More Related Content
What's hot
What's hot (20)
Similar to ทองลายโบราณสุโขทัย
Similar to ทองลายโบราณสุโขทัย (12)
ทองลายโบราณสุโขทัย
- 2. ชุดองคความรู “ทองลายโบราณสุโขทัย” สนับสนุนโดย องคการบริหารการพัฒนาพื้นที่พิเศษ เพื่อการทองเที่ยวอยางยั่งยืน (องคการมหาชน) เรียบเรียงขอมูลโดย คณะนิเทศศาสตรและนวัตกรรมการจัดการ สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร รองศาสตราจารยพัชนี เชยจรรยา อาจารยฉัตรฉวี คงดี อาจารยจารุวรรณ กิตตินราภรณ นายกีรติ คเชนทวา
- 3. คํานํา “ทองลายโบราณสุโขทัย” นับวาเปนทองคําที่มีเอกลักษณเฉพาะตัวแตก ตางจากที่อื่น ไมวาจะเปนการใชทองคําบริสุทธิ์ ๙๙.๙% ในการผลิต หรือขั้นตอน การผลิตที่ตองอาศัยความประณีตและทําดวยมือทั้งหมดการใชเทคนิคการลงยา การติดลายและการขึ้นรูปแบบที่เปนเอกลักษณซึ่งแตกตางจากการทําทองในพื้น ที่อื่นๆ นอกจากนี้ที่มาของลวดลายทองลายโบราณสุโขทัยยังมีความนาสนใจมาก เนื่องจากมีที่มาของแรงบันดาลใจโดยเกิดจากการที่ชางทําทองไดเห็นลวดลายถัก สี่เสาของสรอยโบราณที่พบบริเวณริมฝงแมนํ้ายมซึ่งนับวาเปนลายตนกําเนิดของ ทองลายโบราณสุโขทัยการไดเห็นความงดงามของลวดลายตามผนังโบราณสถาน ที่อยูในเขตอุทยานประวัติศาสตรศรีสัชนาลัย และอุทยานประวัติศาสตรสุโขทัย อาทิ แรงบันดาลใจจากลวดลายปูนปนผนังโบสถวัดนางพญา แรงบันดาลใจจาก ลวดลายการจารึกภาพชาดกวัดศรีชุมนอกจากนี้ชางทําทองยังไดรับแรงบันดาลใจ จากลวดลายเครื่องสังคโลกที่เปนโบราณวัตถุคูบานคูเมืองสุโขทัยมาตั้งแตสมัย โบราณกาลอีกดวย สําหรับชุดองคความรู “ทองลายโบราณสุโขทัย” เลมนี้ไดนําเสนอเรื่องราว ที่มีการกลาวถึงเครื่องประดับทองคําที่ไดเขามามีสวนเกี่ยวของในชีวิตประจําวัน ของคนไทยตั้งแตสมัยอาณาจักรฟูนัน อาณาจักรสุโขทัย อาณาจักรกรุงศรีอยุธยา จนถึงสมัยปจจุบัน นอกจากนี้ยังไดกลาวถึงกําเนิดของทองลายโบราณสุโขทัย รวมทั้งลวดลายที่เปนแรงบันดาลใจของชางทําทอง แลวปดทายดวยเรื่องราว ของขั้นตอนการผลิตทองลายโบราณสุโขทัยอันประณีต มีเอกลักษณแตกตาง จากการผลิตทองในที่อื่นๆ และปญหาในระบบการผลิตทองลายโบราณสุโขทัย ที่พบในปจจุบัน
- 5. คณะผูจัดทําหวังเปนอยางยิ่งวาชุดองคความรู “ทองลายโบราณสุโขทัย” เลมนี้จะมีประโยชนอยางมากสําหรับผูที่มีความสนใจศึกษาประวัติความ เปนมาแรงบันดาลใจในการออกแบบและกระบวนการผลิตที่เปนเอกลักษณของ ทองโบราณสุโขทัย รวมทั้งนักทองเที่ยวทั่วไปที่ไดมีโอกาสเดินทางมาทองเที่ยว ในจังหวัดสุโขทัยที่จะไดรับความรู และขอมูลอันทรงคุณคาของจังหวัดสุโขทัย ติดตัวทานไปดวย คณะผูจัดทํา ตุลาคม ๒๕๕๗
- 7. สารบัญ ชุดองคความรู “ทองลายโบราณสุโขทัย” ๓ ๑. ความสําคัญของ “ทอง” ในสังคมไทย ๔ ๑.๑ ประวัติศาสตรแหงเครื่องประดับทองคํา ๔ ๑.๒ “ทอง” ในสังคมไทยในอดีต ๖ ๑.๓ “ทอง” กับวิถีชีวิตคนไทย ๑๐ ๒. กําเนิดของทองลายโบราณสุโขทัย ๑๕ ๒.๑ ความเปนมาของชางทองโบราณ ๑๕ ๒.๒ แรงบันดาลใจในการออกแบบลวดลาย “ทอง” ลายโบราณสุโขทัย ๑๗ ๒.๓ ลวดลาย “ทอง” กับแรงบันดาลใจ ๒๑ ๓. กระบวนการผลิตทองลายโบราณสุโขทัย ๒๒ ๓.๑ ขั้นตอนการผลิตทองลายโบราณสุโขทัย ๒๒ ๓.๒ เอกลักษณของทองลายโบราณสุโขทัย ๒๖ ๔. ปญหาในระบบการผลิตทองลายโบราณสุโขทัยที่พบในปจจุบัน ๒๗ รายการอางอิง ๒๙ ทองลายโบราณสุโขทัย ขั้นตอนการผลิต ๓๑ หนา
- 10. ภาพที่ ๑ วัดนางพญา ภาพที่ ๒ ผนังโบสถวัดนางพญา
- 11. ภาพที่ ๓ ลายจากชองลมผนังโบสถวัดนางพญา ภาพที่ ๔ ผนังโบสถวัดนางพญา
- 12. ภาพที่ ๕ วัดมหาธาตุ ภาพที่ ๖ วัดศรีชุม
- 13. ภาพที่ ๗ จารึกภาพชาดก วัดศรีชุม ภาพที่ ๘ ลายจากเครื่องสังคโลก
- 14. ภาพที่ ๙ ลายปลาจากชามสังคโลก ภาพที่ ๑๐ ลายเครือวัลย
- 17. ภาพที่ ๑๓ ลายถักสามเสา ภาพที่ ๑๔ ลายถักแปดเสาภาพที่ ๑๕ ลายลูกประคํารอยรัก
- 18. ภาพที่ ๑๖ ลายลูกสุม ภาพที่ ๑๗ ลายปลาประยุกต
- 20. ภาพที่ ๑๙ ลายนกยูงรําแพน ภาพที่ ๒๐ ลายเกล็ดมังกร
- 22. ภาพที่ ๒๓ ลายทองโบราณประยุกต ภาพที่ ๒๒ ลายทองโบราณประยุกต
- 27. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 3 ๑. ความสําคัญของ “ทอง” ในสังคมไทย ๑.๑ ประวัติศาสตรแหงเครื่องประดับทองคํา ๑.๒ “ทอง” ในสังคมไทยในอดีต ๑.๓ “ทอง” กับวิถีชีวิตคนไทย ๒. กําเนิดของทองลายโบราณสุโขทัย ๒.๑ ความเปนมาของชางทองโบราณ ๒.๒ แรงบันดาลใจในการออกแบบลวดลาย “ทอง” ลายโบราณสุโขทัย ๒.๓ ลวดลาย “ทอง” กับแรงบันดาลใจ ๓. กระบวนการผลิตทองลายโบราณสุโขทัย ๓.๑ ขั้นตอนการผลิตทองลายโบราณสุโขทัย ๓.๒ เอกลักษณของทองลายโบราณสุโขทัย ๔. ปญหาในระบบการผลิตทองลายโบราณสุโขทัยที่พบในปจจุบัน ๕. “ทอง” ในบริบทอื่นของสังคมไทย ๕.๑ “ทอง” ความรุงโรจนเรืองรองของกรุงศรีอยุธยา ๕.๒ ศิลปหัตถกรรมของชางทองเมืองเพชร ทองลายโบราณสุโขทัยนั้น แทจริงแลวมีชื่อเรียกมาแตดั้งเดิมที่ถูกตอง คือ “ทองลายโบราณศรีสัชนาลัย” เนื่องจากตนกําเนิดของการพบสรอยโบราณ สถานที่ที่เปนแรงบันดาลใจในการออกแบบลวดลาย พื้นเพของเจาของรานทอง ลายโบราณรวมทั้งชางทําทองลวนมีพื้นเพและพํานักอาศัยอยูในพื้นที่ของอําเภอ ศรีสัชนาลัยแทบทั้งสิ้นแตทวาลูกคาและคนสวนมากในประเทศจะรับรูและนิยม เรียกชื่อวา “ทองลายโบราณสุโขทัย” มากกวา เนื่องจากเปนชื่อของจังหวัดที่เปน ที่รูจักของคนสวนมากในประเทศอยูแลว ดังนั้นคณะผูจัดทําจึงขอใชคําวา “ทอง ลายโบราณสุโขทัย” ในการเขียนชุดองคความรูนี้ ชุดองคความรู “ทองลายโบราณสุโขทัย”
