2 m/h, de Geo, hoofdstuk 3

1. Hoofdstuk 3
Europa, van de bergen naar de zee
Discussie: hoe ontstaan bergen?

2. In groepjes van 3 of 4
Basisboek nr. 56, 58, 63, 65
1. Wat zijn endogene krachten?
2. Wat is een ‘plooiingsgebergte’ ?
3. Wat zijn exogene krachten?
4. Wat is het verschil in gebergten? (B58)
5. Wat is verwering?
6. Wat is erosie?
Bij vraag 1, 3 en 5 geef je ook een VOORBEELD
Bij 2,4 en 6 maak je ook een TEKENING

3. Endogene/Exogene krachten
 Endogene = krachten van binnenuit de aarde. Denk aan
het bewegen van de platen/schollen, vulkanisme,
aardbevingen.
 Exogene = krachten van buiten de aarde. Zoals verwering,
erosie.

4. Pangea
 Supercontinent +- 250 miljoen jaar geleden.
 Maar de continenten gaan bewegen:
 http://www.geologievannederland.nl/tijd/nederland-op-de-
wereldbol

5. De platen (of schollen)
bewegen
 http://www.schooltv.nl/video/de-opbouw-van-de-aarde-
een-vloeibare-bol-met-een-dun-korstje/#q=aarde

6. Divergent Transforme platen Convergent

7. Plooiingsgebergte
 http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20120531_platentekt
oniek01
 http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060208_gebergte
01

8. Jong VS oud
 Jonge bergen:
 Steile hellingen, spitse bergtoppen, diepe dalen
 Oude bergen:
 Flauwe hellingen, afgeronde toppen, lager

9. Hoe worden bergen kleiner?
 Erosie
 Verwering

10. Verwering
 http://www.schooltv.nl/video/verwering-van-gesteente-
mechanische-en-chemische-verwering/#q=verwering
het verbrokkelen of vergruizen van gesteenten onder
invloed van het weer of plantengroei.

11. Soorten (mechanische) verwering
1) Vorstverwering. In koude klimaten komt water in kleine
scheuren in gesteente. ’s Nachts bevriest dit water en zet uit.
Overdag dooit het weer en ’s nachts bevriest het weer en zo
voort. Na een poos scheurt het gesteente omdat de scheuren
steeds dieper worden doordat het water het gesteente uit elkaar
drukt elke keer wanneer het bevriest.
2) Insolatie. In woestijnachtige gebieden verschilt de
temperatuur overdag en ’s nachts erg. Door de verschillen in
temperatuur krimpt en zet het gesteente telkens uit. Hierdoor
ontstaan scheuren en zal het gesteente uiteindelijk uiteenvallen.
3) Verwering door flora. Wortels van planten kruipen in
kleine scheuren in gesteente en groeien daar door waardoor het
gesteente uit elkaar gedrukt wordt.

12. Verwering
Splijtvorst

13. Verwering
zonverwering
Biologische verwering

14. Erosie
 De uitschurende werking van water, ijs en wind met daarin
sediment als schuurmiddel, onder invloed van de
zwaartekracht.
 Het landschap wordt hierdoor steeds verder afgebroken.
 http://www.schooltv.nl/video/erosie-de-bodem-glijdt-
weg/#q=verwering

15. Mariene erosie: erosie door water van de zee.
Erosie

16. Erosie
Glaciale erosie = erosie door (land)ijs

17. Erosie
Erosie door de wind.
Gevolg  ontstaan paddestoelrotsen.

18. Wat is het verschil tussen verwering en erosie?
-Verwering is het uiteenvallen/afbreken van
in sediment door atmosferische verschijnselen en
vegetatie, zoals water, temperatuur en plantenwortels.
-Erosie is juist het verplaatsen van het sediment door
middel van wind, rivieren, ijs en zee. Bij het
transporteren schuurt het sediment langs bergen of
rivieren.

19. Werkboek
T/H: Maken WB 60, 61 en 62: 2, 3, 4, 5, 6, 7
H/V: Maken WB 60, 61 en 62: 2, 3, 4, 5, 7, 8
Is ook het huiswerk voor volgende week

20. De Alpen: toerisme & verkeer
 Vooral veeteelt
 Vroegere meerdere woningen op verschillende hoogten ivm
moeilijk reizen.
 Seizoensmigratie:
Alpenboeren reizen in
bepaalde perioden naar
de stad om daar ander
werk te doen.
 Tegenwoordig: veel
boeren verdienen bij met
het (ski) toerisme.
 Kamers verhuren
 Skileraar
 Skipassen controleren

22. Dubbelseizoen toerisme
 In de winter: wintersport
 In de zomer: lekker wandelen of mountainbiken in de
bergen.

23. Massatoerisme (sinds Jaren
1960)
 Veel bossen gekapt voor skipistes  op de kale hellingen
spoelt de bodem makkelijk weg (erosie)
 Planten overleven moeilijk op de skipistes.
 Veel verkeer  luchtvervuiling & geluidsoverlast.
 Wel goed voor
de economie.

