Block 2
- 2. ç¿&{Ù bÍsTT+³T¢ (4R3G1)
K+&ƒ+uó²>·+ uó²>·+|sÁT
bÍsÄ«+Xø n<óŠ«jáTqÔásÁ>·ÔáTT
bÍsÄ«+Xø+¿£Ôá«eTT
€#ásÁD²Ôሿ£ nuó„«dŸq+
K+&ƒ+`1:
uó²sÁÔá<ûXø+ýËçbÍ<¸Š$T¿£$<Š«:
ÿ¿£|ŸÚqseýË¿£q+
K+&ƒ+:2
uó²sÁÔá<ûXø+ýËçbÍ<¸Š$T¿£$<Š«`
dŸeT¿±*¿£d¾œÜ`1
K+&ƒ+:3
uó²sÁÔá<ûXø+ýËçbÍ<¸Š$T¿£$<Š«`
dŸeT¿±*¿£d¾œÜ`2
uó²>·+`1
uó²>·+`2
uó²>·+`3
uó²>·+`4
uó²>·+`5
uó²>·+`6
uó²>·+`7
uó²>·+`8
uó²>·+`9
uó²>·+`10
4
5
4
4
5
5
6
6
6
5
15
64
2
3
2
2
3
3
3
3
3
2
26
64 + 26 + 30 = 120 >·+öö
uó²sÁrjáT$<‘«e«edŸœ`I
uó²sÁrjáT$<‘«e«edŸœ`II
çbÍ<¸Š$T¿£ VŸ²Å£”Ø>±$<Š«
kÍsÁÇÈúqçbÍ<¸Š$T¿£ $<‘«$<ó‘q+¿=sÁÅ£”
dŸ+kÍœ>·Ôá “sˆD+
kÍsÁÇÈúqçbÍ<¸Š$T¿£ $<‘«$<ó‘q+
¿=sÁÅ£”dŸ+$<ó‘q+`I
kÍsÁÇÈúqçbÍ<¸Š$T¿£ $<‘«$<ó‘q+¿=sÁÅ£”
dŸ+$<ó‘q+`II :dŸsÁÇ¥¿Œ±n_ójáÖHŽ
kÍsÁÇÈúqçbÍ<¸Š$T¿£ $<‘«$<ó‘q+`
ç|ŸD²[¿£,“sÁÇVŸ²D
çbÍ<¸Š$T¿£ $<Š«Â¿Õ
–bÍ<¸‘«jáTTÔájáÖ¯
çbÍ<¸Š$T¿£ $<Š«`
n+Ôás¨rjáT<ŠXø«+
yîqT¿£‹&qÔásÁ>·ÔáT|¾¢$<Š«Â¿Õ
–bÍ<¸‘«jáTTÔájáÖ¯
uË<óŠq
yîTTÔáï+
™|<ŠÝ yîTTÔáï+
çbÍNq>·TsÁTeÚ,Hû{ì
–bÍ<ó‘«jáTTÔáTHÔሿ£Ôá
NCF 2005 <Šcͼ«@<îÕH
bÍsÄÁ«|ŸÚdŸï¿£ eTÖý²«+¿£q+
2009 RTE Act –bÍ<ó‘«jáTT
bÍçÔá,u²<óŠ«Ôá$Xâ¢wŸD
C²sÁ‰+&ŽýËçbÍ<¸Š$T¿£ $<Š«`
dŸ+kÍœ>·Ôá “sˆD+
dŸ+‹+~óÔá bÍsÄÁXæýË
eT<ó‘«VŸ²•uóËÈqnqTuó„e+
€ýË#áH|ŸsÁT&îÕq
–bÍ<ó‘«jáTT“>±
MT>·TD²Ôሿ£Ôá
MT|Ÿ]dŸsýË>·SC / ST /
yîT®H]{¡ |¾¢Å£”#ûsÁTe,
“TeÚ<ŠdŸeTdŸ«>·T]ï+|ŸÚ
MTbÍsÄÁXæýËu²VŸ²Å£”Ø
sÁ¿£ŒDÂ¿Õ ¿±s«#ásÁDjîÖÈq
- 3. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
1ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
uÛ≤>∑+`5:uÛ≤>∑+`5:uÛ≤>∑+`5:uÛ≤>∑+`5:uÛ≤>∑+`5: kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£îkÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£îkÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£îkÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£îkÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î
dü+$<Ûëq+`1dü+$<Ûëq+`1dü+$<Ûëq+`1dü+$<Ûëq+`1dü+$<Ûëq+`1
ìsêàD+ìsêàD+ìsêàD+ìsêàD+ìsêàD+
5.0 |ü]#·j·T+
5.1 nuÛ≤´düq øå±´T
5.2 kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ (UEE)
5.3 kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ ø=s¡≈£î s¡÷bı+~+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îº
5.3.1 UP (j·TT.|æ) ` uÒdæø˘ $<ë´ ÁbÕC…≈£îº
5.3.2 ;Vü‰sY $<ë´ ÁbÕC…≈£îº
5.3.3 ˝Àø˘ »+ãTwt
5.3.4 •øå± ø£Øà
5.3.5 eTVü‰sêÁwüºe+{Ï sêÁcÕº≈£î ìπs›•+#·ã&çq Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕC…≈£îºT.
5.3.5.1 kÕ+|òæTø£+>± yÓqTø£ ã&çq |æ¢ ø=s¡¬ø’ s¡÷bı+~+∫q |ü<∏äø±T
5.3.5.2 u≤*ø£¬ø’ |ü<∏äø±T
5.3.5.3 Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ |æ¢ø=s¡≈£î ìπs›•+∫ã&çq |ü<∏äø±T
5.3.5.4 düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê |æ¢ø=s¡≈£î ìπs›•+#·ã&çq |ü<∏äø±T
5.3.5.5 ã&ç˝À· #˚s¡ì |æ¢T (Out of the school children)
ø=s¡≈£î ìπs›•+∫q |ü<∏äø±T
5.3.5.6 Á|ü‘˚´ø£ nedüsêT >∑ |æ¢T (Special Target Group) ø=s¡≈£î
ìπs›•+#·ã&çq |ü<∏äø±T
(n+>∑yÓ’ø£´+, <˚e<ëdæ |æ¢T yÓTT.yês¡T)
5.4 õ˝≤¢ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷T (DPEP)
5.4.1 DPEP jÓTTø£ÿ øå±´T õ˝≤¢ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷ øå±´T
5.4.2 DPEP ˝Àì eTTU≤´+XÊT
5.4.3 DPEP jÓTTø£ÿ Ä#·s¡D Á|üD≤[ø£
5.4.4 dü+$<ÛëHêT, ø±s¡´Áø£e÷T
5.4.5 kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+ô|’ DPEP Á|üuÛ≤e+
5.5 kÕsê+X¯eTT
5.6 |ü<äø√X¯+ / ìs¡«#·HêT
5.7 dü+Á|ü~+#·edæq |ü⁄düÔø±T
5.8 uÛ≤>±+‘· nuÛÑ´düHêT
- 4. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
2 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
5.0 |ü]#·j·T+5.0 |ü]#·j·T+5.0 |ü]#·j·T+5.0 |ü]#·j·T+5.0 |ü]#·j·T+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $<ë´ $<Ûëq+, Á|üD≤[ø£˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ n‹eTTK´yÓTÆq n+X¯+
nì MT ø£+<ä]øÏ ‘ÓTdüT. $<ä´ πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«T ¬s+&ç{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q n+X¯+.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq <ä>∑Zs¡qT+&ç sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«T $<ä´qT n+~düTÔHêïsTT. 1986˝À
πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·«+ C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+ <ë«sê (NPE) nH˚ø£ ø±s¡´ø£Áe÷qT n+~+∫ ÁbÕ<∏ä$Tø£
$<ë´kÕúsTTì <˚X¯+˝À ô|+bı+~+∫+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì $$<Ûä sêÁcÕº˝À Á|üdüTÔ‘·+ ÁbÕ<Ûä$Tø£
$<ä´ |ü]dæú‹ @$T{Ï? eTq+ mø£ÿ&É ñHêï+? sêÁwüºÁ|üuÛÑT‘ê«T ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT
s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ rdüTø=+≥Tqï #·s¡´T, Á|üj·T‘êïT @$? á j·T÷ì{Ÿ˝À á Á|üX¯ïìï+{ÏøÏ
düe÷<ÛëHêqT eTq+ ø£qTø=ÿ+<ë+.
5.1 nuÛ≤´düq øå±´T5.1 nuÛ≤´düq øå±´T5.1 nuÛ≤´düq øå±´T5.1 nuÛ≤´düq øå±´T5.1 nuÛ≤´düq øå±´T
á j·T÷ì{ŸqT n<Ûä´j·Tq+ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· MT≈£î á ÁøÏ+~ n+XÊqT ‘ÓTdüTø=+{≤s¡T.
• eTVü‰sêÁwüº sêÁcÕºìï n<Ûä´j·Tq+ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· MT sêÁwüº+˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ dü÷ú
Á|üy˚X¯ ìwüŒ‹Ô (Gros Enrollement Ratio GRE) ìø£s¡ Á|üy˚X¯ ìwüŒ‹Ô (Net Enrollment
Ratio NER) Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ì >∑T]+∫ ˇø£ ìy˚~ø£qT (Report) ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
• kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì sêÁwüºkÕúsTT˝À $$<Ûä |ü<∏äø±qT
|ü]o*+#·+&ç.
• MT sêÁwüº+˝À neTT#˚j·Tã&ÉT‘·Tqï $$<Ûä |ü<∏äø±T kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT
n_Ûeè~∆ #˚dæq rs¡TqT (eTVü‰sêÁwüº jÓTTø£ÿ πødtdüº&çì <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì) düMTøÏå+#·+&ç.
• kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ ø=s¡≈£î DPEP õ˝≤¢ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+ nqTdü]düTÔqï
dü+$<ÛëHêqT ˇø£ C≤_‘ê>± s¡÷bı+~+#·+&ç.
• MT sêÁwüº+˝Àì $$<Ûä õ˝≤¢˝Àì DPEP ø±s¡´Áø£e÷qT, Á|üuÛ≤yêìï dü]b˛Ã+&ç.
5.25.25.25.25.2 kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ (UEE)
eTq sêÁwüº+˝À Á|ü‹ •X¯óe⁄≈£î ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT n+~+#·&Üì¬ø’ »s¡T>∑T‘·Tqï
Á|üj·T‘êïqT MTs¡T n_Ûq+~+#ê*. nsTT‘˚ <ëìì $»j·Te+‘·+>± neTT »s¡|ü&ÜìøÏ
Ä≥+ø±T>± ñqï nH˚ø£ n+XÊqT ‘=>∑+#·&ÜìøÏ MTs¡T m+‘√ ø£wüº|ü&ç |üì#˚j·Tedæ
edüTÔ+~.
Á|ü‹ sêÁwüº+˝À ã&çøÏ yÓfi¯fl{≤ìøÏ |æ¢≈£L, |ü+|ü&ÜìøÏ ‘·*¢<ä+Á&ÉT÷ m<äTs√ÿ+≥Tqï
düeTdü´T nH˚ø£ s¡ø±T>± ñ+{≤sTT. á ÁøÏ+~ u≤ø˘‡˝À ô|’ n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q ˇø£
ñ<ëVü≤s¡DqT |ü]o*<ë›+.
- 5. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
3ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
Á|üø±wt >∑DÒwt bÕ{Ï˝Ÿ <äTyéTø±&É õ˝≤¢˝Àì yÓTTVü‰&û (Mohadi) nH˚ Á>±eT+˝À 4e
‘·s¡>∑‹ #·<äTe⁄‘·Tqï ˇø£ nø£ÿj·T´ ñHêïs¡T. Á|üø±wt ‘·+Á&ç >∑DÒwt m<äT› ø±* –≥º≈£î Hê&Ü
qT _–düTÔqï ˇø£ ø£eTà]. #Ós¡T≈£î>∑&ÉqT ø√‘·T ø√dæ, m<äT›ãfi¯fl˝À s¡yêD≤ #˚dü÷Ô, yê]
m&É¢qT >∑DÒwt <ä>∑Zs¡≈£î ‘Ódü÷Ô ñ+&˚yês¡T.