- 28. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”4 ๑. ความสําคัญของ “ทอง” ในสังคมไทย ๑.๑ ประวัติศาสตรแหงเครื่องประดับทองคํา ตามหลักฐานทางประวัติศาสตรยืนยันไดวาเครื่องประดับทองคํามี มาตั้งแตอาณาจักรฟูนัน ซึ่งอาณาจักรนี้ตั้งขึ้นราวคริสตศตวรรษที่ ๒ มีอาณาเขต อยูตรงบริเวณดินดอนสามเหลี่ยมปากแมนํ้าโขง และบริเวณที่ราบลุมทะเลสาบ เขมร แตนักประวัติศาสตรบางทาน เชน ศาสตราจารยจอง บวชเชอเลีย กลาววา อาณาจักรฟูนันมีอาณาบริเวณเลยเขามาถึงบริเวณลุมแมนํ้าเจาพระยา แถบเมือง อูทอง จังหวัดสุพรรณบุรี (สมคิด ศรีสิงห, ๒๕๒๓) ในขณะที่มีเอกสารจีนที่เลาเรื่องราวของอาณาจักรฟูนันไวตั้งแตตน จนอวสาน คือ จดหมายเหตุจีนสมัยราชวงศฉี ในราวตนพุทธศตวรรษที่ ๑๑ ซึ่งมีความเกี่ยวของกับการใชทองคําเปนเครื่องประดับ โดยมีขอความวา “...ประชาชนแหงราชอาณาจักรฟูนัน หลอแหวน และ กําไลดวยทอง ภาชนะดวยเงิน ตัดตนไมมาปลูกสรางบานเรือน พระราชาประทับอยูในตําหนักหลายชั้น เขาลอมบานเขตบานดวย รั้วไม ริมทะเลมีกอไผใหญขึ้นใบยาวระหวาง ๘-๙ ฟุต ประชาชน ก็สานใบไผเหลานั้นมุงเปนหลังคาบานเรือน นอกจากนี้ประชาชน ก็ยังอาศัยอยูในบานที่ยกพื้นดวย...” “...ในอาณาจักรนี้ไมมีคุก สําหรับการพิพากษาคดี เขาโยน แหวนทอง หรือไขลงไปในนํ้าเดือด แลวใหคูความหยิบออกมา...” (สุภัทรดิศ ดิศกุล, ๒๕๓๕) “นิยามของทองลายโบราณสุโขทัย”
- 29. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 5 ตอมาในยุคสมัยของอาณาจักรทวารวดีซึ่งมีความเจริญอยูระหวาง พุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๖ ทั้งนี้อาณาจักรทวารวดีตามคําสันนิษฐานของ นายแชมมวลบีล (Samuel Beal) อางถึงจดหมายเหตุของพระภิกษุจีนนามวา ฮวนซัง (Hsuan Tsang) วามีอาณาเขตอยูระหวางพมากับกัมพูชา โดยในราว พุทธศตวรรษที่ ๑๒ มีชนชาติที่อาศัยอยูเปนชนชาติมอญ นอกจากนี้จดหมายเหตุ ของภิกษุฮวนซังยังไดบันทึกรายละเอียดของอาณาจักรทวารวดีไวในสวนที่มีความ เกี่ยวของกับทองวา “ฟูนัน เปนภาษาจีนมีความหมายวา พนม หรือ ภูเขาในภาษาขอมเกา และตรงกับภาษาสันสกฤต วา ไศลราช ซึ่งหมายถึงเจาแหงภูเขา” “แทนที่กษัตริยใชนั่งลักษณะกลมเหมือนเจดีย ในพุทธ ศาสนา และประดับประดาดวยทองคํา ประตูเปดไปทางทิศ ตะวันออก การนั่งก็ผินหนาไปทางตะวันออก ในแผนดินเจินกวาน ราชวงศถังไดสงทูตมาถวายสาสนโดยใชกลองทองคําบรรจุไวและ ถวายหมอทองใสเหลามีฝาปดกุญแจทอง เข็มขัดอันมีคา ระมาด ชาง และนาก ฯลฯ หลายสิบชนิด” (ศรีศักดิ์ วัลลิโภดม, ๒๕๓๔) ตอมาเปนสมัยประวัติศาสตรของไทย กลาวคือ เปนสมัยที่มี การศึกษาเรื่องราวของอาณาจักรที่มีความเจริญทางประวัติศาสตรของตน คน ไทยไดบันทึกไวในชวงที่คอนขางแนชัด ดวยตัวหนังสือและภาษาของตนเอง สมัยประวัติศาสตรไทยนั้นแบงไดเปน ๖ สมัย คือ
- 30. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”6 ๑. สมัยเชียงแสน และลานนา มีอํานาจอยูระหวางพุทธศตวรรษที่ ๑๘-๒๔ ๒. สมัยสุโขทัย มีอํานาจอยูระหวางพุทธศตวรรษที่ ๑๘-๑๙ ๓. สมัยอยุธยา มีอํานาจอยูระหวางพุทธศตวรรษที่ ๑๘-๑๙ ๔. สมัยอยุธยา มีอํานาจอยูระหวางพุทธศตวรรษที่ ๑๘๙๓-๒๓๑๐ ๕. สมัยกรุงธนบุรี มีอํานาจอยูระหวางพุทธศักราชที่ ๒๓๑๐-๒๓๒๕ ๖. สมัยกรุงรัตนโกสินทร มีอํานาจอยูระหวางพุทธศักราชที่ ๒๓๒๕- ปจจุบัน โดยในที่นี้จะกลาวถึงเรื่องราวที่เกี่ยวของกับทองคําเฉพาะใน สมัยสุโขทัย ซึ่งปรากฏหลักฐานที่เกี่ยวของสัมพันธกับการใชทองคํามา ประดิษฐ หรือสรางเปนเครื่องประดับ และสิ่งกอสรางรูปเคารพเปนจํานวนมาก ดังรายละเอียดตอไปนี้ ๑.๒ “ทอง” ในสังคมไทยในอดีต ในอดีตนับตั้งแตสมัยทวารวดี ดินแดนเอเชียตะวันออกเฉียงใต ลวนไดรับอิทธิพลทางดานวัฒนธรรมจากประเทศอินเดีย จากหลักฐาน เครื่องประดับตางๆ อาทิ เชน ลูกปดสีสําริด และทองคํา ซึ่งนับวาเปนเครื่อง บงบอกไดวามีการแลกเปลี่ยนสินคาระหวางอินเดีย และอาณาจักรทวารวดี เกิดขึ้นมาตั้งแตสมัยกอนที่กรุงสุโขทัยเปนราชธานี ตอมาในสมัยกรุงสุโขทัยเปนราชธานียังมีหลักฐานที่กลาวถึง พระมหากษัตริยของสุโขทัยซึ่งไดรับอิทธิพลของพุทธศาสนาแบบลังกา จนทําให เกิดการถายทอดวัฒนธรรมดานประติมากรรมเกี่ยวกับพุทธศาสนาเขามามากเชน พระพุทธรูปทองคํามณฑป เจดียทรงลังกา เครื่องบูชาที่เปนทองคํา
