunun şahidi olacağıq (Yelena, 2008). Dillərin
məhv olmasının qarşısını almaq məqsədilə hər
il fevralın 21-də Beynəlxalq Ana Dili Günü qeyd
olunur.
Beynəlxalq Ana Dili Gününün tarixi isə
1952-ci ildə banqladeşli tələbələrin Şərqi Pa-
kistanda öz ana dillərinin (benqal dili) rəsmi
dil olması uğrunda mübarizəsi ilə bağlıdır.
1952-ci il fevralın 21-22-də Pakistanda benqal
dilinin qadağan edilməsinə etiraz olaraq keçi-
rilən aksiyada polis və silahlı qüvvələrin müda-
xiləsi nəticəsində 4 tələbə həlak olub. Banqladeş
nümayəndələri 21 fevralın həmin gənclərin xa-
tirəsinə ehtiram əlaməti kimi Ana Dili Günü
adlandırılması üçün UNESCO-ya müraciət edib,
1999-cu ilin noyabrında UNESCO Baş Konfran-
sının 30-cu sessiyasında 21 fevral Beynəlxalq
Ana Dili Günü elan olunub və üzv ölkələrə töv-
siyə olunub ki, həmin gün məktəblərdə, uni-
versitetlərdə ana dilinin əhəmiyyəti ilə bağlı
tədbirlər keçirilsin7
. UNESCO hər il bu müqəddəs
Elnarə Əliyeva
78 Azərbaycan məktəbi. 2023. №4
........................................................................
6 http://www.tipii.edu.az/az/article/261-21-fevral-beynalxalq-ana-dili-gunudur
7 https://medeniyyet.az/page/news
7. günün bir mövzuya həsr olunmasını tövsiyə
edir. Xüsusən son illər çoxdilli təhsil daha çox
diqqət mərkəzinədir.
Ana dilinə əsaslanan çoxdilli təhsil qeyri-
dominant dillərdə, azlıq qruplarının dillərində
və yerli dillərdə danışan əhali qruplarının dil
öyrənməyə çıxışını asanlaşdırır. UNESCO fevralın
21-də təşkil ediləcək tədbirlərdə təhsili ömür-
boyu öyrənmə perspektivi və müxtəlif kon-
tekstlərə çevirmək üçün çoxdilliliyin poten-
sialının araşdırılıb müzakirə edilməsini tələb
olaraq qarşıya qoyur.
Hazırda UNESCO-nun məlumatına görə,
Rusiyada 136 dil yox olmaq təhlükəsi ilə üz-
üzədir və 20 dil artıq ölü elan edilib. Türkiyədə
3 dil məhv olub, 15 dil isə məhv olmaq təhlükəsi
altındadır. Azərbaycanda 1 dil – kilit dili məhv
olub (XX əsrin əvvəllərinə qədər Ordubadda
işlədilib, İran qrupu dillərindəndir, müasir talış
dilinə qohumdur), ləzgi, talış dilləri zəif, cuhuri,
rutul, saxur açıq şəkildə təhlükədə, buduq,
xınalıq, qrız, tat, udin dilləri isə ciddi şəkildə
təhlükədə hesab olunur8
.
İnternet resurslarının istifadə dairəsinin
genişlənməsi, qloballaşan dünyada hakim dilə
olan ehtiyacı artırır. Statistik hesablamalara
görə, 2019-cu ildə veb-saytlarda istifadə olunan
dillərin dinamikası göstərir ki, ingilis dili 54%,
rus dili 6%, Azərbaycan dili 0,1%-dir9
. Görün-
düyü kimi, internet resurslarında ana dilimizi
əks etdirən materiallar olduqca aşağı həddədir.
NƏTİcƏ
Qloballaşan dünyada ikidillilik dövrün başlıca
tələbidir. Lakin bununla yanaşı, milli dilləri də
qorumaq və inkişaf etdirmək zərurət təşkil
edir. Azyaşlılar internet məkanda milli dillərdə,
o cümlədən Azərbaycan dilində inkişafetdirici
materiallarla təmin olunmalıdır. Əks təqdirdə,
bu sahədə boşluğu doldurmaq istəyən savadlı
valideyn övladını başqa dilə yönəldəcək, beləliklə,
dolayısı yolla xarici dili təbliğ etmiş olacaq. Bu
səbəbdən də Azərbaycan dilinin istifadə dairəsini
genişləndirməli, internet resurslarını zəngin-
ləşdirməli, gənc nəslə milli dil sevgisini təlqin
etməliyik.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
1
Ayupova, V. (1988). Voprosy sotsio-lingvistiki:
tipy dvuyazychiya v Bashkirii. Sverdlovsk, Izd.
Ural’skogo Universiteta, 72 str, s.14.
2
Budushcheye yazykovogo obrazovaniya v
Yevrope. https://www.thelanguagesector.eu/
ru/meertaligheid/3677-the-future-of-language-
education-in-europe
3
Erdoğan, İ. (2019). 21 Şubat Dünya Anadil
Günü: ‘Her iki haftada bir dil yok oluyor/
https://www.bbc.com/turkce/haberler-
47311366
4
Əliyeva, E. (2023). Qloballaşan dünyada ana dili
problemi. TƏDQİQLƏR, № 1-2, s.7-13.
5
Əliyeva, A. 21 fevral Beynəlxalq Ana Dili
Günüdür.
http://www.tipii.edu.az/az/article/261-21-
fevral-beynalxalq-ana-dili-gunudur
6
Göçmen, A. (2018). İki Dilli Çocuk Yetiştirirken
Bilmeniz Gereken 6 İpucu.
https://egitimkolektifi.com/iki-dilli-cocuk-
yetistirirken-bilmeniz-gereken-alti-ipucu
7
https://az.wikipedia.org
8
https://edu.gov.az/az/general-
education/umumi-melumat_310
9
https://525.az/news/235683-yeni-tedris-ili-
neler-ved-edir-faktlar-reqemler-gozlentiler
10
Khasanov, B.K. (1987). Kazakhsko-russkoye
dvuyazychiye (Sotsial’no-lingvisticheskiy
aspekt). Alma-ata, Nauka. 200 str. s.3.
11
Kiseleva, K. (2020) Yazyki narodov Rosii: komu
oni rodnyye i pochemu my khotim ikh
sokhranit’./ https://xn—80aidamjr3akke.xn—
p1ai/articles/yazyki-narodov-rossii-komu-oni-
rodnye
Ana dili və çoxdillilik problemləri
79
http://as-journal.edu.az
........................................................................
8 https://edu.gov.az/az/general-education/umumi-melumat_310
9 mozg.https://www.kp.ru/daily/25875/2839603/
8. 12
Kuzina, S. Inostrannyy yazyk prochishchayet.
mozg.https://www.kp.ru/daily/25875/
2839603/
13
Yelena, M. (2008). Nashi trekh yazychnyye deti
/Yelena Madden – SPb: Zlatoust. 308 s.
14
Yаzyki v Internete
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AF%D0%
B7%D1%8B%D0%BA%D0%B8_%D0%B2_%D
0%98%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%
D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B5
Elnarə Əliyeva
80 Azərbaycan məktəbi. 2023. №4