Bì <ë«sê eT+∫ Ä<ëj·T+ _Ûdü÷Ô ñ+&˚~. Ä $<Ûä+>± µø£eTà]ª Äs¡THÓbÕ≥T
Ä #Ós¡≈£î |ü+≥ ø√dü÷Ôqï yê]‘√ |üì#˚kÕ&ÉT. BbÕe[ |ü+&É>∑≈£î eTT+<äT >∑DÒwt ‘·q
≈£î≥T+ã+‘√ düVü‰ #·¬øÿs¡ bòÕ´ø£ºØøÏ <ä>∑Zs¡>± ñqï |ü]düsê≈£î e#êÃs¡T. nø£ÿ&çøÏ e#êÃø£
Á|üø±wt õ˝≤¢ |ü]wü‘Y dü÷ÿ˝Ÿ˝À #˚sêì nqT≈£îHêï&ÉT. á $<ÛäyÓTÆq Á|üj·T‘·ï+˝À ˇø£
dü÷ÿ˝Ÿ qT+&ç Ç+ø=ø£ dü÷ÿ˝Ÿ≈£î ã~* nj˚T´ Áø£eT+˝À ‘·–q |üÁøÏj·TqT nqTdü]+#˚
düeTj·T+˝À n‘·qT ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sêT ø√˝ÀŒj·÷&ÉT. n+fÒ Á>±MTD bÕsƒ¡XÊ qT+&ç
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y dü÷ÿ˝Ÿ˝À #˚s¡{≤ìøÏ ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sêT qwüºb˛j·÷&ÉT.
Bìì >∑T]+∫ MTs¡T Ä˝À∫düTÔqï|ü⁄Œ&ÉT á ÁøÏ+~ ¬s+&ÉT Á|üX¯ïqT |ü]o*+#·+&ç.
• Á|üø±wt dü÷ÿT e÷H˚dæ (#·<äTe⁄e÷H˚dæ) ‘·+Á&ç yê´bÕs¡+˝À düVü‰j·T+ #˚j·÷ì
Ä˝À∫dü÷ÔHêï&ÉT. n‘·qT dü÷ÿT e÷H˚j·÷ì MTs¡T nqT≈£î+≥THêïsê?
• Á|üø±wt ‘·q #·<äTe⁄qT ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ>±qT Á|üø±wt ‘·+Á&çøÏ MTs¡T @$<Ûä+>±
e÷s¡Zìπs›X¯´+ #˚kÕÔs¡T?
Ç≥Te+{Ï düeTdü´ ìyês¡D¬ø’ eTVü‰sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ á $<Ûä+>± ˇø£ Á|ü<˚X¯+
qT+&ç eT]jÓTTø£ Á|ü<˚XÊìøÏ yÓ[fl #·<äTe⁄ ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ MT>± 2001˝À ªwüø£ÿsYXÊTµ
(#·¬øÿs¡XÊT) nqï ˇø£ dü+$<ÛëHêìï Á|üy˚X¯ô|{Ϻ+~. Ç$ dü+e‘·‡s¡+ yÓTT‘·Ô+ |üì#˚j·Te⁄.
n$ $<ë´dü+e‘·‡s¡+ ¬s+&Ée uÛ≤>∑+˝À e÷Á‘·y˚T |üì #˚kÕÔsTT. kÕ<Ûës¡D+>± Ç$ y˚dü$ø±|ü⁄
XËe⁄ ‘·sê«‘· pHé HÓ˝À ÁbÕs¡+uÛÑ+ ne⁄‘êsTT. #Ós¡≈£î>∑&ÉqT ø=ùdyês¡T yê] |æ¢T.
Áø£wæ+>¥ ø±+˝À edü ekÕÔs¡T. á Áø£wæ+>¥ |üì nø√ºãsY, qe+ãsY eT<Ûä´˝À ñ+≥T+~. á
edü Áø£eT+˝À yê] |æ¢T bÕsƒ¡XÊ≈£î yÓfi¯fls¡T. ‹]– e÷]à / @Á|æT HÓ˝À¢ yê]
‘·*¢‘·+Á&ÉTT ‹]– yê] Á>±e÷≈£î yÓfi‚flyês¡T. yês¡T dü÷ÿT≈£î Vü‰»s¡Tø±s¡T. á ø±s¡D+>±
yê] |æ¢T #·<äTe⁄qT ø=qkÕ–+#·˝Òø£ ìT|ü⁄<ä≈£î (Dropouts) >∑T] ne⁄‘·THêïs¡T. á
edü ø±+˝À (Äs¡THÓT) wüø£ÿsY XÊ˝À ø±¢düTT ìs¡«Væ≤+#·ã&É‘êsTT. |æ¢T düeTj·÷ì
nqT≈£L+>± bòÕ´ø£ºØ≈£î düMT|ü+>± ìs¡«Væ≤+#·&É‘êsTT. ø±ã{Ϻ M{Ïì ªª¬s+&Ée ôd$Tdüºs¡T
bÕsƒ¡XÊTµµ >± |æTkÕÔs¡T.
- 6. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
4 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
Äs¡Tãj·T≥ ` bÕsƒ¡XÊÄs¡Tãj·T≥ ` bÕsƒ¡XÊÄs¡Tãj·T≥ ` bÕsƒ¡XÊÄs¡Tãj·T≥ ` bÕsƒ¡XÊÄs¡Tãj·T≥ ` bÕsƒ¡XÊ
á n<Ûä´j·Tq+ <ë«sê kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT (UEE) á øÏ+~$<Ûä+>±
ìs¡«∫+#·e#·TÃ.
|æ¢ Á|ü‘˚´ø£ nedüsêìøÏ, düú˝≤ìøÏ ‘·–q≥T¢>± Á|ü‹#√≥ $<ä´qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ
rdüTø=ì sêe≥y˚T kÕs¡«»˙q $<ä´. (Universalisation of Education means availability of
education everywhere according to the specific need of the children and place)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì bÕsƒ¡XÊ $<ä´ á ÁøÏ+~ <äX¯˝À eØZø£]+#·ã&çq~.
|üPs¡« bÕsƒ¡XÊ $<ä´|üPs¡« bÕsƒ¡XÊ $<ä´|üPs¡« bÕsƒ¡XÊ $<ä´|üPs¡« bÕsƒ¡XÊ $<ä´|üPs¡« bÕsƒ¡XÊ $<ä´ ::::: 3 ` 6 dü+e‘·‡sê ej·TdüT
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ ::::: ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT (I-V) 6 ` 11 dü+e‘·‡sê ej·TdüT.
ÁbÕ<∏ä$Tø=qï‘· $<ä´ÁbÕ<∏ä$Tø=qï‘· $<ä´ÁbÕ<∏ä$Tø=qï‘· $<ä´ÁbÕ<∏ä$Tø=qï‘· $<ä´ÁbÕ<∏ä$Tø=qï‘· $<ä´ ::::: (VI-VIII) 11 ` 14 dü+e‘·‡sê ej·TdüT
e÷<Ûä´$Tø£ $<ä´e÷<Ûä´$Tø£ $<ä´e÷<Ûä´$Tø£ $<ä´e÷<Ûä´$Tø£ $<ä´e÷<Ûä´$Tø£ $<ä´ ::::: (IX-X) 15` 16 dü+e‘·‡sê ej·TdüT.
e÷<Ûä´$Tø√qï‘· $<ä´e÷<Ûä´$Tø√qï‘· $<ä´e÷<Ûä´$Tø√qï‘· $<ä´e÷<Ûä´$Tø√qï‘· $<ä´e÷<Ûä´$Tø√qï‘· $<ä´ ::::: (XI-XII) 17 ` 18 dü+e‘·‡sê ej·TdüT ÁbÕ<∏ä$Tø£, ÁbÕ<Ûä$Tø=qï‘·
$<ë´kÕ∆sTT ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ (m*yÓT+≥Ø)>± |æTeã&ÉT‘·T+~. $<ë´dü+ã+~Û‘· |æs¡$T&é˝À
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ n‘·´+‘· ø°ø£yÓTÆq~. ø±ã{Ϻ 10e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À ªdüs¡«•øå± n_Ûj·÷Héµ
nìï ÁbÕ+‘ê˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ bÕsƒ¡XÊqT $düÔ]+|ü#˚dæ kÕs¡«»˙q $<ä´ ˇø£ n_Ûeè~ú e÷s¡Z+˝À
y˚>∑e+‘·+ #˚dæ+~.
kÕs¡«»˙q $<ä´ <ëì ø√D≤TkÕs¡«»˙q $<ä´ <ëì ø√D≤TkÕs¡«»˙q $<ä´ <ëì ø√D≤TkÕs¡«»˙q $<ä´ <ëì ø√D≤TkÕs¡«»˙q $<ä´ <ëì ø√D≤T (Aspects)
Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ‘êeTT $<ë´e+‘·TT>± e÷s¡{≤ìøÏ düe÷q neø±XÊìï ø£*Œdü÷Ô
$<ä´qT n+<äTu≤≥T˝ÀìøÏ rdüTø=ì sêe≥y˚T kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´. Ç+<äT˝À eT÷&ÉT
eTTU≤´+XÊT ñHêïsTT.
- 7. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
5ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
|ü≥+: 5.1
ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´:bÕ<Ûä$Tø£ $<ä´:bÕ<Ûä$Tø£ $<ä´:bÕ<Ûä$Tø£ $<ä´:bÕ<Ûä$Tø£ $<ä´:
• kÕs¡«»˙q n+<äTu≤≥T, qyÓ÷<äT:kÕs¡«»˙q n+<äTu≤≥T, qyÓ÷<äT:kÕs¡«»˙q n+<äTu≤≥T, qyÓ÷<äT:kÕs¡«»˙q n+<äTu≤≥T, qyÓ÷<äT:kÕs¡«»˙q n+<äTu≤≥T, qyÓ÷<äT: $<ë´s¡Tú≈£î düTuÛÑ+>± n+<äTu≤≥T˝À
ñ+&˚≥≥T¢>± uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ç{°e Á|ü‹ øÏ˝ÀMT≥s¡T≈£î ˇø£ ÁbÕ<Ûä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ
@sêŒ≥T #˚j·T{≤ìøÏ Á|üe÷D≤[ø£T ‘·j·÷s¡T#˚dæ+~. ˇø£ dü÷ÿT |ü]~∏˝Àì ì]í‘·
ÁbÕ+‘·+˝À dü+e‘·‡s¡ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À Ä dü÷ÿT yês¡T Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì ≈£î≥T+u≤qT
düπs« #˚kÕÔs¡T. dü÷ÿT˝À #˚s¡{≤ìøÏ ‘·–q ej·TdüT>∑ |æ¢T, dü÷ÿT˝À #˚s¡ì |æ¢T
` yê]ì bÕsƒ¡XÊ˝À #˚s¡Ã&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ »s¡|ü{≤ìøÏ>±qT ˇø£ C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T
#˚kÕÔs¡T. bÕsƒ¡XÊ ÁbÕs¡+uÛÑ+ nsTTq ‘·s¡Tyê‘· ªqyÓ÷<äT yês¡+µ qT ìπs›•+∫ ô|’
C≤_‘ê˝Àì |æ¢+<ä]ï dü÷{ÏøÏ dü÷s¡TXÊ‘·+ bÕsƒ¡XÊ˝À qyÓ÷<äT nj˚T´˝≤ #·÷kÕÔs¡T.
• Vü‰»s¡T, ìT|ü⁄<ä:Vü‰»s¡T, ìT|ü⁄<ä:Vü‰»s¡T, ìT|ü⁄<ä:Vü‰»s¡T, ìT|ü⁄<ä:Vü‰»s¡T, ìT|ü⁄<ä: |æ¢qT bÕsƒ¡XÊ˝À ªqyÓ÷<äTµ #˚j·TT≥+ ø£+fÒ yê]ì ÁbÕ<Ûä$Tø£
$<ä´ |üP]Ô nj˚T´es¡≈£î ªìT|ü⁄<äµ #˚j·T≥+ ª#ê˝≤ ô|<ä› düeTkÕ´‘·àø£yÓTÆq n+X¯+µ
nì Ç{°e* ø±+˝À >∑T]Ô+#·≥+ »]–+~. ø±ã{Ϻ 14 dü+e‘·‡sêT e#˚Ães¡≈£L
|æ¢qT dü÷ÿT˝À ªìT|ü⁄ #˚j·T≥+µ #ê˝≤ eTTK´+. n+<äTe¢ yê]øÏ Á|ü‹s√E
Vü‰»s¡T nyÓqT‡T, ñ∫‘· s¡yêD≤ bÕdt, ñ∫‘· eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ bı+<˚˝≤>∑T
kÂø£sê´qT ø£*Œ#·≥+, q÷‘·q |ü<äú‘·T˝À uÀ<Ûäq nqTdü]+#·≥+ <ë«sê Vü‰»s¡T
XÊ‘·+ ô|+#·e#·TÃ.