- 31. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 7 เมื่อมาถึงยุคกรุงศรีอยุธยาเปนราชธานีไดพบวา มีเครื่องประดับ ทองของพระมหากษัตริย รวมทั้งการสงเครื่องราชบรรณาการของประเทศราช อาทิ ทองคํา อัญมณี ผา และเครื่องประดับที่มีคาตางๆ เชน แหวนทองคํา กําไล เครื่องประดับอัญมณีตนไมเงินตนไมทองและพัทธยาซึ่งเปนการริบทรัพยสมบัติ มาเปนของหลวง เชน การยึดทรัพยสมบัติมาเปนของหลวง โดยการยึดทรัพยจาก คูสงคราม เครื่องราชบรรณาการเปนธรรมเนียมของการยอมตกอยูภายใตการ ปกครองของเมืองที่มีฐานะเหนือกวา จากที่กลาวมาขางตนจะเห็นไดวา ทองคํามีสวนเขามาเกี่ยวของใน ชีวิตประจําวันของคนไทยตั้งแตอดีต เห็นไดจากการที่คนไทยเรียกถิ่นกําเนิดของ ตนเองวา “ดินแดนสุวรรณภูมิ” เชื่อกันวาภูมิภาคนี้อุดมไปดวยทองคํา เพราะ ทองคําปรากฏอยูมากมายตามปูชนียสถานวัดวาอารามเจดียประดับดวยทองคํา เหลืองอราม ทองคําจึงเปนโลหะที่มีความหมายและมีคุณคาอยางยิ่งตอคนไทย ทั้งนี้จากการศึกษาคนควาสันนิษฐานไดคนพบวา ความสําคัญของ “ทอง” ในประวัติศาสตรไทยมีมาอยางตอเนื่อง และใชในวัตถุประสงคที่แตกตาง กันดังตอไปนี้ (๑) ทองคําเปนวัตถุที่ใชในการแลกเปลี่ยนสินคา (๒) เครื่องทองที่ ใชในพุทธศาสนา (๓) เครื่องทองที่ใชประดับรางกาย และ (๔) เครื่องทองที่ใชเปน เครื่องราชบรรณาการ นอกจากนี้ในสมัยที่กรุงสุโขทัยเปนราชธานียังไดพบหลักฐานที่มี การกลาวถึงเครื่องประดับทองในสมัยสุโขทัยที่พบในศิลาจารึก และวรรณคคี พุทธศาสนาเรื่องไตรภูมิพระรวง ดังนี้
- 32. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”8 ๑.๒.๑ ศิลาจารึกพอขุนรามคําแหง (ประชุมศิลาจารึกหลักที่ ๑ เรียกศิลาจารึกหลักนี้วา จารึกหลักที่ ๑) จารึกไวเมื่อป พ.ศ.๑๘๓๕ จารึกสุโขทัย หลักนี้ถือวาสําคัญที่สุด เปนการกลาวถึงประวัติศาสตรเมืองสุโขทัยอยางชัดเจน กลาวถึงพระราชกรณียกิจของพอขุนรามคําแหงมหาราช ปกครองไพรฟา ขาแผนดินดวยความอบอุน มีขอความกลาวถึงทองและการคาทอง ดังนี้ ดานที่ ๑ บรรทัดที่ ๑๔-๑๖ มีขอความวา “...กูตีหนังวังชางได กูเอามาแกพอกู กูไปที่บานที่เมืองได ชาง ไดงวงไดปว ไดนาง ไดเงือนไดทองกูเอามาเวนแกพอกู...” และดานที่ ๑ บรรทัดที่ ๑๘-๒๑ วา “...เมื่อชั่วพอขุนรามคําแหง เมืองสุโขทัยนี้ดีในนํ้ามีปลา ในนามีขาว พอเมืองบเอาจกอบในไพรลูทาง เพื่อนจูงวัวไปคา ขี่มาไปขาย ใครจักใครคาชางคา ใครจักใครคามาคา ใครจักใคร คาเงือนคาทองคา ไพรฟาหนาใส...” ๑.๒.๒ ศิลาจารึกวัดศรีชุม(ประชุมจารึกภาคที่ ๑ เรียกศิลาจารึก หลักนี้วา “หลักที่ ๒” พบที่อุโมงควัดศรีชุม จังหวัดสุโขทัย เมื่อป พ.ศ.๒๔๓๐) จารึกหลักนี้จารึกเรื่องราวตางๆ ไวในราว พ.ศ.๑๘๙๐ - ๑๙๒๐ ดานที่ ๒ บรรทัด ที่ ๑-๒ มีขอความกลาวถึง สมเด็จพระมหาเถรศรีศรัทธาราชจุฬามณี เมื่อครั้ง กอนออกผนวช มีความศรัทธาที่จะทําบุญกุศลโปรดใหแตงกายราชธิดาทั้งสอง พระองคดวยเครื่องประดับ มีใจความวา
- 33. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 9 “...มณีรัตนปด...ราคไพฑู...การประพาลรัตนแกว...นแตงแง ลูกสาว...สองคนใสทองปลายแขนแหวน...ย...หนักหนา โอยทาน ใหแกทานผูมาขอดวยมหาศรัทธาเมีย...ก...แตงแงเล็งดูมีรูปงาม แกตา โอยทานใหแกทานผูมาขอแลออกบวช... “ (กรมศิลปากร, จารึกสมัยสุโขทัย, ๒๕๒๖) ๑.๒.๓ หลักฐานจากวรรณคดีพุทธศาสนาเรื่องไตรภูมิพระรวง ที่มหาธรรมราชาลิไท ไดทรงรจนาไวเมื่อ พ.ศ.๑๘๘๘ กรมศิลปากร (๒๕๓๕) ไดสรุปไวในหนังสือถนิมพิมพาภรณ กลาวถึงเครื่องประดับประเภทเครื่องเงิน เครื่องทอง ดังนี้ ความในปญจมกัณฑ (สุคติภูมิ-กามภูมิ) ตอนที่วาดวยเครื่องหัตถี รัตนะ เมื่อมีการกลาวถึงชางแกวคูพระบารมีของพระมหาจักรพรรดิราชาวา “...เขาจึงตบแตงเครื่องประดับนิ์ชางนั้นใหถวนทั่ว สารพางคดวยสิ่งทั้งหลายเปนตนวา เงือนแลทองแกวแหวน ทั้งหลายและผาอันมีคาอันควรผิจะคณนาเงือนทองขาวของแกว ทั้งนั้นบมิไดเลยดูรุงเรืองงามดั่งดาวในเมืองฟา..”. จากขอความที่อางถึงศิลาจารึกและวรรณคดีไตรภูมิพระรวงที่กลาว มาขางตนชี้ใหเห็นวาเครื่องประดับทองในสมัยสุโขทัยมีใชตกแตงอยางแพรหลาย ไมวาจะเปนสําหรับแตงในตัวบุคคล หรือเปนอาภรณตกแตงชางมาอันเปนชาง ทรง มาทรงขององคพระมหากษัตริย
- 34. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”10 ๑.๓ “ทอง” กับวิถีชีวิตคนไทย คนไทยมักความเชื่อในเรื่องประเพณี และพิธีกรรมที่เกี่ยวกับ “ทองคํา” มาตั้งแตอดีต ซึ่งมีความสัมพันธกับวิถีชีวิตความเปนอยูในสังคมของ คนไทยตั้งแตเกิดจนกระทั่งตาย ดังรายละเอียดในแตละชวงชีวิต ตอไปนี้ ๑.๓.๑ การเกิด การทําคลอดในปจจุบันสวนใหญมักจะไปโรงพยาบาลหรือคลินิก แตในชนบททองถิ่นชาวบานบางสวน ยังคงมีการทําคลอดแบบพื้นบานโดยอาศัย หมอตําแยเปนผูทําคลอด ภายหลังการทําคลอดแมของเด็กจะตองทําพิธีอยูไฟ เปนเวลา ๑๕ วัน ในระหวางที่อยูไฟ ๓ วัน ๓ คืนแรก จะตองนั่งอยูบนกระดาน ไฟคลอดเวลาหามนอนราบ เด็กที่เกิดใหมจะนําไปอาบนํ้า และใสกะละมัง ถา เกิดเปนผูชาย บิดา และญาติจะเอาสมุดดินสอวางไวในกระดง ถาเปนผูหญิง จะเอาเข็มดายใสลงไว ความเชื่อของบิดามารดาเชื่อวาเมื่อโตขึ้นเด็กผูชายจะได เปนผูที่มีวิชาความรู เปนเจาคนนายคน สวนเด็กผูหญิงจะไดเปนแมศรีเรือนเกง การเย็บปกถักรอย สวนตอนอาบนํ้า มีเคล็ดลับวา หากเอาของมีคา เชน แหวน กําไลสายสรอยใสไวในอางอาบนํ้าเพื่อวาในภายหนาเด็กจะมีความรํ่ารวยจากนั้น ก็จะมีการทําการรอนกระดงลงมากับพื้นเรือนเบาๆพอเด็กในกระดงรองขึ้นบิดา หรือญาติผูใหญที่มีอายุ จะออกวาจาวา “ลูกของขาเอง” หมอจึงจะสงกระดงให ทําทั้งหมด ๓ ครั้ง ผูรับมาจะวางเด็กไวใกลมารดา เมื่อเด็กนอนอยูในกระดงครบ ๓ วัน บิดามารดาจะใหญาติและคนใชทําบายศรีปากชาม ทําขวัญแลวยกเด็กขึ้น จากกระดงมานอนเปล ครั้งบุตรมีอายุครบเดือนกําหนดโกนผมไฟ บิดามารดาจึง ไดบอกกลาวญาติพี่นองมาชวยในการมงคลโกนผมไฟ มีบายศรีทําขวัญเลี้ยงดูกัน ตามประเพณี บรรดาญาติมิตรทั้งหลายจะพากันมาเยี่ยมเยือนและแสดงความ
