1. SHKAKU (ES- SEBBU)
Shkak (es-Sebeb), gjuhësisht, do të thotë: Litari me të cilën arrihet te tjetri.
Zoti i Lartmadhëruar thotë: “Dhe le të zgjatë një litar deri në qiell.” Po ashtu, Zoti i
Lartmadhëruar ka thënë: “Dhe ne i kemi dhënë atij prej çdo çështjeje shkak. E ai
pasonte shkaqet.”137
Te usulijinët shkaku është atribut i qartë e i përpiktë, i cili tregon argument
dëgjues, i cili, sipas natyrës së tij, bën të njohur ligjin sheriativ.138
-Fjala “atribut” ka për qëllim kuptimin çka dallohet në vetvete.
- Fjala “e qartë” ka kuptimin “jo i fshehtë” i njohur.
-Fjala “i përpiktë” është “përkufizimi”, i cili nuk ndryshon, edhe pse
ndryshon gjendja dhe ndryshojnë njerëzit.
Në lëndën specializuese, shkaku është ajo çka korrespondon prej
mosekzistimit të tij mosekzistimi dhe prej ekzistimit të tij ekzistimi.140
Ky definicion
nuk ndryshon në kuptim nga definicioni i mëhershëm. Te shumica absolute e
dijetarëve të usulijinëve shkaku është ajo çka tek ai aprovohet ligji, por jo me të, pa
marrë parasysh se a është në harmoni me ligjin apo jo.141
Disa usulijinë e ngushtojnë
kuptimin e shkakut në atë çka nuk është në harmoni me ligjin, ndërsa ajo çka është në
harmoni me ligjin quhet arsye142
. Shembujt e sqarojnë qëllimin:
-Udhëtimi është shkak që lejon mosagjërimin e ramazanit. Këtu harmonia e
kësaj dispozite është e harmonizuar me harmonizim të qartë, sepse udhëtimi në
vetvete është mundim, e ai mundim është harmonik me dispozitën e lehtësimit dhe të
lejimit të mosagjërimit.
-Të dehurit është shkak i qartë, i cili ndalon alkoolin. Ky është atribut
harmonik, sepse ndikon në humbjen e vetëdijes dhe mendjes.
-Vrasja me qëllim dhe armiqësor është shkak harmonik për t’u bërë dënimi me
vdekje vaxhib, sepse dënimi me vdekje është shkak për të penguar gjakderdhjen dhe
ruajtjen e qytetarit.
Këto çështje quhen shkak dhe arsye te shumica absolute e dijetarëve.
-Ndërsa duluk-shemsi (kalimi i diellit nga zeniti) është shkak për t’u bërë
vaxhib namazi i drekës. Zoti i Lartmadhëruar thotë: “Fale namazin kur të kalojë
dielli prej zenitit.” Mendjet tona nuk mund të kuptojnë harmoninë e qartë në mes të
shkakut dhe dispozitës. Fillim i muajit të ramazanit është shkak i agjërimit. Zoti i
Lartmadhëruar thotë: “E kush nga ju prezanton në këtë muaj, le të agjërojë.” Po
ashtu, Pejgamberi s.a.v.s. ka thënë: “Agjëroni në të shikuarit (e hënës së muajit) dhe
ndërpriteni agjërimin në të shikuarit e tij.”143
Mendja nuk mund ta kuptojë harmoninë e qartë në mes të ligjësimit të kësaj
dispozite. Muajt e haxhit janë shkak për t’u bërë vaxhib haxhi për ata që kanë
mundësi:
“Koha e haxhillëkut është në muaj të caktuar. Kush vendos ta kryejë
haxhillëkun, le të largohet nga marrëdhëniet (me gruan), grindjet dhe sharjet
(El-Bekare) , 197
Ne nuk mund të vërejmë harmoni të njohur, as të kuptojmë urtësinë, përpos
asaj që Ligjvënësi i ka vendosur shkaqe. Për këtë arsye, te shumica absolute quhen

2. shkak dhe arsye, ndërsa te disa dijetarë nuk quhet arsye, sepse arsyeja, sipas tyre,
është e përkufizuar që në mes të dispozitës dhe arsyes duhet të jetë harmoni e qartë.
Dallimi në mes të shkakut, arsyes dhe urtësisë
Te shumica absolute e dijetarëve shkaku është më gjithëpërfshirës se arsyeja.