• ñqï‘· Á|üe÷D≤T ø£*–q $<ä´ñqï‘· Á|üe÷D≤T ø£*–q $<ä´ñqï‘· Á|üe÷D≤T ø£*–q $<ä´ñqï‘· Á|üe÷D≤T ø£*–q $<ä´ñqï‘· Á|üe÷D≤T ø£*–q $<ä´ n+fÒ ªÁbÕe÷DÏø£µ $<ä´ qT n+~+#·f+. Á|ü‹ •X¯ó
e⁄ n‘·ì kÕeTsê∆´qT nqTdü]+∫ ø£˙dü kÕúsTT nuÛÑ´düq+ (Minimum Level of
Learning MLL) kÕ~Û+#˚˝≤ #·÷&Ü*. Bì‘√ bÕ≥T>± eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷T
ô|+bı+#·≥+, ø£˙dü Á‘ê>∑T˙{Ï kÂø£sê´T, eTs¡T>∑T<=&ÉT¢, ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD, ñbÕ<Ûë´j·T
$<ë´]ú ìwüŒ‹Ô yÓTT<ä>∑Tq$ ≈£L&É >∑eTì+#ê*.
- 8. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
6 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
ø£è‘·´+ ` 1ø£è‘·´+ ` 1ø£è‘·´+ ` 1ø£è‘·´+ ` 1ø£è‘·´+ ` 1
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, kÕõ<é, n‘·ì #Ó˝…¢T Á|ü‹ X¯ìyês¡+ dü÷ÿT e÷H˚düTÔHêïs¡qTø=+&ç
n&ç–‘˚ @<√ ˇø£ nã<ä∆|ü⁄ ø±s¡D+ yê] {°#·sY‡≈£î #Ó|ü⁄‘·THêïs¡T nqTø√+&ç. ˇø£ {°#·s¡T>±
yês¡T dü÷ÿT≈£î sêø£b˛e{≤ìøÏ ‘·–q ø±s¡D+ ‘ÓTdüTø√e{≤ìøÏ MTs¡T rdüTø=H˚
yÓTT<ä{Ï #·s¡´ @$T{Ï?
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
5.3 $$<Ûä sêÁcÕº˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´¬ø’ s¡÷bı+~+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îº5.3 $$<Ûä sêÁcÕº˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´¬ø’ s¡÷bı+~+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îº5.3 $$<Ûä sêÁcÕº˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´¬ø’ s¡÷bı+~+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îº5.3 $$<Ûä sêÁcÕº˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´¬ø’ s¡÷bı+~+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îº5.3 $$<Ûä sêÁcÕº˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´¬ø’ s¡÷bı+~+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îº
21 X¯‘êã“+˝À Á|üy˚•+#·ø£ eTT+<˚ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üy˚X¯ô|{Ϻq C≤rj·T $<ë´
|ü<∏äø£+1986, bÕ¢Hé Ä|òt @ø£åHé 1992 Á|üø±s¡+ 14 dü+e‘·‡sê ej·TdüT es¡≈£î
u≤u≤*ø£+<ä]øÏ ñ∫‘· ìs¡“¤+<ä ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT n+~+#êì Vü‰$T Ç∫Ã+~. Bìì
kÕ~∏+#·{≤ìøÏ dü+kÕú|üs¡yÓTÆq $<ÛëHêT (Mission Mode) s¡÷bı+~#ês¡T. á ÁbÕC…≈£îº˝À
düŒwüº+>± ìs¡«∫+#·ã&çq øå±´T, |ü]~Û, eT]j·TT neTT »s¡T>∑edæq ì]›wüºø±+,
>∑e÷´T, kÕ~Û+#·edæq |òü*‘ê‘√ Á|ü‹ kÕúsTT˝ÀqT _Û+#˚ düVü‰j·T düVü≤ø±sê‘√
s¡÷bı+~+#·ã&çq$.
5.3.1. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ uÒdæø˘ m&ÉT´πøwüHé ÁbÕC…≈£îº:5.3.1. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ uÒdæø˘ m&ÉT´πøwüHé ÁbÕC…≈£îº:5.3.1. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ uÒdæø˘ m&ÉT´πøwüHé ÁbÕC…≈£îº:5.3.1. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ uÒdæø˘ m&ÉT´πøwüHé ÁbÕC…≈£îº:5.3.1. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ uÒdæø˘ m&ÉT´πøwüHé ÁbÕC…≈£îº: Uttar Pradesh Basic Education Project:UP-
BEP) 1993˝À Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î düVü‰j·T düVü≤ø±sê‘√ ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ ªuÒdæø˘
m&ÉT´πøwüHéµ ÁbÕC…≈£îºqT Á|üy˚X¯ô|{Ϻ+~. á ÁbÕC…≈£îºqT neTT|ü]#˚ u≤<Ûä´‘·qT ˇø£ kıôd’{°øÏ
n|üŒ–+#ês¡T. Ä kıôd’{° ªªdü;Û πø*j˚T •øå± |ü]jÓ÷»Hê |ü]wü<éµµ (j·T÷|æ n+~]ø° $<ä´
ÁbıC…≈£îº uÀs¡T¶).
á ÁbÕC…≈£îº øå±´T:á ÁbÕC…≈£îº øå±´T:á ÁbÕC…≈£îº øå±´T:á ÁbÕC…≈£îº øå±´T:á ÁbÕC…≈£îº øå±´T:
• ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT kÕs¡«»˙q+ #˚j·T≥+. á ÁbÕC…≈£îº 14 dü+e‘·‡sê˝À|ü⁄
u≤u≤+<ä]øÏ kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT n+~+#·&ÜìøÏ, n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ
rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ dü+ø£*Œ+∫+~. n+<äs¡T, Bì˝À bÕ˝§Zì ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT ìj·T‘·,
nìj·T‘· $<ä´ <ë«sê bı+<ä{≤ìøÏ neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔ+~.
• ø£˙dü nuÛÑ´düqkÕúsTT (MLL) qT kÕs¡«»˙q+ #˚j·T≥+, kÕ~Û+#·&É+.
• j·TTe‘·˝À $<ä´qT, HÓ’|ü⁄D≤´_Ûeè~úì n+~+#·&É+.
• eTVæ≤fi≤kÕ~Ûø±]ø£‘·, $<ë´ neø±XÊ˝À ˝…’+–ø£ düe÷q‘·«+.
• SC, ST |梬ø’ $<ë´düe÷Hêeø±XÊ ø£Œq.
- 9. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
7ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
dü+$<ÛëHêTdü+$<ÛëHêTdü+$<ÛëHêTdü+$<ÛëHêTdü+$<ÛëHêT (Strategies)::::: á ÁbÕC…≈£îº #˚|ü{Ϻq $$<Ûä dü+$<ÛëHêT.
sêÁwüº, õ˝≤¢kÕúsTT˝À ˇø£ ãyÓTÆq #·Á{≤ìï $<ë´Á|üD≤[ø£, ìs¡«Vü≤D≈£î ì]à+#·≥+
eè‹Ô|üs¡yÓTÆq #˚j·T÷‘· ìe«{≤ìøÏ ˇø£ sêÁwüº dü+düú ì]à+#·≥+. $$<Ûä uÒdæø˘ $<ë´ n_Ûeè~∆
ø±s¡´Áø£e÷qT eT÷˝≤´+ø£q+, ìs¡«Vü≤DqT #˚|ü{º≥+.
|üPs¡« u≤´ $<ä´ ø£]≈£îyéT eT]j·TT bÕsƒ¡´Á>∑+<ÛëqT |ü⁄qsêe˝Àø£q+, eè‘·´+‘·s¡ •ø£åD,
Ád”Ô, u≤*ø£ $<ä´, bÕsƒ¡XÊ ìs¡«Vü≤DqT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T≥+, ÁbÕe÷DÏø£ $<ä´qT n+~+#·≥+.
sêÁcÕº˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ ÁbÕ<Ûä$Tø√qï‘·É bÕsƒ¡XÊqT ì]à+#·≥+ <ë«sê uÒdæø˘ $<ä´qT
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ rdüTø=ìsêe≥+ (eTTK´+>± yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê˝À) dü÷ÿT˝À #˚s¡ì
|æ¢øÏ nìj·T‘· $<ë´eè~∆øÏ #˚j·T÷‘·ìe«≥+, <ëìì |ü⁄qì]à+#·≥+.
ø±s¡´ø£˝≤bÕTø±s¡´ø£˝≤bÕTø±s¡´ø£˝≤bÕTø±s¡´ø£˝≤bÕTø±s¡´ø£˝≤bÕT dü+düÿè‹, düe÷#ês¡+ ô|’ $<ë´ø±s¡´ø£˝≤bÕT.
ôd’Hé‡, |ü]düsêT.ôd’Hé‡, |ü]düsêT.ôd’Hé‡, |ü]düsêT.ôd’Hé‡, |ü]düsêT.ôd’Hé‡, |ü]düsêT.
kÕ+|òæTø£ Hê´j·T+ô|’ ˇø£ ne>±Vü≤qø£T>∑ #˚j·T&É+ neTT |üs¡#˚$<Ûëq+:kÕ+|òæTø£ Hê´j·T+ô|’ ˇø£ ne>±Vü≤qø£T>∑ #˚j·T&É+ neTT |üs¡#˚$<Ûëq+:kÕ+|òæTø£ Hê´j·T+ô|’ ˇø£ ne>±Vü≤qø£T>∑ #˚j·T&É+ neTT |üs¡#˚$<Ûëq+:kÕ+|òæTø£ Hê´j·T+ô|’ ˇø£ ne>±Vü≤qø£T>∑ #˚j·T&É+ neTT |üs¡#˚$<Ûëq+:kÕ+|òæTø£ Hê´j·T+ô|’ ˇø£ ne>±Vü≤qø£T>∑ #˚j·T&É+ neTT |üs¡#˚$<Ûëq+:
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝À 63 õ˝≤¢˝À¢ 10 õ˝≤¢qT m+|æø£ #˚dæ á ÁbÕC…≈£îºqT πø+ÁBø£]+#·≥+.
ñ‘·ÔsêK+&é‘√ düVü‰ Ä õ˝≤¢T: yês¡D≤dæ, n˝≤Ωu≤<äT, u≤+&Ü, m‘êÔ« d”‘ê|üPsY, n©|òüTsY,
wüVü≤sêHé|üPsY, >=s¡UŸ|üPsY, bÂØ, HÓ’ì{≤˝Ÿ.
5.3.2 ;Vü‰sY $<ë´ ÁbÕC…≈£îº5.3.2 ;Vü‰sY $<ë´ ÁbÕC…≈£îº5.3.2 ;Vü‰sY $<ë´ ÁbÕC…≈£îº5.3.2 ;Vü‰sY $<ë´ ÁbÕC…≈£îº5.3.2 ;Vü‰sY $<ë´ ÁbÕC…≈£îº (BEP): sêÁcÕº˝À ñqï‘· Á|üe÷D≤T ø£*–q $<ë´_Ûeè~∆¬ø’
kÕs¡«»˙q $<ä´qT ø£å´+>± #˚düTø=qï~. á ÁbÕC…≈£îº UP-BEP |òü*‘êô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~.
á @C…˙‡ UP-BEP neTT≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~. n+fÒ UP uÒdæø˘ •øå±|ü]wü<é á BEP
u≤<Ûä´‘·qT #˚|ü{Ϻ+~. j·T÷ìôd|òt, >∑es¡ïyÓT+{Ÿ Ä|òt Ç+&çj·÷ eT]j·TT ;Vü‰s¡T >∑es¡ïyÓT+{Ÿ
ø£*dæ á ÁbÕC…≈£îºqT #˚|ü{≤ºsTT. á ÁbÕC…≈£îºyÓqTø£ã&çq es¡Z Á|ü»˝…’q SCs/STs, eTVæ≤fi¯≈£î
ÁbÕ<Ûëq´‘· ÇdüTÔ+~. ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À πøe+ ªn+<ä]øÏ $<ä´µ <ë«sê ì<ÛäTT n+~+#·ã&ç πøe+
eT÷&ÉT õ˝≤¢˝À (sê+N, s√Væ≤‘êdt, eT]j·TT yÓd”º#·+bÕs¡Hé˝À) 1991`92˝À
ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç 1992`93˝À eT] 4 õ˝≤¢≈£î $düÔ]+#·ã&çq~.
á ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ øå±´T:á ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ øå±´T:á ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ øå±´T:á ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ øå±´T:á ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ øå±´T:
• 14 dü+e‘·‡sêT ej·TdüT |æ¢≈£î n+<ä]øÏ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ
rdüT≈£îsêe≥+, kÕs¡«»˙q ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕúsTT kÕ<ÛäqqT ø£*|æ á ÁbÕC…≈£îº
kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ø£å´+>± @s¡Œs¡#·T≈£îHêïs¡T.
• eTVæ≤fi¯≈£î düe÷q neø±XÊ ø£Œq, kÕ~Ûø±s¡‘· ø£å´+>± $<ë´e´edüú <äèwæº
ô|≥Tº>=Hêïs¡T.
• ìeTï esêZ kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ esêZT, n‹ ;<äyê] |æ¢T, ejÓ÷»qT≈£î düe÷q
$<ë´ neø±XÊ ø£Œq¬ø’ ‘·–q #·s¡´T #˚|ü≥º≥+.
• $<ë´s¡Tú Vü‰»s¡TqT ô|+#·{≤ìøÏ, dü÷ÿT e÷ìy˚ùd |æ¢ dü+K´qT eTTK´+>±
u≤*ø£T, SC $<ë´s¡Tú $wüj·T+˝À ‘·–Z+#·≥+.
- 10. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
8 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:
• düTe÷s¡T 11,000 ÁbÕ<Ûä$Tø£, ÁbÕ<Ûä$Tø=qï‘· bÕsƒ¡XÊqT ì]à+#·≥+.
• 16,000 eT+~ n<äq|ü⁄ {°#·s¡T¢ ìj·÷eTø£+.
• ø=‘·Ô>± #˚]q ñbÕ<∏ë´j·TT≈£î •ø£åD.
• ø=‘·Ô>± @sêŒ≥T #˚dæq dü÷ÿT‡˝À nedüs¡yÓTÆq |ü]ø£sêqT n+~+#·&É+.
• bÕ]ºdæù|≥Ø Á|üD≤[ø£, neTT.
• eTVæ≤fi≤düe÷K´qT neTT #˚j·T≥+
ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT:
• Á>±eT $<ë´ø£MT{°qT, ø£eT÷´ì{ÏqT ìeT>∑ï+ #˚j·TT≥ yÓTT<ä>∑T yê{Ï
ìs¡«Vü≤D, - Ç~ Á>±eTkÕúsTT qT+&ç neTT »s¡T>∑T‘·T+~.
• NGO <ë«sê nìj·T‘· $<ä´.
sêÁwüºkÕúsTT˝À esYÿcÕ|t ìs¡«Vü≤D:sêÁwüºkÕúsTT˝À esYÿcÕ|t ìs¡«Vü≤D:sêÁwüºkÕúsTT˝À esYÿcÕ|t ìs¡«Vü≤D:sêÁwüºkÕúsTT˝À esYÿcÕ|t ìs¡«Vü≤D:sêÁwüºkÕúsTT˝À esYÿcÕ|t ìs¡«Vü≤D: $<ë´s¡Tú ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕúsTTì ô|+#·&ÜìøÏ
>±qT nedüs¡yÓTÆq e´≈£îÔ≈£î, ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ {°#·s¡T‡≈£î ‘·–q •ø£åDqT n+~+#·≥+.
• õ˝≤¢kÕúsTT˝À eTVæ≤fi≤_Ûeè~∆¬ø’ ˇø£ ªªø√sY Á>∑÷|tµµqT @sêŒ≥T #˚j·TT≥+.
qyÓ÷<äT #·s¡´T:qyÓ÷<äT #·s¡´T:qyÓ÷<äT #·s¡´T:qyÓ÷<äT #·s¡´T:qyÓ÷<äT #·s¡´T:
b˛düºs¡T esYÿcÕ|t:b˛düºs¡T esYÿcÕ|t:b˛düºs¡T esYÿcÕ|t:b˛düºs¡T esYÿcÕ|t:b˛düºs¡T esYÿcÕ|t: Á>±MTD ˝…’ÁãØ $düÔs¡D yÓTT.q$.
• $<ë´$uÛ≤>∑+˝À ˇø£ ø£+|üP´≥¬s’CŸ&é e÷˙≥s¡T dædüºyéT @sêŒ≥T.
• eTVæ≤fi≤düe÷K´: bÕsƒ¡XÊ˝À »yêãT<ëØ‘·Hêìï (Accountability) ìs¡«Væ≤+#·≥+.
ECCE eT]j·TT NFE ôd+≥sY‡ y˚TH˚õyÓT+{Ÿyês¡T ÁøÏj·To bÕÁ‘·qT eVæ≤+#·&É+,
{°#·s¡¢≈£î düVü‰j·T+ #˚j·T≥+, VEC ˝À bÕ˝§Zq≥+.
Ä#·s¡D:Ä#·s¡D:Ä#·s¡D:Ä#·s¡D:Ä#·s¡D: ìs¡«Vü≤D ì]à‘·TqT sêÁwüº / õ˝≤¢kÕúsTT˝À @sêŒ≥T #˚j·T≥+.
eTVæ≤fi≤kÕ~Ûø±]ø£‘·, $düèÔ‘·+>± kÕ+|òæTø£ ùdeqT n+~+#·≥+, uÒdæø˘ $<ä´˝À C≤rj·T /
n+‘·sê®rj·T n_Ûs¡T#·TqT düMTø£]+#·T≥, yÓTT<ä>∑Tq$. »HêuÛ≤qT, qyÓ÷<äTqT
nqTdü]+∫ ø±¢dts¡÷eTT m+|æø£, Á>±MTD kÕúsTT, yÓTÆÁø√ Á|üD≤[ø£T yÓTT<ä>∑Tyê{Ïì
ìs¡ísTTdüTÔ+~. ÁbÕC…≈£îº |üs¡´y˚ø£åD ` Ç~ dü+e‘·‡sêìøÏ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ »s¡T>∑T‘·T+~. á
|üs¡´y˚ø£åDqT UPBEP- eT]j·TT õ˝≤¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´ÁbÕC…≈£îº ` ø£dæ ìs¡«Væ≤kÕÔsTT.
Á|üdüTÔ‘·+ á ìπs›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îº 12õ˝≤¢˝À UPBEP-I #˚ #˚|ü≥ºã&ÉT‘·Tqï~.
5.3.3 ˝Àø˘ »+ãTwt5.3.3 ˝Àø˘ »+ãTwt5.3.3 ˝Àø˘ »+ãTwt5.3.3 ˝Àø˘ »+ãTwt5.3.3 ˝Àø˘ »+ãTwt
˝Àø˘ »+ãTwt ` ªn+<ä]øÏ $<ä´µ ø=s¡≈£î Á|üC≤ ñ<ä´eT+. Ç~ 1992˝À sê»kÕúHé
Á|üuÛÑT‘·«+ ªªdü«<˚wtµµ Ç+≥sYH˚wüq˝Ÿ &Ée|tyÓT+{Ÿ n<Ûë]{° (SIDA) yê] düVü‰j·T+‘√
#˚|ü{Ϻ+~.
- 11. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
9ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ eTTK´ øå±´ìï kÕ~Û+#·≥+ ø=s¡≈£î #˚|ü≥ºã&çq~.
ìj·T‘·, nìj·T‘· $<ä´ <ë«sê dü+‘·è|æÔø£s¡+>± ø±s¡´Áø£e÷qT kÕ~Û+#·T≥≈£î á ÁbÕC…≈£îºqT
#˚|ü{≤ºs¡T. ªkÕø£ås¡‘· nø£åsêX¯´‘·µ (Functional Literacy) Bì ø£å´+.
á ÁbÕC…≈£îº eTTK´+>± u≤*ø£ $<ä´ n_Ûeè~úì H=øÏÿ #Ó|ü⁄‘·T+~. (Bì ñ<˚›X¯´+)
nø£å´sêX¯´‘· ø£*–q ‘·s¡Tyê‘· ø±s¡´ø£˝≤|ü+ (Post Literacy) ø=qkÕ–+|ü⁄ $<ä´¬ø’
ìs¡«Vü≤D e´edüúqT @sêŒ≥T #˚j·TT≥, á ø±s¡´ø£˝≤bÕ¬ø’ Á|üC≤düMTø£s¡D, Bì ‘·ø£åD øå±´T.
ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ øå±´T:ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ øå±´T:ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ øå±´T:ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ øå±´T:ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ øå±´T:
♦ ªn+<ä]øÏ $<ä´µ nqï øå±´ìï 2000 Á|üC≤ düVü≤ø±s¡+ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ <ë«sê kÕ~Û+#·&É+.
♦ Ä&É|æ¢T, eTVæ≤fi¯ $<ä´ô|’ ÁX¯<ä∆#·÷|æ yê] qyÓ÷<äTqT ô|+#·{≤ìøÏ ìX¯ÃsTT+#·&É+.
♦ düe÷q‘·«+ ø=s¡≈£î $<ä´qT kÕ<Ûäq+>± #˚dæø=ì eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±]ø£‘·qT
kÕ~Û+#·&É+.
♦ 15`35 dü+e‘·‡sê ej·TdüT‡ yê] ãè+<ë˝À, Ád”Ô |ü⁄s¡Twüß*<ä›]˝À 3 qT yê]
J$‘êqT yÓTs¡T>∑T |üs¡#·Tø√e{≤ìøÏ MT>± nø£åsêX¯´‘· XÊ‘êìï 80% es¡≈£î
ô|+#·≥+.
♦ nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À >∑TD≤‘·àø£ n_Ûeè~úì rdüTø=ì sêe{≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq düVü‰j·Tø£
ãè+<ëqT, •ø£åD≤ e´edüúqT, kÕ+πø‹ø£ eqs¡TqT düèõ+#·≥+.
♦ Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT˝…’q yês¡+<äs¡T ùdø£]+∫q $esê˙ï ˇπø$<Ûä+>±
bÕs¡<äs¡Ùø£+>± ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&É≥+.
eTTU≤´+XÊT:eTTU≤´+XÊT:eTTU≤´+XÊT:eTTU≤´+XÊT:eTTU≤´+XÊT:
♦ $<ë´_Ûeè~∆ì düMTøÏå+#·{≤ìøÏ >±qT @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq ø£MT{°øÏ kÕ~Ûø±s¡‘·
ø£T>∑T#˚dæ ‘·–q ø±s¡´Áø£e÷T #˚|üŒ≥º&ÜìøÏ >±qT ˇø£ dü«‘·+Á‘· e´edü∆qT @sêŒ≥T
#˚j·÷*.
♦ Á>±eTkÕúsTT˝À dü÷ÿ˝Ÿ e÷|æ+>¥, yÓTÆÁø√bÕ¢ì+>¥˝À »+ãTwt jÓTTø£ÿ ìs¡«Vü≤D
ø±s¡´ø£˝≤bÕ≈£î Á|ü‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#ê*. Ç+<äT˝À kÕ+|òæTø£ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±s¡TT
(Social Animators) ñbÕ<Ûë´j·TTT eT]j·TT ˝Àø˘»+ãTwt ø±s¡´ø£s¡ÔT Á|ü‹•X¯ó
e⁄ ÄyÓT ˝Òø£ n‘·ì ù|s¡Tq n_Ûeè~úì >∑eTì+∫ $<ë´_Ûeè~úì n+#·Hê y˚kÕÔs¡T.
dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:
♦ n≥º&ÉT>∑T kÕ∆sTT˝Àì n_Ûeè~∆ j·T+Á‘ê+>∑yÓTÆq ` Áù|s¡ø˘<äfiŸ, uÛÑeHé ìsêàDY ø£$T{Ï,
õ˝≤¢ $<ë´ø£$T{°, ø£¢düºsY, K+&ékÕº]j·÷ •ø£å Á|ü<ÛëHé dü$T‹, (u≤¢ø˘ ˝…yÓ˝Ÿ myéTõ{Ï),
u≤¢ø˘ d”º]+>¥ Á>∑÷|t‡ (u≤¢ø˘ #√<äø£ ãè+<ëT) yÓTT<ä>∑Tq$. |æ]$T&é Ä|òt Áf…Æ˝Ÿ>± 5
u≤¢≈£î˝À e÷ì≥sY ÁbÕ+>∑D≤qT ìs¡«Væ≤+∫ $<ë´_Ûeè~úøÏ düVü‰j·T+ #˚kÕÔsTT.