- 35. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 11 ยินดี สําหรับผูที่สนิทสนมมักนิยมใหทองรูปพรรณ เชน สรอยคอ สรอยขอมือ สรอยขอเทา เพื่อเปนของขวัญรับเด็ก เมื่อมารดาออกไฟ จากการนอนไฟแลวก็ จะมีการหาผูรูตําราวิธีที่จะฝงรกบุตร ที่ตนไมใหญที่ทิศใดทิศหนึ่ง มีกําหนดหลุม ลึกและตื้นเปนสําคัญเพื่อจะใหเด็กนั้นมีความเจริญสืบไป เมื่อเด็กโตขึ้นสมควร ที่จะไวผมจุก ผมเปย เนื่องจากเด็กเล็กๆ มักจะเจ็บปวยใหงายการไวผมจุก ผมเปยถือเปนความเชื่อวาเด็กจะแข็งแรงขึ้น ครั้งเด็กเติบโตขึ้นไปบิดามารดายอม หาทองคํารูปพรรณ เครื่องประดับเพชรพลอยตางมาเปนเครื่องแตงตัวใหเด็กเพื่อ แสดงถึงความรํ่ารวย ๑.๓.๒ การโกนจุก พิธีการโกนจุกของชาวบานจะตางจากพิธีของหลวง เชื่อวาการโกน จุกของชาวบานนาจะมาจากขุนนางชั้นผูใหญแตจะมีการลดขั้นตอนทางพิธีกรรม สวนมากเด็กหญิงจะตัดจุกเร็วกวาเด็กชาย คือเมื่อเด็กหญิงอายุครบ ๑๑ ป ก็ตัด จุกได สวนเด็กชายตองรอใหครบ ๑๒ ปเต็ม หรือยางเขา ๑๓ ปจึงจะประกอบ พิธีตัดจุก บิดามารดาจะจัดการโกนผมรอบๆ จุกของเด็กใหเกลี้ยงหรือเหลือไว ตรงจุกพองาม อาบนํ้าประแปงแตงตัวทาขมิ้นเกลาจุกใหเรียบรอย ปกปนสวม พวงมาลัยที่จุกนั้น นุงผาใหม ประดับรางกายดวยเครื่องทอง และเพชรนิลจินดา มีกําไลขอมือ กําไลขอเทา สรอยสังวาล และจี้ หรือแตงกุมาร กุมารีที่จะปลงผม ดวยเครื่องประดับอันอุดมดิเรกมักใสเกี้ยวทองคําจําหลักปกปนซน ใสสรอยสน สวมศอทรวง จี้กุตั่นตวงพลอยประดับทองบางสะพาน บานพับผูกตนแขน สลัก ลวดลายแลนแลสไบ สวมวไลปวะหลํ่า สวมแหวนทําเปนเรือนเทศ แกวกองเก็จ ภุกามสี นุงยกอยางดีเกล็ดพิมเสน จีบโจงกระเบนไวหางหงส คาดเข็มขัดสาบ ประจงจํายาม ดูรุงเรืองอรามจํารัสแสง หมกรองทองแลงแยงพื้นเขียว กําไล
- 36. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”12 ขอเทาทองคําทําเปนเกลียวกลมสะอาด พรมออนเอี่ยมมาปูลาดหมอนอิงตั้ง แลวอุมเจามานั่งในมณฑล (นันทสาร สาวนายน, ๒๕๔๑, อางถึงในศิริรัตนา นันสุนานนท, ๒๕๔๑) ๑.๓.๓ การแตงงาน ในสมัยกอนการสูขอหมั้นหรือการแตงงานจะใชสินสอดกันดวย ทองคําเปนหลักเพราะถือเปนเครื่องประกันของฝายเจาบาววาจะไมมีการเปลี่ยน ใจในการแตงงานกับเจาสาว เมื่อกลาวถึงขันหมากหมั้น เพราะทองหมั้นอาจเปน ธนบัตร หรือแหวนเพชรตามแตการตกลงของผูใหญที่ทําการเจรจาทาบทามกัน ขันหมากนั้นจะมีขันใสหมากทั้งผลกับพลูใบขันหนึ่งกับทองคําจะเปนทองทราย หรือทองใบอันมีนํ้าหนักที่ตกลงกัน และมีขนม ตางๆ ตามแตจะจัดไปไดแตบางที ก็ไมมีขันหมากหมั้นตอกัน เพราะบิดามารดาญาติทั้งสองฝายตางรักใครเชื่อถือ ตอกันอยูแลว โดยความเชื่อของชาวไทยสวนใหญมักเนนถึงความเปนสิริมงคล เพราะทองคําถือเปนของสูง และมีความเหมาะสมกับพิธีการสําคัญอยางพิธีการ หมั้น และการแตงงาน (ธีรศักดิ์, ๒๕๔๐) ๑.๓.๔ พิธีขึ้นบานใหม เมื่อปลูกเรือนเสร็จจะมีการขึ้นบานใหม ซึ่งนิยมหาฤกษยามเพื่อ เลือกเวลาที่ดีที่สุดสําหรับการประกอบพิธี โดยมีการนิมนตพระสงฆ ๙ รูปมาทํา พิธี เพื่อเปนมงคลแกครอบครัว จะมีการเลี้ยงเพล โดยการจัดเตรียมอาหารคาว หวาน เครื่องดื่ม จัดตั้งโตะหมูบูชา เมื่อเสร็จพิธีกรรมทางดานศาสนาในชวงกลาง วันจะมีการรับประทานอาหารกลางวันกันภายในครอบครัว ญาติสนิทมิตรสหาย ที่รูจักสนิทสนมจะนําของขวัญ เชน เครื่องใชไมสอย หรือ ทองรูปพรรณมาใหเจา
- 37. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 13 ภาพเพื่อเปนการแสดงสินนํ้าใจชวยเหลือซึ่งกันและกัน การมอบทองคําแกกัน ถือวาเปนการมอบของที่มีคาที่สุด ๑.๓.๕ การตกเลือดของคนไทย ประเพณีการตกเลือดนั้นมีมาตั้งแตสมัยโบราณ วากันวาเปน สิ่งอัปมงคลใหโทษ ถาตกอยูในเรือนผูใดจะนําผลรายมาให จึงมีกฎหมายโบราณ กําหนดใหพลีเรือน โดยการนําสิ่งของตางๆ ไปใหเจาของบาน เชน ผานุงหม ๑ สํารับ ทองสองสลึง ขมิ้น มะกรูด สมปอย ขาว นํ้านมโค พรอมกับเอยออนวอน ขอโทษเจาของบานดวย ๑.๓.๖ การฝงพลอยและเข็มทองไวในตัวเปนของขลัง ในวรรณกรรมเรื่องขุนชางขุนแผนไดกลาวถึงเครื่องประดับที่มีสวน ประกอบของทองคําของตรีเพชรกลาไววา “แขนขวาสักรงเปนองคนารายณ แขนซายสักชาตเปน ราชสีห ขาขวาหมึกสักพยัคฆี ขาซายมีสักหมีมีกําลัง สักอุระรูป พระโมคคลาภควัมปดตานั้นสักหลัง สีขางสักอักขระนะจังงัง ศีรษะฝงพลอยนิลเม็ดจินดา ฝงเข็มทองไวสองไหล ฝงเพชรเม็ด ใหญไวแสกหนา ฝงกอนเหล็กไหลไวอุรา ขางหลังฝงเทียนคลา แกวตาแมว” (ประยูร อุลุขาฎะ, ๒๕๔๑)