Çdo arsye është shkak, e nuk është çdo shkak arsye. Shembull: Kontrata e shtiblerjes
tregon për pajtueshmërinë e palëve për kalimin e pronësisë te tjetri. Për të quhet edhe
shkak, edhe arsye. Ndërsa, të qenit e diellit në mes të qiellit (zenit), quhet shkak, e
nuk quhet arsye.144
Nga kjo kuptohet se arsyeja është atribut i qartë e i përpiktë, i cili bën që ajo që
dispozitohet të ketë arsyeshmëri dhe përshtatshmëri. Ndërsa, shkaku veçohet me atë
se nuk është përshtatshmëri tepër e tejdukshme, por përfshin edhe atë që është
përshtatshmëri tepër e tejdukshme. Ky është mendimi më i preferuari.
Sa i përket mendimit të disa usulijinëve: “Ka dallim të madh në mes të
shkakut dhe arsyes”. Te ata shkaku është posaçërisht për atë që nuk ka harmoni në
mes tij dhe dispozitës. Ndërsa, arsyeja është atribut, i cili është harmonik për t’u
dispzituar një ligj. Udhëtimi është arsye për mosagjërim, sipas këtij mendimi nuk
është shkak. Zeniti i diellit është shkak i namazit të drekës, e nuk mund të quhet arsye
për ta falur atë.
Urtësia: Është dobia, e cila arrihet prej dispozitës, apo qëllimi i dispozitës
është për të arriturit dobi, ose për të larguar dëmin145
. Urtësia nuk duhet gjithmonë që
të jetë njoftues i dispozitës së sheriatit, sepse ajo është atribut i qartë, por jo edhe i
përpiktë, sepse ndryshon varësisht prej ndryshimit të vendeve dhe vizioneve të
njerëzve. Ndërsa, arsyeja është atribut i qartë dhe i përpiktë, i njofton për dispozitën.
Për të sqaruar më mirë këtë, do të flasim në temën e Kijasit (analogjisë).
Unë jam përqëndruar të tregoj definicionin e shkakut sipas shumicës absolute
të dijetarëve, të cilët mendojnë se shkaku është njoftues i dispozitës, që do të thotë se
posa të shihet shenja, dispozitohet, pa pasur ndonjë ndikim tjetër në të. Muëtezilët
mendojnë se ndikon në të vetvetiu, pra Allahu i Lartmadhëruar ka bërë që
prostitucioni të jetë indikacion që të bëhet vaxhib dënimi për prostitucion. Kjo është e
pa pranueshme për dy arsye:
E para: Se prostitucioni është i mëvonshëm, ndërsa obligueshmëria e dënimit
është i përhershëm pa fillim. Ndërkaq, e mëvonshmja nuk mund të ketë indikacione
në të mëhershmen, sepse indikacioni ose duhet të jetë paralel, ose më i vonshëm.
E dyta: Thënia për indikacionin është e ndërtuar mbi bazën e veprimeve të
përfshira në cilësi, të cilat ndikojnë në dispozitë, sepse po të mos ishte kështu, atëherë
ndikimi i veprimit në të keqe, e jo në të mirë, do të ishte përparësia e joprioritarit, pa i
vendosur në peshojën e prioriteteve. E, kjo është e papranueshme.
Gazaliju thotë: “Shkaku ndikon në dispozitë me lejen e Allahut148
. Amediu ka
thënë: “Shkaku të dërgon te dispozita149
. Kjo është transmetuar prej thënieve të
Amedijut. Dhe, pa marrë parasysh se a është shkaku shenjë e dispozitës apo
indikacion i saj, apo dërgues te dispozita, patjetër të ekzistuarit e tij shkakton të
ekzistuarin e dispozitës, ndërsa të mosekzistuarit e tij imponon të mosekzistuarit e

3. dispozitës. Kjo u pa qartë te definicioni i terminologjisë së shkakut. Ajo çka është e
domosdoshme të ceket është se ligjësimi i shkakut nuk obligon ligjësimin e të
shkaktuarës. Urdhëresa për martesë nuk obligon urdhërimin për lejimin e aktit
seksual, sepse i ngarkuari është i urdhëruar t’i pranojë shkaqet e dhëna, e nuk është e
tij që t’i plotësojë qëllimet. Për këtë arsye, fukahatë thonë se kontratat janë shkaqe që
bëjnë ligjësimin e dispozitave, në kuptimin se kontraktuesi me dëshirën e tij lidh
kontratën, ndërsa rezultatet që pasojnë pas kontratës, si bartja e pronësisë, është prej
asaj që Ligjvënësi i ka vënë ato çështje, ato të drejta dhe obligime, e jo si rezultat i
domosdoshëm i kontraktuesve.
Llojet e shkakut
1. Shkaku mund të jetë shkak i obligimit të të ngarkuarit, si, fjala vjen,
Ligjvënësi e ka bërë kohën shkak që të bëhet namazi vaxhib, ku thotë: “Fale
namazin nga momenti kur dielli kalon nga zeniti.”