♦ eTVæ≤fi¯T bÕ˝§Zq{≤ìøÏ ªn<Ûë´|æø±eT+#Yµ @sêŒ≥T #˚j·T≥+ »]–+~.
♦ ªe÷Á{Ïø˘‡ dædüºyéTµ (Matrix System) ìs¡«Vü≤DqT nìï kÕúsTT˝À @sêŒ≥T #˚dæ
e]ÿ+>¥ düú˝≤˝À u≤<Ûä´‘·qT ô|+#·&ÜìøÏ @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T.
- 12. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
10 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
♦ Á|ü‹ HÓ ø£¢düºsY kÕúsTT˝ÀqT, u≤¢ø˘ kÕúsTT˝ÀqT ]eP´bÕ¢ì+>¥ MT{Ï+>¥‡ ìs¡«Væ≤+#·ã&ç
|üìì düMTøÏå+∫, eTs¡Tdü{Ï HÓ≈£î nedüs¡yÓTÆq Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T.
n<˚$<Ûä+>± sêÁwüºkÕúsTT˝À ≈£L&É 2`3 RPM T |ü⁄qsêeè‘·+ #˚kÕÔsTT.
Á|üy˚XÀ‘·‡yé|üy˚XÀ‘·‡yé|üy˚XÀ‘·‡yé|üy˚XÀ‘·‡yé|üy˚XÀ‘·‡yé (Praveshotsav) ::::: |æ¢˝À¢qT, bÕsƒ¡XÊ˝ÀqT, düe÷»+˝ÀqT $<ä´|ü≥¢ ˇø£
nqT≈£L <äèø£Œ<Ûëìï ø£T>∑#˚dæ düè»Hê‘·àø£ yê‘êes¡D≤ìï ø£T>∑ #˚ùd ˇø£ ø±s¡´Áø£eT+.
ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT: á ÁbÕC…≈£îº #˚|ü{Ϻq ø±s¡´ ø£˝≤bÕqT á ÁøÏ+~ |ü≥+ ˝À #·÷|ü&ÉyÓTÆq~.
–]»qT |梬ø’ Vü‰düºT‡ @sêŒ≥T düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê˝Àìe•+#˚ yê] |æ¢˝À¢,
Äj·÷ ãTT‘·Te⁄qT ã{Ϻ edü yÓfi‚fl yê]
|æ¢ nedüsêqT >∑T]Ô+#·≥+.
eTVæ≤fi≤ •ø£åø˘ $Vü‰sY Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝Àì 15 G ej·TdüT>∑
u≤*ø£≈£î ¬sdæ&Óì‡j·T˝Ÿ ø√s¡T‡T @sêŒ≥T
#˚j·T≥+ <ë«sê >∑èVü≤ yê‘êes¡D≤ìï düèwæº+∫
>∑TD≤‘·àø£ $<ä´qT n+~+#·≥+.
u≤*ø£ •ø£åø˘ $Vü‰sY ìj·T‘· $<ë´$<Ûëq+˝À #˚s¡{≤ìøÏ>±qT
9 G ej·TdüT ñqï Ä&É|æ¢≈£î 6 qT+&ç
HÓ •ø£åD Çe«{≤ìøÏ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq
¬sdæ&Óì‡j·T˝Ÿ ø±´+|ü⁄.
eTTø±Ô+>∑Hé u≤s¡Hé˝Àì øÏwüHé>∑+CŸ u≤¢≈£î˝À>∑ œ+&˚˝≤
ø£¢düºsY `á ÁbıÁ>±+ –]»qT |æ¢ø√dü+
@sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~.
eTÁ<ëkÕ‡ uÛÑs¡˝Ÿ|üPsY˝Àì yÓTÆHê]{° |æ¢
$<ë´eø±XÊqT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T{≤ìøÏ
@sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~.
düVü≤» •ø£åø˘ πø+Á<ä+ |üì#˚ùd |æ¢ nedüsêqT rs¡Ã&É+ ø√dü+
@sêŒ≥T #˚j·Tã&çq ˇø£ dü+kÕú>∑‘· @sêŒ≥T
nìj·T‘· $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+.
bÕsƒ¡XÊ Äs√>∑´ ø±s¡´Áø£eT+ bÕsƒ¡XÊ |æ¢˝À Äs√>∑´+ |ü≥¢ #Ó’‘·q´+
ø£*–+#·T ˇø£ ø±s¡´Áø£eT+
n+>∑Héyê&ç ôd+≥s¡T¢ |üPs¡« bÕsƒ¡XÊ $<ä´ (Á|” Áô|’eTØ $<ä´) qT
ã˝Àù|‘·+ #˚j·T{≤ìøÏ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq
ø±s¡´Áø£eT+. Ç~ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ eT]j·TT UP
#˚ ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·Tqï ªNGO $Vü‰Hé ‘(NGO
Vihan)’ 245 n+>∑Hé yê&ç πø+Á<ë‘√
dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+≥T+~.
|ü≥eTT 5.2 ` ˝Àø˘»+ãTwt eTTK´ ø±s¡´ø£bÕT.
- 13. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
11ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
5.3.4 •øå±ø£Øà ÁbÕC…≈£îº:5.3.4 •øå±ø£Øà ÁbÕC…≈£îº:5.3.4 •øå±ø£Øà ÁbÕC…≈£îº:5.3.4 •øå±ø£Øà ÁbÕC…≈£îº:5.3.4 •øå±ø£Øà ÁbÕC…≈£îº: •øå± ø£Øà ÁbÕC…≈£îº sê»kÕúHé Á|üuÛÑT‘·«+#˚ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq ˇø£
$<ë´ø±s¡´Áø£eT+. sê»kÕúHé •øå±ø£Øà uÀs¡T¶ <ë«sê 1987˝À dü«<˚• Ç+≥sY H˚wüq˝Ÿ
&Ée˝…yÓT+{Ÿ n<Ûë]{ÏøÏ düVü‰j·T+‘√ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~.
kÕs¡«»˙q ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´≈£î Ä≥+ø£+>± ñqï ñbÕ<Ûë´j·TT¬>’sY Vü‰»s¡TqT á
ÁbÕC…≈£îº |ü]o*düTÔ+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝Àì @ø√bÕ<Ûë´j·T bÕsƒ¡XÊ˝À Ä ÁbÕ+‘·+˝À
ìe•+#˚ 2 e´≈£îÔT ˝Ò<ë $<ë´es¡ÿs¡T¢ ø£*|æ ìj·T$T+#·&É+H˚ •øå±ø£Øà n+{≤s¡T.
á •øå±ø£Øà˝À ìj·T$T+#˚ {°#·s¡¢≈£î @ $<ÛäyÓTÆq ø£˙dü $<ë´s¡Ω‘·qT
ìs¡ísTT+#·˝Ò<äT ø±ì yês¡T mìï¬ø’q ‘·s¡Tyê‘· ‘·–q •ø£åDqqT $<ë´s¡Ω‘·qT ø£T>∑ #˚dæ
yês¡T düeTs¡Tú˝…’q {°#·s¡T¢>± ‘·j·÷s¡T ø=e&ÜìøÏ nedüs¡ düVü‰j·÷ìï n+~kÕÔs¡T.
Á>±MTD düe÷»+˝À yÓqTø£ã&çq esêZ $<ë´ùde¬ø’ |ü+#êj·T‹ dü$T‹ düVü‰j·T+
‘·|üŒìdü]. <ëì‘√bÕ≥T •øå± ø£]àdüVü‰jÓ÷õ, düu…®ø˘º ôdŒwü*düTº, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düúT eT]j·TT
Á>±MTD ø£eT÷´ì{°T ` nìï á ÁbÕC…≈£îº øå±´T HÓs¡y˚s¡{≤ìøÏ ø£èwæ #˚kÕÔsTT.
ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT:ø±s¡´ø£˝≤bÕT: á ÁøÏ+~ |ü≥+˝À (5.3) á ÁbÕC…≈£îº#˚ ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT ø±s¡´ø£˝≤bÕT
]ø±s¡Tº #˚j·Tã&çHêsTT.
|ü≥+ : 5.3 •øå± ø£Øà eTTK´ ø±s¡´ø£˝≤bÕT
- 14. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
12 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
ø£è‘·´+ ` 2ø£è‘·´+ ` 2ø£è‘·´+ ` 2ø£è‘·´+ ` 2ø£è‘·´+ ` 2
MT ÁbÕ+‘·+˝À dü÷ÿT˝À #˚s¡ì |æ¢ ø√dü+ |üì#˚düTÔqï dü+düúqT dü+<ä]Ù+∫ á
øÏ+~ n+XÊô|’ ˇø£] b˛s¡TºqT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
kÕ<Ûës¡D düe÷#ês¡+ dü+düúù|s¡T, nÁ&ÉdüT, bò˛Hé HÓ+. |üì #˚ùd ÁbÕ+‘·+, ‘·s¡>∑‘·Tdü+K´,
$<ë´s¡Tú dü+K´.
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
ÁbÕC…≈£îº øå±´T:ÁbÕC…≈£îº øå±´T:ÁbÕC…≈£îº øå±´T:ÁbÕC…≈£îº øå±´T:ÁbÕC…≈£îº øå±´T:
- kÕs¡«»˙q ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´, kÕs¡«»˙q+>± 14dü+e‘·‡sê˝À|ü⁄ u≤u≤*ø£+<ä]øÏ
ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´q+~#˚ ˇø£ ø£+bıõ{Ÿ ø±s¡´Áø£eT+.
- ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕúsTTì n+~+#·≥+.
- düe÷q‘·« kÕ<ÛäHê ø£å´+ ø=s¡≈£î $<ë´e´edüúqT s¡÷|ü⁄~<äT›≥.
- eTVæ≤fi¯T ` yê] kÕ~Ûø±]ø£‘·.
- düe÷q $<ë´eø±XÊ ø£Œq¬ø’ nedüs¡eT>∑T #·s¡´T ` á ÁøÏ+~ esêZ≈£î.
- ejÓ÷»qTT, ìeTï esêZ |æ¢T, kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ düe÷C≤ ø=s¡≈£î
- n‹ ù|<äyê¬s’q düe÷õø£ esêZ ø=s¡≈£î
- n‹ V”≤qyÓTÆq qyÓ÷<äT eT]j·TT Á&Ü|t ne⁄{Ÿ nj˚T´ |æ¢T, eTTK´+>± u≤*ø£ ø=s¡≈£î
dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:dü+$<ÛëHêT:
- Á|ü‹ 6 HÓ ø=ø£kÕ] SIDA #˚ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq e÷ì≥]+>¥ ø£$T{Ï •øå±ø£]à
ÁbÕC…≈£îºqT düMTøÏådüTÔ+~.
- πøåÁ‘·|ü]oq $<ÛëHêô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq, @ø±_ÛÁbÕj·T (@ø°ø£è‘·) ìs¡íj·÷T
rdüTø√e≥+, ôV≤#·Tà $πø+ÁBø£s¡D, m≈£îÿe kÕe÷õø£ Á|üy˚Tj·T+.
- ˝…’+–ø£ kÕ+|òæTø£ #Ó’‘·Hê´ìï ô|+bı+~#·≥+.