- 38. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”14 ๑.๓.๗ คติความเชื่อของทองในเรื่องบันได บันไดนั้นเมื่อนับขั้นแลวจะตองเปนคี่ถาบันไดเปนคูถือวาเปนบันได ผีถาบันไดอยูในทิศบูรพาเมื่อจะเขาบานใหมใหเอาผาผอน เงิน หรือทองขึ้นไป กอน ถาพาดบันไดทางทิศพายัพ ใหนําแมวขึ้นไปกอน ถาพาดบันไดทางดาน ทิศอุดรใหเอาทองขึ้นกอนถึงจะดี การจะหามศพลงจากบานมีขอหามมิใหลง บันไดคน ใหหยอนลงมาทางระเบียง หรือพังฝาเอาศพออก แลวจึงประกอบขึ้น ใหม ๑.๓.๘ การตาย การแตงตัวใหศพมีความเชื่อวากอนจะนําศพเขาโลง จะทําความ สะอาดโดยการอาบนํ้าโดยการเอาขมิ้นสดดําขยํากับมะกรูดซึ่งเฉือนเอาผิวออก แลวคั้นเอาแตนํ้ามาลูบทาตัวศพ ตัดเล็บใหเรียบรอย มีการหวีผมศพ ๒ ครั้ง แลวหักหวีเปน ๒ ทอน หรือ ๓ ทอน แลวกลาววา อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา แลว จัดการสวมเสื้อโดยการเอากระดุมเสื้อติดไวขางหลังแลวสวมเสื้อธรรมดาทับอีก ครั้งหนึ่ง เอาเงิน ๑ บาทใสที่ปากศพ เพื่อนําไปใชสอยในปรโลก แลวเอาขี้ผึ้ง มาแผใหกวางเทากับหนาคนหนาครึ่งนิ้ว แผออกปดหนาศพ ถาเปนคนมีฐานะก็ จะเอาแผนทองคําปดหนาแทนขี้ผึ้งแลวเอากรวยดอกไมธูปเทียนใหศพพนมมือ ถือไว (ศิริรัตนา นันสุนานนท, ๒๕๔๑)
- 39. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 15 ๒. กําเนิดของทองลายโบราณสุโขทัย ๒.๑ ความเปนมาของชางทองโบราณ ชางคิดชางทําทอง การที่ทองลายโบราณกลับมามีบทบาทเฟองฟูขึ้นใหมในสมัย ปจจุบันแทนที่จะมีแตการทําทองรูปพรรณอยางที่ชางทองทางกรุงเทพฯ ทํากัน เปนแบบสมัยใหมเกิดขึ้นจากความคิดประดิษฐของชางทองตระกูล “วงศใหญ” ที่ชื่อวา “นายเชื้อ” ซึ่งเปนชาวตําบลศรีสัชนาลัยแตกําเนิด โดยในป พ.ศ. ๒๔๖๓ ไดมีชางทองชาวจีน ชื่อนายพง กับนางขุย ไดเขามาตั้งถิ่นฐานที่จังหวัดสุโขทัย โดยมีอาชีพทําทอง แตเนื่องจากทั้งสองคน เปนคนจีน ประกอบกับพูดภาษาไทยไมชัดจึงไดขอความชวยเหลือกับนายเชื้อ ซึ่ง เปนชาวบานในตําบลทาชัย เมื่อเกิดความสนิทสนม นายพงกับนายขุยจึงชักชวน นายเชื้อใหมาฝกทําทองรูปพรรณ เดิมนายเชื้อ วงศใหญ ประกอบอาชีพทําทอง รับซื้อของเกา และวัตถุโบราณตางๆ ซึ่งเปนอาชีพที่เกิดขึ้นในแหลงที่เปนเมืองประวัติศาสตร ที่มีโบราณสถาน และโบราณวัตถุจํานวนมาก จากการที่นายเชื้อมีอาชีพขายของ เกานี่เองจึงทําใหไดเห็นไดสัมผัสกับเครื่องทองรูปพรรณโบราณที่ตองผานมือเพื่อ การซื้อขายเปนจํานวนมากบวกกับการที่ทองรูปพรรณโบราณเริ่มที่จะหายากขึ้น ทุกวันๆ ทั้งสนนราคาก็สูงขึ้นเปนทวีคูณ ดังนั้นเมื่อมีคนนําสายสรอยโบราณที่ได จากริมนํ้ายม บริเวณเมืองโบราณศรีสัชนาลัยมาใหดู แลวลุงเชื้อเห็นวาสายสรอย ดังกลาวมีความสวยงามแปลกตาจึงเกิดความคิดที่จะทําสรอยลายโบราณขึ้นใหม ดวยวัสดุทองคําของใหมเลียนแบบลายเดิมขึ้น
- 40. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”16 สรอยโบราณเสนที่พบริมฝงแมนํ้ายมนั้นทําจากทองสัมฤทธิ์ที่ ถักสานเปน “สรอยสี่เสา” นายเชื้อ วงศใหญ จึงเริ่มสังเกต และแกะลายออกมา ศึกษา ตั้งแตเริ่มตนจนถึงจุดสิ้นสุดทีละปลอง ทีละขอ แลวเริ่มถักรอยทอลายตาม แบบเดิมโดยมีลวดทองแดงเปนวัสดุในการทดลองทํา อยางไรก็ตามการทดลอง ทําในครั้งนี้ไมประสบผลสําเร็จ นายเชื้อ วงศใหญ จึงนําไปใหชาวบานที่มีอาชีพ สานกระบุงตะกราที่มีลวดลายทดลองถักเลียนแบบ จากนั้นจึงเริ่มลงมือถักเสน ทองจนสําเร็จกลายเปนลวดลายที่มีชื่อเสียงของชางทองสุโขทัย จากการทดลองในขั้นตน ขั้นตอนตอมา คือ การนําทองคํามา ถักสานตามแบบที่ไดทดลองไปแลว เนื้อทองคําที่นํามาทํานี้เปนเนื้อทองที่ผลิต ขึ้นใหม มีเพียงลายเทานั้นที่เปนลายโบราณแทๆ ไมมีการคิดทําใหมเพิ่มเติม สรอยลายดังกลาวนี้มีชื่อเรียกวา สรอยสี่เสา สรอยสี่เสานับเปนสรอยเสนแรกที่เลียนแบบสรอยโบราณแทๆ ไดสําเร็จและไดนําออกจําหนายยังรานขายของเกาที่เชียงใหม ที่สวนจตุจักรใน กรุงเทพฯ จากนั้นเปนตนมาสรอยสี่เสาก็เปนที่รูจักในหมูผูนิยมเครื่องประดับ ทองรูปพรรณ นับเปนทองโบราณชิ้นแรกที่ทําใหทองโบราณชิ้นตอๆ มาไดรับ ความนิยมอยางแพรหลายมาจนถึงปจจุบันนี้ (ศิริรัตนา นันสุนานนท, ๒๕๔๑)
- 41. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 17 ๒.๒ แรงบันดาลใจในการออกแบบลวดลาย “ทอง” ลายโบราณ สุโขทัย ถักสานสลักลายทอง ทองลายโบราณสุโขทัยมีความแตกตางจากทองรูปพรรณสมัยใหม อยางสิ้นเชิง แมเนื้อทองจะไมแตกตางดวยความเปนของสมัยใหมเหมือนๆ กัน แตลวดลายตางๆ ที่ปรากฏขึ้นภายใตชื่อทองลายโบราณของสุโขทัยนั้นดูวิจิตร อลังการยิ่งกวาหลายเทา ซึ่งแนนอนวาตองงดงามและละเอียดออนยิ่งกวาหลาย เทาตามไปดวย งานหัตถกรรมเครื่องทองลายโบราณสุโขทัยมีรูปแบบตางไปจาก เครื่องทองถิ่นอื่น คือเปนการทําทองดวยมือ โดยมีความงดงาม ความละเอียด ประณีตทั้งดานรูปแบบและลวดลายดวยการถักทองเสนลวดทองคําตันเสนเล็กๆ มาถักวนเพียงเสนเดียว ตั้งแต ๓ เสาจนถึง ๒๐๐ เสา ประกอบดวยลูกประคํา มีลวดลาย ไมมีการประดับอัญมณีแตนิยมการใชการลงยาแทน เครื่องประดับ มีนํ้าหนักมาก ใชทองคําบริสุทธิ์ ๙๙.๙๙% ในการผลิต รูปแบบลวดลายของทองโบราณสวนใหญไดรับอิทธิพลจากการ เลียนแบบธรรมชาติ เครื่องประดับโบราณ โบราณวัตถุ และโบราณสถาน ในจังหวัดสุโขทัย โดยเฉพาะที่อุทยานประวัติศาสตรสุโขทัย และอุทยาน ประวัติศาสตรศรีสัชนาลัย ดังตอไปนี้ ๒.๒.๑) กรองศอ สังวาลย และทับทรวง พาหุรัด และทองพระกร จากเทวรูปสําริด ๒.๒.๒) ประติมากรรมรูปเคารพในศาสนาพราหมณ ๒.๒.๓) จิตรกรรมฝาผนังภาพจารึกลายเสน ลวดลายปูนปนลายรัก รอยจากชองลมวัดนางพญา ๒.๒.๔) ลวดลายปูนปนวัดพระพายหลวง ๒.๒.๕) ลวดลายของเครื่องสังคโลกที่ขุดคนพบ