24. Verkeer vroeger

25. Pas: lager gelegen deel van een
bergrug

27. 20e eeuw
 Aanleg weg- en spoorverbindingen
 Aanleg tunnels
 Stijging verkeersdrukte:
Files, luchtvervuiling en geluidsoverlast
 Oplossing: meer treinen, waar de
vrachtwagens aan boord geladen
kunnen worden (http://www.alptransit.ch/en/media/short-films/project-
alptransit-gotthard.html) tot minuut 3

28. Gletsjers
Gletsjer: een grote massa ijs die door de zwaartekracht naar beneden beweegt.

29. Hoe werkt een gletsjer?
 In de winter valt er op een hoge berg in de Alpen meer
sneeuw dan er in de zomer smelt.
- De vers gevallen sneeuw drukt de sneeuw die er al ligt in
elkaar. Daardoor verdwijnt de zuurstof uit de sneeuw.
- De sneeuw wordt een dicht op elkaar gedrukte ijsmassa
die firn wordt genoemd.
- De firn verzamelt zich in een kom in een bergwand, een
firnbekken. (=dus bovenaan de gletsjer)
- Vanuit dit bekken stroomt de hard geworden sneeuw
door de zwaartekracht naar beneden.
 http://www.schooltv.nl/video/gletsjers-enorme-stromen-
ijs/#q=gletsjer
 http://www.schooltv.nl/video/het-klokhuis-
gletsjer/#q=gletsjer

30. • Vorstverwering is het uiteenvallen van gesteente onder
invloed van warmte en kou.
• Bij gletsjers is er sprake van mechanische verwering.
• Bij mechanische verwering valt gesteente uit elkaar zonder dat
de samenstelling verandert 
• In die scheuren en barsten loopt water. Als dat water bevriest,
zet het uit. 
• Dit maakt de barst in het gesteente groter, totdat er een stuk
van het gesteente afbrokkelt. 
• Het puin dat zo ontstaat, rolt of valt van de
berghelling op de gletsjer. Dit gletsjerpuin
noem je morene.
Wat vervoert een gletsjer?

31. En als de gletsjers smelten?
 Een gletsjer smelt als de temperatuur in de zomer hoog
genoeg is.
 Daardoor komt er aan het eind van de gletsjer smeltwater.
 De plek aan het einde van de gletsjer waar het smeltwater
uitkomt, is de gletsjerpoort.
Hier ligt de oorsprong van een riviertje of een rivier.
 Een gletsjer smelt ook onderin, in het dal. Daar kan een
gletsjertunnel ontstaan  smeltwater vloeit door deze
gletsjertunnel naar buiten. (gletsjerpoort)  begin
gletsjerrivier.

32. Gletsjers in Nederland?
 In Nederland kun je ook de gevolgen van
het vroegere landijs zien:
 In Nederland liggen bijvoorbeeld grondmorenes,
die we keileem noemen. De mengsel van klei,
leem, zand en keien werd door gletsjers
meegenomen uit het noorden.
 Ook de stuwwallen in Midden-Nederland zijn door
de invloed van gletsjers gevormd zijn.

33. Europese landschappen als
gevolg van de ijstijden

34. U-Dal
- Een gletsjer schuift langzaam door zijn eigen gewicht
naar beneden.
- schuurt zijn eigen dal uit.
- Gletsjerdalen hebben U-vorm, omdat de gletsjer niet
alleen aan zijn onderkant uitschuurt, maar ook aan de
zijkanten.
- Die uitschurende werking wordt vergroot: aan de
randen van de gletsjer rotsenblokken komen grind en
zand in het ijs vast te zitten
http://www.schooltv.nl/video/gletsjer-en-
rivierdalen-u-dalen-en-v-dalen/#q=gletsjer

35. Kenmerken gletsjers
Op, in en onder het ijs zit veel
verweringsmateriaal!
Dat wordt meegevoerd en ondertussen onder de grote
druk geschuurd.
[stel je voor: de gletsjer als bulldozer].
Dit materiaal heet, als het is neergelegd; morene
Zijmorene (aan de zijkant van de gletsjer)
Eindmorene (aan het eind van de gletsjer)

36. Berglandschap voor vergletsjering
Erosie door
gletsjers

37. Gletsjerpoort
Einde van de gletsjer, waarin de gletsjer in een smeltwaterrivier veranderd.

38. Fjordenkust
• - U vormige dalen
• - Inhammen tussen hele steile rotsen
• - De wateren in de fjorden zijn vaak zeer diep.