- 15. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
13ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
Ä#·s¡D°j·T‘· :Ä#·s¡D°j·T‘· :Ä#·s¡D°j·T‘· :Ä#·s¡D°j·T‘· :Ä#·s¡D°j·T‘· :
ÁbÕC…≈£îº &Ó’¬sø£ºs¡T‘√ ø£dæ sê»kÕúHé Á|üuÛÑT‘·«+, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düúT ø£dæyÓTdæ
ÁbÕC…≈£îºqT, s¡÷bı+~+∫, ìs¡«Væ≤+∫ SKP •øÏå‘·T≈£î Áf…Æì+>¥ n+~+#·T≥, •ø£åø£ØàøÏ •ø£åD
n+~kÕÔs¡T. sêÁwüºkÕúsTTøÏ #Ó+~q<ë? ˝Òø£ C≤rj·T kÕúsTT? øå±´T, ñqï‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕT
($<ë´|üs¡yÓTÆq$ ` düVü≤bÕsƒ¡´ ø±s¡´ ø£˝≤bÕT)
5.5 πødt düº&û: eTVü‰sêÁwüº˝Àì $$<Ûä ÁbÕC…≈£îºT5.5 πødt düº&û: eTVü‰sêÁwüº˝Àì $$<Ûä ÁbÕC…≈£îºT5.5 πødt düº&û: eTVü‰sêÁwüº˝Àì $$<Ûä ÁbÕC…≈£îºT5.5 πødt düº&û: eTVü‰sêÁwüº˝Àì $$<Ûä ÁbÕC…≈£îºT5.5 πødt düº&û: eTVü‰sêÁwüº˝Àì $$<Ûä ÁbÕC…≈£îºT
Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sêÁcÕº˝À, kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ neTT »s¡T>∑T‘·Tqï
ˇø£ sêÁwüº+ jÓTTø£ÿ $$<Ûä ÁbÕC…≈£îº πødtdüº&ûdtì |üØøÏå<ë›+. eTq+ eTVü‰sêÁwüº+qT mqTïø=ì
MT sêÁwüº+‘√ dü+ã+~Û+∫ |ü]o*<ë›+.
eTVü‰sêÁwüº˝À >∑TD≤‘·àø£yÓTÆq ` |ü]e÷D≤‘·àø£yÓTÆq ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ n_Ûeè~ú,
Ä#·s¡D°‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q nH˚ø£ ÁbÕC…≈£îº kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT eTVü‰sêÁwüº˝À
kÕ~Û+#êsTT.
ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´:` eTVü‰sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üy˚X¯ô|{Ϻq $$<Ûä ÁbÕC…≈£îºT á øÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT.
5.3.55.3.55.3.55.3.55.3.5 eTVü‰sêÁwüºe+{Ï sêÁcÕº ø√dü+ ìπs›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îºT.eTVü‰sêÁwüºe+{Ï sêÁcÕº ø√dü+ ìπs›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îºT.eTVü‰sêÁwüºe+{Ï sêÁcÕº ø√dü+ ìπs›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îºT.eTVü‰sêÁwüºe+{Ï sêÁcÕº ø√dü+ ìπs›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îºT.eTVü‰sêÁwüºe+{Ï sêÁcÕº ø√dü+ ìπs›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îºT.
5.3.5.1 kÕ+|òæTø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ |æ¢ ø=s¡≈£î ìπs›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îºT.5.3.5.1 kÕ+|òæTø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ |æ¢ ø=s¡≈£î ìπs›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îºT.5.3.5.1 kÕ+|òæTø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ |æ¢ ø=s¡≈£î ìπs›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îºT.5.3.5.1 kÕ+|òæTø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ |æ¢ ø=s¡≈£î ìπs›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îºT.5.3.5.1 kÕ+|òæTø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ |æ¢ ø=s¡≈£î ìπs›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îºT.
ôw&É÷´T ≈£î˝≤T, ôw&É÷´T ‘Ó>∑T, dü+#ês¡ esêZT, –s¡»qTT kÕ+|òæTø£+>±
yÓqTø£ã&çq esêZ≈£î #Ó+~qyês¡T. yÓqTø£ã&çq esêZ u≤u≤*ø£ dü+πøåeT+ ø=s¡≈£î
eTVü‰sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ á øÏ+~ ÁbÕC…≈£îºT #˚|ü{Ϻ+~.
|ü<äe‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ñ|üø±s¡y˚<äq+ (Stipend)
ñ∫‘· j·T÷ìbòÕ+, |ü⁄düÔø±T
edü‹ >∑èVü‰T
Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üsTTy˚≥T Vü‰düºfi¯ófl
NCERT yês¡T H˚wüq˝Ÿ uÀsY¶ Ä|òt {≤˝…+{Ÿ ]ôdsYà Á|üy˚X¯ô|{Ϻ SC eT]j·TT ST
|æ¢≈£î e÷<Ûä´$Tø£ $<ä´ |üP]Ô nj˚T´es¡≈£î ñ|üø±s¡ y˚‘·q+ ÇdüTÔHêïs¡T.
Vü‰»s¡T nyÓqT‡T
ÄÁX¯eT bÕsƒ¡XÊT
ãTø˘ u≤+ø˘ d”ÿeTTT.
5.3.5.2: u≤*ø£ ø=s¡≈£î d”ÿeTTT5.3.5.2: u≤*ø£ ø=s¡≈£î d”ÿeTTT5.3.5.2: u≤*ø£ ø=s¡≈£î d”ÿeTTT5.3.5.2: u≤*ø£ ø=s¡≈£î d”ÿeTTT5.3.5.2: u≤*ø£ ø=s¡≈£î d”ÿeTTT
≈£î≥T+ã+, kÕe÷õø£ ÁX‚j·TdüT‡≈£î u≤*ø£$<ä´ #ê˝≤ eTTK´+. u≤*ø£ $<ä´ø=s¡≈£î
eTVü‰sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ d”ÿeTT Á|üy˚X¯ ô|{Ϻ+~.
- 16. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
14 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
• Vü‰»s¡T nyÓqT‡T:Vü‰»s¡T nyÓqT‡T:Vü‰»s¡T nyÓqT‡T:Vü‰»s¡T nyÓqT‡T:Vü‰»s¡T nyÓqT‡T: I- IV qT+&ç u≤*ø£ Á&Ü|tne⁄{ŸqT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ yÓqTø£ã&çq
esêZ u≤u≤*ø£≈£î, 75% n+f…+&ÓHé‡ ñqï yê]øÏ s√E≈£î ˇø£ s¡÷bÕsTT nyÓHé‡>±
ÇdüTÔqï~.
• nVü‰˝≤´u≤sTT ôVA˝≤ÿs¡TT n+<äCÒùd ñ∫‘· s¡yêD≤ d”ÿ+ 1997˝À eTVü‰
sêÁwüºÁ|üuÛÑT‘·«+ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê ne÷àsTT ø=s¡≈£î ñ∫‘· s¡yêD≤ kÂø£sê´T
n+<ä#˚dæ+~. n+<äTe¢ u≤*ø£T $<ë´eø±XÊT ø=˝ÀŒ˝Ò<äT.
• e÷‘·èuÛÀ<ÛäHé ÁbÕC…≈£îº :e÷‘·èuÛÀ<ÛäHé ÁbÕC…≈£îº :e÷‘·èuÛÀ<ÛäHé ÁbÕC…≈£îº :e÷‘·èuÛÀ<ÛäHé ÁbÕC…≈£îº :e÷‘·èuÛÀ<ÛäHé ÁbÕC…≈£îº : kÕs¡«»˙q ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ øå±´ìï kÕ~Û+#·&É+ ø√dü+
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À |æ¢ ‘·T¢qT $<ë´e+‘·TqT #˚j·T≥+, yê] Äs√>±´ìï,
e´øÏÔ>∑‘· n_Ûeè~úì ô|+#·&Üì¬ø’ #˚|ü{Ϻq ÁbÕC…≈£îºqT e÷‘·èÁ|üuÀ<ÛäHé ÁbÕC…≈£îº n+{≤s¡T.
• ÄØà dü÷ÿT:ÄØà dü÷ÿT:ÄØà dü÷ÿT:ÄØà dü÷ÿT:ÄØà dü÷ÿT: eTVü‰sêÁwüº˝Àì u≤*ø£qT ñ‘ê‡Vü≤|üs¡#·&ÜìøÏ eTVü‰sêÁwüº
>∑es¡ïyÓT+≥T Hêdæø˘ e<ä›>∑ uÛÀsY (Bhor) ˝À ˇø£ ÄØàdü÷ÿTqT kÕú|æ+∫+~.
yê]øÏ ôd’ºô|ò+&éqT áj·T≥y˚Tø±ø£ XÊØs¡ø£+>± ã+>± ñqï yê]øÏ •ø£åD ≈£L&Ü
ÇkÕÔs¡T.
• düeTTwt ìyêd” dü÷ÿT:düeTTwt ìyêd” dü÷ÿT:düeTTwt ìyêd” dü÷ÿT:düeTTwt ìyêd” dü÷ÿT:düeTTwt ìyêd” dü÷ÿT: düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê˝À >∑ Ä&É|æ¢T dü÷ÿT≈£î sêe≥+
ø£wüº+ >∑qTø£ düeTTwt ìyêd” dü÷ÿT‡qT yê]øÏ <ä>∑Zs¡ ÁbÕ+‘ê˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
5.5.5.3: Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq |梬ø’ d”ÿeTTT:5.5.5.3: Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq |梬ø’ d”ÿeTTT:5.5.5.3: Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq |梬ø’ d”ÿeTTT:5.5.5.3: Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq |梬ø’ d”ÿeTTT:5.5.5.3: Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq |梬ø’ d”ÿeTTT: düe÷»+˝À Á|ü‹ I ≈£î+˝ÀqT,
eT‘·+˝ÀqT Ä]úø£+>± ãV”≤q+>± ñqï Á|ü»T ñHêïs¡T. yê] |æ¢qT yês¡T $<ä´¬ø’ bÕsƒ¡XÊ≈£î
|ü+|ü˝Òs¡T. ;<ä]ø£+ ø±s¡D+>± M] |æ¢T dü÷ÿT e÷ìy˚dæ |üìøÏ b˛edæ edüTÔ+~.
≈£î≥T+ã+ ø√dü+ dü+bÕ~kÕÔs¡T.
Ç≥Te+{Ï |æ¢ø√dü+ ø=ìï d”ÿeTTT á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT:`Ç≥Te+{Ï |æ¢ø√dü+ ø=ìï d”ÿeTTT á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT:`Ç≥Te+{Ï |æ¢ø√dü+ ø=ìï d”ÿeTTT á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT:`Ç≥Te+{Ï |æ¢ø√dü+ ø=ìï d”ÿeTTT á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT:`Ç≥Te+{Ï |æ¢ø√dü+ ø=ìï d”ÿeTTT á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT:`
kÕÿsYwæ|ü⁄ŒT (ñ|üø±s¡y˚‘·HêT)`kÕÿsYwæ|ü⁄ŒT (ñ|üø±s¡y˚‘·HêT)`kÕÿsYwæ|ü⁄ŒT (ñ|üø±s¡y˚‘·HêT)`kÕÿsYwæ|ü⁄ŒT (ñ|üø±s¡y˚‘·HêT)`kÕÿsYwæ|ü⁄ŒT (ñ|üø±s¡y˚‘·HêT)` 1978˝À eTVü‰sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq
esêZ |梬ø’ e÷<Ûä´$Tø£ kÕúsTT˝À kÕÿsYwæ|ü⁄ŒT Çe«≥+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Bì Á|üø±s¡+
u≤Ts¡≈£î 70 s¡÷ T, u≤*ø£≈£î 80.s¡÷ #=|ü⁄Œq n+~#·ã&ÉT‘·T+~.
E.B.C :`:`:`:`:` 1956˝À eTVü‰sêÁwüº >∑es¡ïyÓT+{Ÿ: @ $<ë´]ú¬ø’‘˚ 75% Vü‰»s¡T ñ+fÒ, Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+
bÕdt nsTT‘˚, kÕ+e‘·‡]ø£ Ä<ëj·T+ 15,000/` ñ+≥T+<√ yê]øÏ á kÕÿsYwæ|tqT
n+<äCÒkÕÔs¡T.
bÂwæºø±Vü‰s¡+:`bÂwæºø±Vü‰s¡+:`bÂwæºø±Vü‰s¡+:`bÂwæºø±Vü‰s¡+:`bÂwæºø±Vü‰s¡+:` 1995˝À $˝Òõ&Ée|tyÓT+≥T ø£$T{° á ÁbÕC…≈£îºqT ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
Øôddt˝À $<ë´]ú nsTT‘˚ Áø£eT+ ‘·|üŒø£ dü÷ÿT≈£î eùdÔ yê]øÏ bÂwæºø±Vü‰s¡+ n+~+#·ã&ÉT‘·T+~.
kÕ$Á‹u≤sTT|üP˝Ò ù|¬s+{Ÿ n&Ü|ü¸Hé |ü<∏äø£+:` 1993˝À á |ü<∏äø£+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Ä]úø£
|ü]dæú‹ø±s¡D+>± dü÷ÿT e÷ìy˚ùd |æ¢≈£î á d”ÿeTT e]ÔdüTÔ+~. á d”ÿeTTqT
nqTdü]+∫ Á|æHé‡bÕ˝Ÿ>±ì, Ä|ò”düsY‡, düe÷»+˝À @ e´øÏÔ nsTTHê u≤*ø£qT <ä‘·Ô‘· rdüTø=ì
Á|ü‹ HÓ≈£î ø£˙dü+ 30s¡÷ T 7 e ‘·s¡>∑‹ e#˚Ães¡≈£î Çyê«*.