- 42. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”18 เครื่องสังคโลก หมายถึง เครื่องถวยชาม สิ่งของเครื่องใช เครื่องประดับ สถาปตยกรรม สิ่งผลิตอันเนื่องดวยความเชื่อในพิธีกรรมตางๆ และศาสนา ซึ่งทําดวยดินแลวนําไปเผาไฟไมวาจะเคลือบหรือไมก็ตาม และเปน ของที่ผลิตขึ้นในสุโขทัย เตาเผาหรือแหลงผลิตเครื่องสังคโลกที่รูจักกันดี คือ เตาสุโขทัย ศรีสัชนาลัย และพิษณุโลก สําหรับเครื่องสังคโลกที่จังหวัดสุโขทัย ปจจุบันแบงตามเตา เตาจะมีอยู ๓ แหง ดังนี้ ๑. เครื่องสังคโลกเตาสุโขทัย หรือที่เรียกวา เตาทุเรียงสุโขทัย ๒. เครื่องสังคโลกเตาทุเรียงปายาง ปจจุบันอยูในบริเวณอุทยาน ประวัติศาสตรศรีสัชนาลัย ๓. เครื่องสังคโลกเตาทุเรียงเกาะนอยปจจุบันอยูในบริเวณอุทยาน ประวัติศาสตรสุโขทัย ริมฝงคลอดบางบอน ตําบลหนองออ อําเภอศรีสัชนาลัย เครื่องสังคโลกในสมัยสุโขทัย มีลวดลายเฉพาะตัว โดยลวดลายที่พบมากในฐาน ชามไดแกลายกงจักรปลาดอกไมโดยเฉพาะปลาที่เปนแบบฉบับของชาวสุโขทัย นอกจากนี้ยังมี กุง หอย ปู คลายเปนสัญลักษณอยางหนึ่งของสุโขทัย นอกจากนี้ยังพบวา ชางทองสุโขทัยยังไดรับอิทธิพลมาจากศิลปะ ลานนา และศิลปะพุกาม ซึ่งสงผลตอรูปแบบลวดลายที่ปรากฏในงานหัตถกรรม เครื่องทองไดอยางกลมกลืน เนื่องจากอาณาจักรสุโขทัยเปนบริเวณที่อยูใกลกับ อาณาจักรพุกาม และอาณาจักรลานนา อีกทั้งผลงานศิลปกรรมสวนใหญในเมือง สุโขทัยลวนไดรับอิทธิพลมาจากศิลปะลังกาแบบโปลนนารุวะ ศิลปะเขมร ศิลปะ อยุธยาอีกดวย จนสงผลตอการสืบทอด และการพัฒนารูปแบบเปนเครื่องประดับ กําไล สรอยคอ แหวน และตางหูตามยุคสมัยจนกระทั่งถึงในปจจุบัน โดยเกิดจาก ภูมิปญญาของชาวบานอยางแทจริง (ศิริรัตนา นันสุนานนท, ๒๕๔๑)
- 43. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 19 นอกจากนี้จากผลการสัมภาษณเจาของราน และชางทองโบราณ สุโขทัยในอําเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย มีความเห็นวา แรงบันดาลใจในการ ออกแบบลวดลายทองนั้นสวนมากมาจาก ๑. แรงบันดาลใจจากลวดลายปูนปนจากผนังโบสถวัดนางพญา ไดแก ลายกนก ลายหัวใจ ลายเครือวัลย ลายนาคี และลายหยดนํ้า ๒. แรงบันดาลใจจากลวดลายการจารึกภาพชาดกวัดศรีชุม ไดแก ลายการแตงเครื่องทรงของเทวดาในภาพชาดกของพระพุทธเจา ๓. แรงบันดาลใจจากลวดลายเครื่องสังคโลก ไดแก ลายปลา ลายไขปลา และลายนก ๔. แรงบันดาลใจจากลวดลายสรอยโบราณที่พบบริเวณริมฝง แมนํ้ายม ไดแก ลายถักสี่เสา ดังที่ไดกลาววา “วัดนางพญามีลายกนก ลายหัวใจ ลายเครือวัลย เราก็เอามา ประยุกตทํากําไล สรอยคอ ลายพิกุลมาจากวัดเกา ลายจากการแตงเครื่อง ทรงของภาพวาดเทวดา ทองลายโบราณจริงๆ อยางลายนางพญา ลายหัวใจ ลายนาคี ลายหยดนํ้าก็มีเยอะสวนมากเราจะเอาลายมาใสในแผนเปนลักษณะ ติดลายเปนแผนหัวใจ” (สัมภาษณ สุภัจนา เขาเหิน, รานทองนันทนา) “มีลายมาจากพวกสังคโลก เชน รูปปลาก็จะมีแตที่สุโขทัย ตอน ขุดเจอเครื่องสังคโลก ก็จะมีลายปลา ลายนก ขุดเจอที่วัดชางลอม เราจะเอา มาใชเลย พี่ซื้อถวย ชาม สังคโลก มีลายเยอะมากมาย เราอาศัยคนพื้นที่เราถึง จะรูวาสังคโลกมีลายอะไรบาง เรามีลายที่เปนหลักๆ อยูแลว แตเราก็เอามา ประยุกตใหทันสมัยบางเชนจากเสนสามเสาเอามาถักเปนเปยอีกทีนึงลายหลักๆ
- 44. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”20 นอกจากนี้ก็เปนลายเครือวัลย ลายไขปลาก็มาจากสังคโลก อยางลายสรอยก็เอา มาจากลายสรอยโบราณ ดูแบบมาจากของเกาที่เปนทองโบราณที่พบในอุทยาน ประวัติศาสตรศรีสัชนาลัย” (สัมภาษณ สุภัจนา เขาเหิน, รานทองนันทนา) “ผมสนใจลายสังคโลก มีลายปลา ไปคุยกะคนทํา มันทําแบบไหน มันมีอะไรบาง แตเราตองหาจุดเชื่อมโยงวาจะใหคุณคามันยังไง” (สัมภาษณ พิชัย ไขเขียว, ฝายออกแบบรานบานทองสมสมัย) “แรงบันดาลใจของสุโขทัยจากชุมชน ความเชื่อ คืออะไร เชน เชือก ที่รอยเกวียน ที่ออกมาเปนลาย ๔ เสา เปนความเชื่อความรวมมือของชุมชน” (สัมภาษณ คุณพิชัย ไขเขียว, ฝายออกแบบรานบานทองสมสมัย) ทั้งนี้ พบวา รานทองโบราณสุโขทัยในปจจุบันไมไดจํากัดออกแบบ ลายทองแคลวดลายที่คนพบในอุทยานประวัติศาสตรศรีสัชนาลัย อุทยาน ประวัติศาสตรสุโขทัย หรือชามสังคโลกเทานั้น แตมีการประยุกตลวดลายที่ได ไปเห็นจากภายนอกชุมชนมากยิ่งขึ้น เชน การนําศิลปะจากพื้นที่อื่นมาประยุกต การอานหนังสือการเห็นสิ่งตางๆในชีวิตประจําวันและการทําตามความตองการ ของลูกคา เปนตน ดังที่ไดกลาววา “แรงบันดาลใจของเรามาจากการอานหนังสือ หนังสือออกแบบ แตเอามาใชไมหมดหรอก ไมจําเปนตองอยูแคในสุโขทัย อยางเห็นลายดอกไม ดอกบัว เราก็จะเอามาประยุกต” (สัมภาษณ สุภัจนา เขาเหิน, รานทองนันทนา) “เราถอดลายมาจากวัดนางพญาแลวนํามาประยุกต มองของ ลานนา ประยุกตลายจากกทม. ความเชื่อของชุมชน พุทธประวัติ แลวมาแปล ตามความตองการของลูกคา เทคนิคบางอยางที่เราตองคิดมาใหมแลวประยุกต” (สัมภาษณ พิชัย ไขเขียว, ฝายออกแบบรานบานทองสมสมัย)