-Ose, fjala vjen, Ligjvënësi fillimin e muajit të ramazanit e ka bërë shkak për t’u bërë
vaxhib agjërimi i ramazanit, ku Zoti i Lartmadhëruar thotë: “Dhe kush nga ju
prezanton në këtë muaj, le të agjërojë.”
Nga kjo rezulton se obligueshmëria e kalimit të diellit nga zeniti ka tri çështje:
E para: Obligueshmëria e drekës është dispozitë ngarkuese.
E dyta: Vetë zeniti, pra, kalimi i dellit prej mesit të qiellit në vazhdimin e
rrugës në pjesën tjetër, e cila pa diskutim nuk është dispozitë, por shenjë e dispozitës
E treta: Vetë koha e zevalit (zenitit) obligueshmëria. E ky është ligji
rregullativ (predispozitues), i cili nxirret prej ligjit.
Shkaku mund të jetë shkak për të fituar të drejtën e pronësisë,
- ose të drejtën e shfrytëzimit, ose të drejtën e shpronësimin, si, fjala vjen:
- me shitblerje pronësohet, ndërsa:
- me lirimin e robit bëhet shpronësimi.
- Vakfi është shkak për shpronësimin e inventarit.
-Akti i kurorëzimit lejon aktin seksual,
-shkurorëzimi ndalon të drejtën e aktit seksual,
-afërsia dhe martesa janë shkak për të fituar të drejtën trashëgimore.
2. Po ashtu, varësisht nga mundësia e të vepruarit, shkaku ndahet në dy lloje:150
E para: Shkaku, të cilin i ngarkuari ka mundësi të veprojë, si, fjala vjen:
- vrasja me qëllim është shkak për të qenë vaxhib dënimi i vrasësit.
- Akti i shtiblerjes, martesa, qiraja etj. janë shkaqe për ligjet e tyre.
E dyta: Shkaku, të cilin i ngarkuari nuk e ka në kompetencë dhe nuk
është brenda mundësive të tij të veprojë, si, fjala vjen:
- fillimi i kohës është shkak për të qenë vaxhib namazi;
- afërsia është shkak i trashëgimisë;
- vegjëlia është shkak që ai të ketë kujdestarin e vet.
Shkaku nuk mund të jetë shkak vetëm nëse i plotëson kushtet dhe është larg
pengesave, se përndryshe nuk do të ishte shkak sheriatik.

4. Dispozita e shkakut
Kur të paraqitet shkaku, pa marrë parasysh se a është prej veprimit të të
ngarkuarit apo jo, plotësohen kushtet, asgjëson pengesat, automatikisht rezulton e
shkaktuara, pa marrë parasysh se e shkaktuara a është ligj ngarkesor, vërtetim
pronësie apo shpronësim, sepse, sipas sheriatit, e shkaktuara nuk është zëvendësim i
shkakut; dhe pa marrë parasysh a e ka pasur me qëllim ai që ka vepruar shkakun për
të rezultuar e shkaktuara apo jo, rezultojnë çështjet, edhe pse ai ka pasur për qëllim që
të mos rezultojë asgjë: udhëtimi në ramazan lejon mosagjërimin, pa marrë parasysh se
a ka pasur për qëllim që t’i lejohet mosagjërimi apo jo.
-Kush e shkurorëzon gruan me të drejtë kthimi, ai ka të drejtë të rikurorëzohet, edhe
pse i thotë gruas kur ta shkurorëzojë: “Nuk do të rikurorëzohem me ty asnjëherë.”
-Kush martohet me një grua, atij i lejohen marrëdhëniet intime, edhe nëse ai nuk ka
pasur për qëllim që të mos ketë marrëdhënie intime.
Përfundojmë se: Kur nga Ligjvënësi del në pah shkaku, automatikisht del në
pah edhe e shkaktuara, pa u ndalur për të shikuar dëshirën prej nga ka buruar, apo prej
kujt ka buruar shkaku, bile edhe nëse nuk ka dëshiruar të dalë në pah e shkaktuara,
sepse Allahu i Lartmadhëruar ka bërë aktin shkak të dispozitës së atij akti. Mirëpo,
ndërlidhshmëria në mes të shkakut dhe të shkaktuarës është plotësuar me krijimtarinë
e Allahut dhe të dëshirës së tij.
Shkaku ka edhe ndarje tjetër dhe atë në bazë të ligjësimit të shkakut apo të
mosligjësimit të tij. Por, kush dëshiron të thellohet më shumë, le të shikojë librat tjera
që unë nuk e parashoh t’i paraqes këtu, në të cilat libra mund të mësohen rregullat e
përgjithshme të sheriatit, ligjet parciale të fikhut.
Marrur nga “Usuli fikhu islam” i autorit Dr. Vehbetu Zuhejli.
Përktheu: Dr. Musli Vërbani