- 17. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
15ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
ãTø˘ u≤+ø˘ |ü<∏äø±T:`ãTø˘ u≤+ø˘ |ü<∏äø±T:`ãTø˘ u≤+ø˘ |ü<∏äø±T:`ãTø˘ u≤+ø˘ |ü<∏äø±T:`ãTø˘ u≤+ø˘ |ü<∏äø±T:` dü÷ÿT |æ¢T ñ∫‘·+>± |ü⁄düÔø±T bı+<äT‘ês¡T. ø=‘·Ô
$<ë´dü+e‘·‡s¡+ ‘·s¡Tyê‘· ‹]– rdüTø=+{≤s¡T. ø=‘·Ô $<ë´dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ø±>±H˚ ‹]–
á ø±s¡´Áø£eT+ |ü⁄qsêeè‘·Ô+ ne⁄‘·T+~. ˇø£{Ï ¬s+&ÉT ‘·s¡>∑‘·T |æ¢≈£î ø=‘·Ô |ü⁄düÔø±T
ÇkÕÔs¡T. ô|<ä›ø±¢düT |æ¢≈£î á ãTø˘u≤+ø˘ bÕ‘· |ü⁄düÔø±T rdüTø=ì ø=‘·Ô |ü⁄düÔø±T ÇkÕÔs¡T.
5.3.5.4: düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê |æ¢ ø=s¡≈£î |ü<∏äø£+:5.3.5.4: düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê |æ¢ ø=s¡≈£î |ü<∏äø£+:5.3.5.4: düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê |æ¢ ø=s¡≈£î |ü<∏äø£+:5.3.5.4: düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê |æ¢ ø=s¡≈£î |ü<∏äø£+:5.3.5.4: düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê |æ¢ ø=s¡≈£î |ü<∏äø£+: düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê˝À ìedæ+#˚
|æ¢ø√dü+ 1970˝À á d”ÿeTTT ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
bÂwæºø±Vü‰s¡ d”ÿeTTT:` 0`6 dü+e‘·‡sê |æ¢≈£î eT+∫ bÂwæºø±Vü‰sêìï n+~+#·≥+ á
|ü<∏äø£+ ø£å´+. n+>∑Héyê&ç, u≤˝Ÿyê&ç |æ¢≈£î á ÄVü‰sêìï n+~kÕÔs¡T. –]»q |æ¢≈£î
á ÄVü‰sêìï yê] XÊØs¡ø£ e÷qdæø£ n_Ûeè~∆øÏ á |ü<∏äø£+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. 5e
‘·s¡>∑‹ es¡≈£î eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ n+~+#·ã&ÉT‘·T+~.
ÄÁX¯eTXÊ:` &Ó’¬sø£ºπs{Ÿ Ä|òt Áf…Æã˝Ÿ &Óe˝…|tyÓT+{Ÿ ÄÁX¯eTXÊqT @sêŒ≥T #˚dæ+~. ;<ä]ø£+
ø±s¡D+>± á düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê˝Àì ‘·*¢‘·+Á&ÉTT ‘·eT |æ¢ nedüsêqT rs¡Ã˝Òs¡T. á
ù|<ä|æ¢T ÄÁX¯eTXÊ˝À qyÓ÷<äTø±ã&É‘ês¡T. nø£åsêdü´‘·, edü‹, j·T÷ì|òüyéT ñ∫‘·+>±
M]øÏ ÇkÕÔs¡T. á dü÷ÿ˝Ÿ‡˝À 1e ‘·s¡>∑‹ qT+&ç 10e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ø±¢düTT ñ+{≤sTT.
M{Ïô|’ |üs¡´y˚ø£åD, |ü]bÕq ≈£L&É ìs¡«Væ≤+#·ã&É‘êsTT. ¬s+&ÉT $<Ûë˝…’q ÄÁX¯j·TXÊT
ñHêïsTT.
1. uÒdæø˘ ÄÁX¯j·T XÊT1. uÒdæø˘ ÄÁX¯j·T XÊT1. uÒdæø˘ ÄÁX¯j·T XÊT1. uÒdæø˘ ÄÁX¯j·T XÊT1. uÒdæø˘ ÄÁX¯j·T XÊT ` 1 qT+&ç 7 e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î.
2. bÕsê uÒdæø˘ ÄÁX¯eTXÊT2. bÕsê uÒdæø˘ ÄÁX¯eTXÊT2. bÕsê uÒdæø˘ ÄÁX¯eTXÊT2. bÕsê uÒdæø˘ ÄÁX¯eTXÊT2. bÕsê uÒdæø˘ ÄÁX¯eTXÊT ` V qT+&ç |ü<äe‘·s¡>∑‹ es¡≈£î.
$<ë´ìπø‘·Hé:`$<ë´ìπø‘·Hé:`$<ë´ìπø‘·Hé:`$<ë´ìπø‘·Hé:`$<ë´ìπø‘·Hé:` Bìì j·÷e‘YeT˝Ÿ õ˝≤¢˝Àì πø˝≤|üPsY˝À 1981˝À Áf…Æã˝Ÿ @]j·÷˝Àì
Á|ü‹uÛ≤e+‘·T˝…’q |æ¢ ø√dü+ kÕú|æ+#ês¡T. M]øÏ ñ∫‘· $<ä´ n+~+#·ã&ÉT‘√+~. u≤*ø£
ø√dü+ dü«‘·+Á‘· $<ë´ìπø‘·Hé kÕú$T+#·ã&ç+~. Ä~yêd”ø√dü+ nìï dü+düú˝À 10 d”≥T¢
]»s¡T« #˚j·Tã&ç ñ+{≤sTT.
≈£îsêHéXÊ:≈£îsêHéXÊ:≈£îsêHéXÊ:≈£îsêHéXÊ:≈£îsêHéXÊ: Ç~ nìj·T‘· $<ä´¬ø’ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq ˇø£ yÓTTu…’˝Ÿ bÕsƒ¡XÊ. yÓTT≥º yÓTT<ä{Ï
ª≈£îsêHéXʵ leT‹ ‘êsêu≤sTT yÓTT<äø˘, nqT‘êsTT yê>¥#˚ kÕú|æ+#·&çq~. {°#·s¡T¢ |梑√
bÕ≥T n≥M ÁbÕ+‘·≈£î yÓ∞fl j·÷<äè∫äø£ $<ä´ <ë«sê (Informal Education) |æ¢≈£î X¯óÁuÛÑ‘·,
eT+<äTT, eT+∫ nyê≥T¢ , uÛ≤wü, yê] Jeq Á|üe÷D≤ìï ô|+#·Tø=H˚ $<Ûëq+ yÓTT. q$
uÀ~ÛkÕÔs¡T.
•X¯ó $<ë´ ÁbÕC…≈£îº:•X¯ó $<ë´ ÁbÕC…≈£îº:•X¯ó $<ë´ ÁbÕC…≈£îº:•X¯ó $<ë´ ÁbÕC…≈£îº:•X¯ó $<ë´ ÁbÕC…≈£îº: j·TTìôd|òt Ä<Ûä«s¡´+˝À eTVü‰sêÁwüº+ 1982˝À Bìì ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
|æ¢≈£î |ü⁄düÔø±T, $<ä´ô|’ ne>±Vü≤q ø√dü+ s¡ø£s¡ø± u§eTàT >∑ |ü⁄düÔø±qT ÇkÕÔs¡T.
yê] n_Ûeè~úì >∑T]+∫ #Ó|üŒ{≤ìøÏ ù|¬s+{Ÿ‡ MT{Ï+>¥ @sêŒ≥T #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
n≥M uÛ≤wü¬ø’ ÁbÕC…≈£în≥M uÛ≤wü¬ø’ ÁbÕC…≈£în≥M uÛ≤wü¬ø’ ÁbÕC…≈£în≥M uÛ≤wü¬ø’ ÁbÕC…≈£în≥M uÛ≤wü¬ø’ ÁbÕC…≈£îº: bÕsƒ¡XÊ˝Àì uÛ≤wü≈£î n≥M uÛ≤wü≈£î #ê˝≤ ‘˚&Ü ñ+≥T+~. á
ÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤wüqT ns¡∆+ #˚düTø√e≥+ n≥$ø£ |æ¢≈£î ø£wüº+ ne⁄‘·T+~.
- 18. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
16 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
á ø£cÕºìï n~Ûø£$T+#·&É+ ø√dü+ ¬s+&ÉT uÛ≤wüT ˇπø$<Ûä+>± ñ+&Ü*. ø±ã{Ϻ NCERT
bÕsƒ¡´Á>∑+<ÛëqT, Áf…Æã˝Ÿ uÛ≤wü˝À ‘·j·÷s¡T#˚dæ, M]ø√dü+ Vü‰´+&éãTø˘‡ {°#·sY‡ ø√dü+ ‘·j·÷s¡T
#˚kÕs¡T. •ø£åD ≈£L&É n+~kÕÔs¡T.
5.3.5.5 dü÷ÿT e÷ìy˚dæq |æ¢ ø=s¡≈£î |ü<∏äø±T5.3.5.5 dü÷ÿT e÷ìy˚dæq |æ¢ ø=s¡≈£î |ü<∏äø±T5.3.5.5 dü÷ÿT e÷ìy˚dæq |æ¢ ø=s¡≈£î |ü<∏äø±T5.3.5.5 dü÷ÿT e÷ìy˚dæq |æ¢ ø=s¡≈£î |ü<∏äø±T5.3.5.5 dü÷ÿT e÷ìy˚dæq |æ¢ ø=s¡≈£î |ü<∏äø±T
;<ä]ø£+ ø±s¡D+>± #ê˝≤eT+~ |æ¢T #·<äTe⁄ e÷ìy˚düTÔHêïs¡T. yê]ì ‘·]–
ìj·T‘· $<ä´˝À #˚s¡Ã&ÜìøÏ >±ì Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ ÁbÕC…≈£îºqT ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
Á_&ç® dü÷ÿT‡: dü÷ÿT e÷ìy˚dæq |æ¢T eT[fl dü÷ÿT≈£îsêø£ b˛e≥y˚Tø±ø£ #·<äTe⁄ ≈£L&É
eT]Ãb˛‘ês¡T. Ç<˚ á ÁbÕC…≈£îº˝Àì eTTK´ ñ<˚›X¯´+. $<ë´s¡TúT eT∞fl n<˚ ø±¢düTqT #·~$
‘·eT $<ä´qT |üP]Ô #˚j·T{≤ìøÏ neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔ+~. á $<Ûä+>± 45 s√ET |üP]Ô #˚dæq
‘·s¡Tyê‘· ‹]– ¬s>∑T´sY ÁbÕ<Ûä$Tø£ eT]j·TT e÷<Ûä´$Tø£ bÕsƒ¡XÊ≈£î yÓfi¯fl{≤ìøÏ neø±X¯+
_ÛdüTÔ+~. á dü÷ÿT≈£î πøe+ uÀ]¶+>¥ dü÷ÿT e÷Á‘·y˚T, 45 s√ET e÷Á‘·+ dæãdt ñ
+≥T+~. dü÷ÿT e÷ìy˚dæq |æ¢T á dü÷ÿT≈£î e∫à yê] yê] ø±¢düTT #·<äTe⁄ø√ì
‹s¡– ¬s>∑T´sY dü÷ÿT˝À #˚sêÔs¡T. Ç≥Te+{Ï dü÷ÿTqT q&çù| e´øÏÔ HSC bÕdt
nsTTe⁄+{≤s¡T. |æ¢T Á_&é® dü÷ÿT≈£î Áø£eT+ ‘·|üŒø£ sêe{≤ìøÏ ãÄ ø£èwæ #˚kÕÔs¡T. Á_&é®
dü÷ÿT $<ë´s¡Tú nedüsê≈£î ‘·>∑Z≥T¢>± Á|üuÛÑT‘·«+ dæãdtqT, bÕsƒ¡´ Á>∑+<ÛëqT ‘·j·÷s¡T
#˚düTÔ+~.