- 45. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 21 ๒.๓ ลวดลาย “ทอง” กับแรงบันดาลใจ แนวคิดในการออกแบบ เครื่องทองสุโขทัยไดรับอิทธิพลมาจากงานศิลปกรรมสุโขทัย ซึ่งมา จากความสัมพันธทางดานเศรษฐกิจศาสนาและสังคมนอกจากนี้รานทองสุโขทัย ทุกรานยังไดรับแนวคิด และแรงบันดาลใจในการออกแบบลวดลายทองสุโขทัย เหมือนๆ กัน ในขณะที่ชางทองมีความสามารถในการทําลวดลายทองประเภท เดียวกันไดทุกรานแตความประณีตและความสวยงามนั้นขึ้นอยูกับความสามารถ ของชางแตละบุคคล การออกแบบลวดลายของงานหัตถกรรมเครื่องทองโดยพิจารณา จากรูปทรง โครงสราง ลวดลาย และวัสดุที่ใชมีลักษณะคลายๆ กัน เชน ความสมดุลเหมือนกัน มีการกําหนดแกนกลาง เพิ่มลวดลายซํ้ากันมีขนาดเทา กันทั้งซายขวา เพื่อแกปญหาที่วาง จังหวะ หรือลีลาเกิดจากลวดลายซํ้าๆ กัน สลับกัน เพิ่มขึ้น และลื่นไหล เพื่อใหเกิดความกลมกลืน และมีเอกภาพ จุดสนใจ มีการเนนบริเวณพื้นที่สวนหนึ่งของพื้นที่โดยรวมใหโดดเดน อาจกระจายอยูตาม โครงสราง การเลือกใชสีลงยา มีการใชคูสีตัดกัน
- 46. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”22 ๓. กระบวนการผลิตทองโบราณสุโขทัย ๓.๑ ขั้นตอนการผลิตทองโบราณสุโขทัย ในสวนของกระบวนการผลิตนั้น พบวา รานทองทุกรานมี กระบวนการผลิตที่เหมือนกัน ทั้งเครื่องมือ วัสดุ และอุปกรณ ทั้งนี้ขั้นตอนการ ผลิตทองสุโขทัยจะมีความแตกตางกันที่คุณภาพ ราคา และปริมาณของเครื่องมือ วัสดุและอุปกรณซึ่งขึ้นอยูกับศักยภาพของรานทองสุโขทัยซึ่งขึ้นอยูกับศักยภาพ ของรานทองสุโขทัย กระบวนการผลิตทองสุโขทัย มีดังตอไปดังนี้ คือ การหลอมทอง ตีทอง การถักทอง การทําไขปลา การทําลูกประคํา การทําลูกอะไหลทรงปบ การ ทําลูกมะยม ลูกเงาะ ลูกตะกรอ ลูกสน การเชื่อมทองโดยใชทองเปนตัวประสาน การลงยาราชาวดี และการทําความสะอาดชิ้นงาน ดังตัวอยางตอไปนี้ การทําลูกประคําแบบตางๆ ลูกประคําเปนอะไหลลูกที่ใชมากที่สุด ใชประกอบในชิ้นงานเกือบทุกชิ้น โดยมีลวดลายแตกตางกันไป ลักษณะเหมือน ลูกประคําจริงๆ มีขั้นตอนดังนี้ ๑. รีดแผนขนาดพอประมาณตามความหนากะพอประมาณ ๒. ใชตัวตุดตูตอกตัดโดยใชไมรองดานลางแลวจะไดแผนวงกลม ตามขนาดที่ตองการตามเบอรของตุดตู ๓. นําแผนวงกลมที่ไดไปตอกในลูกเตาโดยใชลูกตอกตามเบอรนั้นๆ ๔. จะไดฝาประคําครึ่งซีกแลวนํามาประกบกันก็จะไดลูกประคํา โดยใสนํ้าประสานผงใสขางในแลวเปาไฟ ๒ ฝาก็เชื่อมติดกัน ๕. ทําลวดวงกลมมาติดบน ลาง แลวเจาะรูใหไดตามขนาดของเสน ถักที่จะนําไปรอยก็จะไดลูกประคําเกลี้ยง
- 47. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 23 ๖. ถาจะติดลายก็ตัดลายแลวคอยนํามาติดทีหลังโดยใชกาวติดกอน แลวคอยใชผงบอแรคกโรยแลวเปาไฟใสนํ้าประสานผงเชื่อมอีกทีหนึ่งก็จะไดลูก ประคําติดลาย การทําลูกอะไหลทรงหลอด ก็เปนลูกอะไหลแนบหนึ่งซึ่งใช ประกอบอยูในทองสุโขทัยคอนขางมากโดยมีลักษณะเปนทรงกระบอกและมี ลวดลาย ๑. รีดลวดกวาง ยาว หนา ตามกําหนดพับครึ่งแผนแลวนําไปดึง ผานแปน ๒. เมื่อนําไปดึงผานแปนแลวจะไดหลอดหลังจากนั้นก็เขาไฟโดย ใชบอแรคกชวยทําใหรอยตอของทั้ง ๒ แผนติดกัน ๓. ตัดหลอดออกใหยาวเทาๆ กันดัดลายแลวทําเม็ดไขปลา หรือ ลายอื่นๆ ที่ตองการ ติดบนหลอดแลวเปาไฟเชื่อมลายใหติดกับหลอดทําฝาปด บน ลาง ของหลอด การทําลูกอะไหลทรงปบ ลูกอะไหลทรงปบเปนอะไหลลูกหลัก สําหรับแตงสรอยคอ สรอยขอมือ กําไล โดยมีลักษณะเหมือนปบ เลยเรียกวา ลูกปบ ๑. รีดแผนแลวตัดใหไดขนาดแลวกรีดแบงชองใหเทาๆ กัน ๔ ชอง ๒. พับแผนที่พับไวเปนไปตามรูปแลวทําแผนปดหัว-ทาย เทินหวง แลวฉลุออกเชื่อมใหติดกัน ๓. ดัดลายตามลายที่ตองการแลวนําไปติดที่ลูกปบดวยกาว ๔. เปาไฟโดยใชบอแรคกแลวใชนํ้าประสานเปนตัวเชื่อมใหลายติด กับพื้น
- 48. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”24 การประกอบชิ้นงาน คือ การนําเอาลูกอะไหลและเสนถักมา ประกอบกันใหเปนชิ้นงานตามที่ตองการ มีขั้นตอนดังนี้ ๑. นําเสนที่ถักที่สอดในตะกรุดแลวเชื่อมจากนั้นก็ใชผาหวายมาปด ๒. รัดผาหวายแลวเชื่อมล็อกกับเสนตรงจุดนี้จุดเดียวเพื่อใหลูก อะไหลที่เหลือขยับขึ้นได การประกอบลูกอะไหลลูกมะยม ลูกเงาะ ลูกตะกรอ หรือลูกสน ใชวิธีการคลายกันกับการทําลูกปะคํา แตขึ้นกับการตัดแผนทองและจํานวนคอก ที่โคง ภาพประกอบ ๓๑ การประกอบลูกอะไหลลูกมะยม ลูกเงาะ ลูกตะกรอ หรือลูกสน การเชื่อมทอง คือ การเชื่อมใหทองติดกันโดยใชนํ้าประสานทอง ชวยในการเชื่อม มีวิธีการเชื่อมอยู ๒ วิธี คือ การเชื่อมโดยใชทองเปนตัวประสาน และการเชื่อมโยงโดยการใชตะไบ มีขั้นตอนดังตอไปนี้ ๑. การเชื่อมโดยการใชทองเปนตัวประสาน มีสัดสวนตามสูตรที่ แตละรานจะผสม แตทองสุโขทัยสวนใหญ จะใชทอง ๙๖.๕ เปอรเซ็นต โดยรีด เปนเสนนํามาเปนตัวเชื่อม ๒. การเชื่อมโดยการใชตะไบ จะนําแผนทองคํามาขัดดวยตะไบให เปนผง แลวแชลงในนํ้า ผสมผงบอแรคกหรือที่คนจีนเรียกวา “ผงแซ” เมื่อจะ เชื่อมทองก็ใชปลายพูกันขนออนหรือปลายขนไกจิ้มผงทองมาแตะตรงจุดเชื่อม แลวเปาดวยไฟ