39. Fjordenkust
Gletsjer tijdens de ijstijd.  de gletsjer snijdt
een U dal uit in de bergen.  de zeespiegel
stijgt aan het eind van de ijstijd  Zeewater
komt de inhammen in  'verdrinkingskust' →
fjorden.
– Komen voor op hoge breedte
– oa. Noorwegen, Zweden, Denemarken,
Nieuw-Zeeland, Schotland, Canada, Chili

40. http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20120531_noorwegen0
1
Fjordenkust

41. Fjordenkust

42. Fjordenkust
- Gletsjers zijn minder diep bij
de uitmonding aan zee.
- Dit komt omdat daar
eindmorenen liggen.
- Hierdoor is het water in de
fjorden niet altijd heel vers.
- In de zomer is water in de fjord
het door regenval soms
bovenin zoet en onderin zout.
- In de winter is het water in de
fjord altijd zout.

43. SO 3.1 + 3.2 + 3.3
Wat moet je leren?
 Lees de PowerPoint nog eens goed door.
 Maak een lijstje van de dikgedrukte en blauwe begrippen
van paragraaf 1, 2 en 3.
 Vergeet niet om de hoogtegordels (BasisBoek) te leren!
 Kijk ook naar de plaatjes in het boek en in de PowerPoint!

44. Opdracht
 Vorm groepjes van 3 leerlingen
 Iedere leerling kiest een paragraaf (1, 2 of 3) (bij voorkeur
het paragraaf dat je het moeilijkst vindt)
 Noteer alle dikgedrukte en blauwe begrippen, schrijf achter
het begrip de betekenis. (blz. 70-71 kan je hierbij helpen)
 Morgen maken we een memory-spel met deze
begrippenlijsten.
 Neem morgen een schaar mee 

45. Een reisje langs de Rijn

46. Waterkringloop

47. 3 soorten rivieren
 Regenrivier
 Afhankelijk van regenwater
 Gletsjerrivier/gemengde rivier
 Afhankelijk van smeltwater van gletsjers + regenwater
 Wadi’s
 Rivier in de woestijn die een deel van het jaar droog ligt.

48. Stroomgebied
van een rivier

49. Stroomgebied van een rivier
 Loopt vaak door meerdere landen.
 Als er in de bovenloop vervuiling plaats vindt, heeft de
middenloop en benedenloop hier last van.
 Waterscheiding = waar het stroomgebied eindigt.

50. Stroomgebied

51. Bovenloop

52. Middenloop

53. Benedenloop

54. Bovenloop
 De Rijn is een gemengde rivier:
 Smeltwater van de gletsjers in het Gotthardmassief
 Neerslag

55. V vormig dal
 Verhang: hoogteverschil.
 Erosie: V-vormig dal door erosie. Het snelstromende water
zorgt ervoor dat het sediment een steil dal uitslijpt.

57. Horsten en slenken

58. Meanderen

59. Erosie/Sedimentatie
 Snelstromend = erosie
 Langzaamstromend = sedimentatie
Dus bovenloop  water stroomt snel, veel
hoogteverschil = erosie
Benedenloop  water stroomt langzaam,
weinig hoogteverschi = sedimentatie.
Buitenbocht  water stroomt snel = erosie
Binnenbocht  water stroomt langzaam =
sedimentatie

60. Op weg naar de zee

61. De kusten van Nederland en
Groot-Brittannie
http://www.schooltv.nl/zoekresultaten/?q=
erosie

62. Klifkust
• Typische erosie/afbraakkust die zich landinwaarts
verplaatst.
• Steile kust die ontstaan door afbrokkeling van de
rotsen door de branding.
• Klifkusten zijn plekken waar de kust erg hoog boven
het zee niveau ligt .
• Klifkusten ontstaan doordat de continentale platen
botsen en dus de aardkorst omhoog stuwen.
Vervolgens vindt er erosie door de zee plaats
waardoor de kust ontstaat.

63. Erosie: uitschurende werking van met puin beladen
water.
Aan de kust vindt dat plaats door golfslag → Golven
ondermijnen de rotsachtige kust, maar ook de
zandige kust → Stukken van de kust breken af →
Daardoor verdwijnen stukken van de kust.

64. https://www.bibliotheek.nl/animaties/kuste
rosie-klifkust.html

65. Klifkust

66. Klifkust

67. Klifkust

68. Duinkust
Bij vloed voeren golven zand aan →
Het zand komt droog te liggen →
Wordt door de wind landinwaarts geblazen →
Er ontstaat zo een opeenhoping van zand. Hierachter kan
zand blijven liggen.
Begroeiing zorgt ervoor dat het zand blijft liggen.
Regressie: zee trekt zich terug en er ontstaat land.
http://www.schooltv.nl/video/ontstaan-van-duinen-zee-
wind-en-planten/#q=duinen
http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20071031_ontstaanduinen0
1

71. Extra hulp nodig?
 https://www.youtube.com/watch?v=cNz1YeQ3r5M