- 49. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 25 การลงยา เปนการทําใหลวดลายเห็นเดนชัดขึ้นจากพื้นผิวที่งาน ที่ทํากันมาตั้งแตสมัยอยุธยา โดยสีที่ใชเปนหินสีวิทยาศาสตรจะมาจากอิตาลี หรือเยอรมัน เปนลักษณะเหมือนกอนแกว แลวนํามาตําบดจนเปนผงละเอียดๆ แลวนําไปผสมกับนํ้าบริสุทธิ์ แลวใชพูกันแตมสีลงบนชองลายที่ตองการจะลง สี แลวซับนํ้าออกดวยพูกันหรือกระดาษทิชชู แตมจนเต็มบริเวณที่ตองการลง สีแลว ก็คอยๆ เปาไฟ โดยคอยๆ ใหความรอนทีละนิดเปาไปเรื่อยๆ จนสีลงยา แดงและละลาย แลวจึงปลอยใหเย็นเอง สีลงยาก็จะติดกับชิ้นงานตามตองการ โดยลักษณะของงานโบราณสวนที่จะใชสีอยูมี ๓ สี คือ สีนํ้าเงิน สีแดง และสีเขียว และอาจจะมีลงสีขาวบาง การทําสีและการทําความสะอาดชิ้นงาน เริ่มตนโดยการนําชิ้น งานรูปพรรณที่ประกอบเสร็จแลวมาตมในนํ้ากรดเพื่อกัดคราบสกปรกออกแลว ตมในนํ้ายาทําความสะอาดทั่วไปลางออกแลวนําเขาเครื่องขัดลูกปน จากนั้นก็นํา มาลางดวยแปรงอีกครั้งนําไปเปาชินสเพื่อเคลือบผิว แลวนําไปลางชินสออกดวย แปรงทองเหลืองใหสะอาด แลวนําเขาเครื่องขัดอีกครั้ง เพื่อใหชิ้นงานเงา แลวนํา ออกมาลางนํ้าเปลา เปาใหแหงดวยไดรเปาผม ตอมาคอยนํามาเขาเตาอบ อบให แหงอีกครั้งจึงเสร็จ ถาตองการใหสีทองเขม ออน อยูที่สวนผสมของชินสกับการ เปาไฟวามีปริมาณมากพอหรือไม (ศิริรัตนา นันสุนานนท, ๒๕๔๑)
- 50. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”26 ๓.๒ เอกลักษณของทองโบราณสุโขทัย นอกจากนี้จากผลการสัมภาษณเจาของรานทองโบราณสุโขทัยใน อําเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย มีความเห็นวาเอกลักษณของทองลายโบราณ สุโขทัย มีดังตอไปนี้ ๑. ทองโบราณสุโขทัยเปนเปนทองที่ทําดวยมือทั้งหมด และแตละ ลวดลายมีเพียงหนึ่งเดียว ๒. ทองโบราณสุโขทัยมีความประณีต ๓. ทองโบราณสุโขทัยมีเทคนิคในการลงยา การติดลาย และการ ขึ้นรูปแบบที่เปนเอกลักษณ ซึ่งแตกตางจากการทําทองในพื้นที่อื่นๆ ๔. ทองโบราณสุโขทัยใชทองคําบริสุทธิ์ ๙๙.๕ เปอรเซ็นตในการ ผลิตชิ้นงาน ดังที่ไดกลาววา “เอกลักษณของทองสุโขทัย คือ ทองสุโขทัยของเราเปนงาน Handmade ที่ทําดวยมือทั้งหมด ไมเหมือนกันแมแตชิ้นเดียว แตละอันมีหนึ่ง เดียว สอง คือ ความประณีตของงาน เรามีความประณีตกวา และ สาม คือ การลงยา สี เพราะเริ่มมีการเลียนแบบ ที่อื่นเริ่มทําเลียนแบบ เดี๋ยวนี้เรียกรวมๆ วา ทองสุโขทัย เราจะหนีจากทองตูแดง เราจะ ๙๙.๙๙ ทุกแบบ ตูแดงจะ ๙๖.๕ เราจะแบงตลาดชัดเจน” (สัมภาษณ ปราโมทย เขาเหิน, รานบานทองสมสมัย) “เอกลักษณของทองสุโขทัย คือ การติดลาย ลงยา การขึ้นรูปแบบ ที่อื่นจะไมมีลงยา” (สัมภาษณ สุภัจนา เขาเหิน, รานทองนันทนา)
- 51. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย” 27 ๔. ปญหาในระบบการผลิตทองสุโขทัยที่พบในปจจุบัน งานหัตถกรรมเครื่องทองสุโขทัย ไดรับความนิยมสูงสุดใน พ.ศ. ๒๕๓๓-๒๕๓๗ซึ่งในระยะนั้นชาวบานไดประกอบอาชีพทําทองเปนหลักปรากฏวา การเจริญเติบโตของทองสุโขทัยเปนไปอยางรวดเร็ว จนขาดการอนุรักษรูปแบบ ลวดลาย อีกทั้งยังพบวา กระบวนการผลิตบางขั้นตอนไดสูญหายไป เนื่องจากผล งานสวนใหญทําดวยมือ และมีเพียงชิ้นเดียวเทานั้น ดังนั้นชางทองจึงไมสามารถ ผลิตงานซํ้าไดอีก การกระจัดกระจายของรูปแบบลวดลายทองสุโขทัย ไดสงผล กระทบตอการสืบทอดการทําทองของชางทอง เพราะชางทองฝมือดีมัก หวงแหนวิชาความรูไมยอมถายทอดใหผูอื่น ทําใหลวดลายบางแบบที่มีความ งดงามไดสูญหายไป นอกจากนี้อุตสาหกรรมเครื่องประดับทองคํา เปนอุตสาหกรรม ซึ่งอาศัยการนําเขาทองคําแทงจากตางประเทศซึ่งมีราคาสูง ทําใหสงผลกระทบ ตออุตสาหกรรมเครื่องประดับทองคําในประเทศ หากมองการตลาดของงาน หัตถกรรมเครื่องทอง อยูในกลุมผูซื้อที่มีฐานะ เพราะราคาคอนขางแพง สาเหตุ เนื่องจากกระบวนการผลิตที่ใชแรงงานคนผลิตใชระยะเวลานานประกอบกับทอง รูปพรรณมีนํ้าหนักทองคํามาก และรูปแบบลวดลายเครื่องประดับยังมีความเปน เอกลักษณไทยสูงมาก ซึ่งสงผลตอการสืบทอด ในขณะเดียวกันสภาพเศรษฐกิจ ที่เกิดขึ้นกับงานหัตถกรรมเครื่องทองและสภาพสังคมที่เปลี่ยนแปลง เชน ปญหา การขาดแคลนชางทองโบราณ ปญหาการสืบทอดงานหัตถกรรมเครื่องทอง ปญหาการสูญหายรูปแบบลวดลายทองรูปพรรณ และปญหาขาดแคลนอุปกรณ บางชนิด ซึ่งสงผลกระทบโดยตรงตองานหัตถกรรมเครื่องทอง แมวาตอมาจะ มีการธํารงรักษาและพัฒนา แตการฟนฟูที่เกิดขึ้นในปจจุบันยังขาดองคความ
- 52. ชุดองคความรู “ทองโบราณสุโขทัย”28 รูที่แทจริง ขาดการสืบทอดฝมือตอเนื่องมานาน สวนชางทองที่เหลืออยูมีอายุ สูงมาก หรือบางทานไดเลิกทําทองโบราณแลว แตอยางไรก็ตามในบรรดาแหลงผลิตเครื่องประดับทองใน ประเทศไทยที่เคยผลิตงานหัตถกรรม เครื่องทองมาแตโบราณหลายๆ แหลงนั้น การผลิตหัตถกรรมเครื่องทองที่จังหวัดสุโขทัยนับวาเปนแหลงผลิตผลงาน หัตถกรรมทองที่มีชื่อเสียง และยังคงรักษารูปแบบงานฝมือแบบดั้งเดิมไวไดเปน อยางดีจนกระทั่งถึงในปจจุบัน (ศิริรัตนา นันสุนานนท, ๒๕๔๑)