Ç+&Édt #ÛÓ’˝Ÿ¶ ˝ÒãsY ÁbÕC…≈£îº:`Ç+&Édt #ÛÓ’˝Ÿ¶ ˝ÒãsY ÁbÕC…≈£îº:`Ç+&Édt #ÛÓ’˝Ÿ¶ ˝ÒãsY ÁbÕC…≈£îº:`Ç+&Édt #ÛÓ’˝Ÿ¶ ˝ÒãsY ÁbÕC…≈£îº:`Ç+&Édt #ÛÓ’˝Ÿ¶ ˝ÒãsY ÁbÕC…≈£îº:` u≤ø±]à≈£îT>± #ê˝≤eT+~ |æ¢T nH˚ø£ eè‘·TÔ˝À
|üì#˚dü÷Ô ñ+{≤s¡T. n≥Te+{Ï yê] ø√dü+ á d”ÿeTT Á|üy˚X¯ô|≥ºã&çq~. u≤ø±]¢ø£ e´edüúqT
s¡÷|ü⁄ e÷|ü&É+, eT]j·TT yê]ì e÷eT÷T $<ë´ e´edüú˝À #˚]Œ+#·&É+ Bì øå±´T. á
ÁbÕC…≈£îºqT eTVü‰sêÁwüº˝Àì 5 õ˝≤¢˝À ` >√í&çj·÷, neTsêe‹, C≤˝≤ï, Ws¡+>±u≤<äT, eT]j·TT
eTT+u≤sTT˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. NCERT yê+{°sY‡≈£î •ø£åDqT Ç#˚à u≤<Ûä´‘·qT rdüTø=qï~.
H˚wüq˝Ÿ #ÛÓ’˝Ÿ¶ ˝ÒãsY ÁbÕC…≈£îº á ÁbÕC…≈£îºqT <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ ìs¡«Væ≤düTÔ+~. N.C.L.P Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq
ÁbÕ+‘ê˝À n+fÒ bòÕ´ø£ºØT, |ü]ÁX¯eTT, ôVA≥T‡ yÓTT<ä>∑T ÁbÕ+‘ê˝À |üì#˚ùd
u≤ø±]à≈£î düe÷#ês¡+ ùdø£]+#˚ u≤<Ûä´‘· e+{°s¡¢<˚. 5 qT+&ç 8 dü+e‘·‡sê ej·TdüTqï
|æ¢qT ¬s>∑T´sY dü÷ÿT˝ÀqT eT]j·TT 9` 13 dü+e‘·‡sê ej·TdüTqï |æ¢qT ˇπøwüq˝Ÿ
Áf…Æì+>¥ ôd+≥sY‡˝À eT]j·TT yê]ì kÕÿsYwæ|t‡ Ç∫à ¬s>∑T´sY dü÷ÿT˝À #˚πs$<Ûä+>±
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. 14 qT+&ç 17 dü+e‘·‡sê ej·TdüT‡ >∑ |æ¢≈£î Ábıô|òwüq˝Ÿ •ø£åDqT
kÕÿsYwæ|t‡qT Çyê«*. yês¡T $<ä´qT ø=qkÕ–+#˚ $<Ûä+>± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
50 eT+~ $<ë´s¡Tú ø=s¡≈£î Á|ü‹ ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ ôd+≥sY ÁbÕs¡+_Û+#ê*. á ôd+≥sY˝Àì
$<ë´s¡TúT $$<Ûä ej·TdüT>∑yê¬s’ ñ+{≤s¡T. ø±ã{Ϻ uÀ~Û+#˚≥|ü⁄&ÉT $<ë´s¡Tú≈£î $$<Ûä
ãè+<ëT>± $uÛÑõ+#·edæ ñ+≥T+~. n~ $<ë´s¡Tú≈£î düTuÛÑ<ëj·Tø£+>± ñ+≥T+~.
$<ë´s¡Tú+<äs¡÷ |üì|üP]Ô nsTTq ‘·s¡Tyê‘· ekÕÔs¡T. ø±ã{Ϻ nH˚ø£ $<Ûë˝…’q ø±s¡´Áø£e÷T
#˚|ü{Ϻ, uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤ düVü‰j·T+‘√ uÀ~Û+∫ yê]øÏ #·<äTe⁄ø√yêqï ÄdüøÏÔì
ø£T>∑#˚j·÷*.
- 19. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
17ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
wüø£ÿsYXÊ:`wüø£ÿsYXÊ:`wüø£ÿsYXÊ:`wüø£ÿsYXÊ:`wüø£ÿsYXÊ:` á wüø£ÿsYXÊT #Ós¡T≈£îqT ø£{Ÿ#˚ùd ø±]à≈£î |æ¢ø√dü+ yê] edü
ÁbÕ+‘ê˝À @sêŒ≥T #˚dæ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´qT n+~kÕÔs¡T. Bs¡Èø±+ |æ¢ ‘·*¢‘·+Á&ÉTT
bòÕ´ø£ºØ ÁbÕ+‘ê≈£î edü ekÕÔs¡T. ø±ã{Ϻ yê] |æ¢T #·<äTe⁄qT ø√˝ÀŒ≈£î+&Ü yê] $<ä´qT
ø=qkÕ–+#·{≤ìøÏ Á|ü‘˚´ø£ dü<äTbÕj·÷T ø£T>∑#˚kÕÔs¡T. Çy˚ ªwüø£ÿsY XÊTµ. á XÊT
ø±]à≈£î |æ¢T yê] $<ä´qT ø=qkÕ–+&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
M{Ïì ôd¬ø+&é ôd$TdüºsY bÕsƒ¡XÊT n+{≤s¡T. ø±s¡D+ n$ dü+e‘·‡s¡+ yÓTT‘·Ô+
|üì#˚j·Tø£b˛e≥y˚T . $<ë´dü+e‘·‡s¡+˝À ¬s+&Ée uÛ≤>∑+˝À e÷Á‘·y˚T Ç$ |üì#˚kÕÔsTT.
πø|t ÁbÕC…≈£îº:πø|t ÁbÕC…≈£îº:πø|t ÁbÕC…≈£îº:πø|t ÁbÕC…≈£îº:πø|t ÁbÕC…≈£îº: 6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê ej·TdüT>∑ dü÷ÿT e÷ìy˚dæq |æ¢ø√dü+
eTVü‰sêÁwüº >∑es¡ïyÓT+≥T 1981˝À j·T÷ìôd|òt düVü‰j·T+‘√ á ÁbÕC…≈£îºqT ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
Bìì n+<ä]øÏ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ nì |æTkÕÔs¡T. 20`30 eT+~ $<ë´s¡Tú‘√ Bìì ø±˝Òõ
Ä|òt m&ÉT´πøwüHé≈£î nqTã+<Ûä+>± ˇø£ dü«j·T+ nuÛÑ´düq πø+Á<ëìï @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T. dü÷ÿT
e÷ìy˚dæq $<ë´s¡TúT <ëì˝À #˚] yê] kÂø£s¡´+ Á|üø±s¡+ bÕs¡Tºf…Æ+ ø±¢düT≈£î Vü‰»s¡T
ne⁄‘ês¡T. yês¡T dü«j·T+ nuÛÑ´düq+ <ë«sê $<ä´qT nuÛÑ´dækÕÔs¡T.
¬syÓT&çj·T˝Ÿ uÀ<ÛäHê ‘·s¡>∑‘·TT:¬syÓT&çj·T˝Ÿ uÀ<ÛäHê ‘·s¡>∑‘·TT:¬syÓT&çj·T˝Ÿ uÀ<ÛäHê ‘·s¡>∑‘·TT:¬syÓT&çj·T˝Ÿ uÀ<ÛäHê ‘·s¡>∑‘·TT:¬syÓT&çj·T˝Ÿ uÀ<ÛäHê ‘·s¡>∑‘·TT: #·<äTe⁄ô|’q <äèwæºì πø+ÁBø£]+#·ì $<ë´s¡Tú≈£î á
‘·s¡>∑‘·TT ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕúsTTì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ düVü≤ø£]kÕÔsTT. Á_&é® dü÷ÿ˝Ÿ˝À
#·<äTe⁄≈£î+≥Tqï $<ë´s¡TúT myéT. |üP˝Ò Vü‰MT jÓ÷»q˝À #·<äTe⁄≈£î+≥Tqï |æ¢T #·<äTe⁄˝À
yÓqTø£ã&ç ñ+&˚yês¡T. yê] ø√dü+ á uÀ<ÛäHê ‘·s¡>∑‘·TqT @sêŒ≥T#˚kÕs¡T.
ewæºXÊewæºXÊewæºXÊewæºXÊewæºXÊ (Vastishala) ::::: ø=+&ÉÁbÕ+‘ê˝ÀqT, n≥M ÁbÕ+‘ê˝ÀqT eT]j·TT e÷s¡TeT÷
ÁbÕ+‘ê˝ÀqT ˇø£ ø°.eTj·T. |ü]~Û˝À bÕsƒ¡XÊ ˝Òì ÁbÕ+‘ê˝À @sêŒ≥T#˚j·Tã&çq ÁbÕ<Ûä$Tø£
bÕsƒ¡XÊT ªªedæº XÊTµµ. M{Ï˝À 1 qT+&ç 4 ‘·s¡>∑‘·T es¡≈£î dæãdtqT uÀ~ÛkÕÔs¡T. 1
qT+&ç 4 ‘·s¡>∑‘·T es¡≈£î ø£˙dü+ 15 eT+~ $<ë´s¡TúT qyÓ÷<äT ø£yê*. BìøÏ Äes¡D
Á>±eT |ü+#êj·T‹ #˚‘· Çe«ã&ÉT‘·T,~. ª$˝Òõ m&ÉT´πøwüHé ø£$T{ϵ {°#·s¡¢qT ìj·T$T+∫
yês¡T dü÷ÿT˝À #˚πseT+<äT DIET <ë«sê 30 s√E •ø£åD Çe«ã&ÉT‘·T+~. <ä>∑Zs√ ñqï
ÁbÕ<Ûä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT á bÕsƒ¡XÊqT |üs¡´y˚øÏåkÕÔ&ÉT.
5.3.5.6: ôÁ|ü‘˚´ø£yÓTÆq ø£å´ ãè+<ë≈£î |ü<∏äø±T:5.3.5.6: ôÁ|ü‘˚´ø£yÓTÆq ø£å´ ãè+<ë≈£î |ü<∏äø±T:5.3.5.6: ôÁ|ü‘˚´ø£yÓTÆq ø£å´ ãè+<ë≈£î |ü<∏äø±T:5.3.5.6: ôÁ|ü‘˚´ø£yÓTÆq ø£å´ ãè+<ë≈£î |ü<∏äø±T:5.3.5.6: ôÁ|ü‘˚´ø£yÓTÆq ø£å´ ãè+<ë≈£î |ü<∏äø±T: (The Scheme For Special Target
Group) n+>∑ yÓ’ø£´+ ø£yês¡T, <˚e<ëdæ |æ¢T yÓTTˆˆq yês¡T.
düe÷»+˝Àì $$<Ûä sêÁcÕº≈£î, ≈£î˝≤≈£î #Ó+~q |æ¢T, eT‘ê≈£î #Ó+~qyês¡T,
Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ |æ¢T, á Á|ü‘˚´ø£ ø£å´ ãè+<ë≈£î #Ó+<äT‘ês¡T. Ms¡T ÁbÕ<Ûä$Tø£
$<ä´qT |üP]Ô#˚dæ ñ+&É˝Òø£b˛e#·TÃ. ø±ã{Ϻ yê]øÏ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ÁX¯<ä∆ á |ü<∏äø£+ s¡÷|ü+˝À
Çe«&É+ »]+–+~.
<˚e<ëdæ |æ¢ ø√dü+ |ü<∏äø±T:<˚e<ëdæ |æ¢ ø√dü+ |ü<∏äø±T:<˚e<ëdæ |æ¢ ø√dü+ |ü<∏äø±T:<˚e<ëdæ |æ¢ ø√dü+ |ü<∏äø±T:<˚e<ëdæ |æ¢ ø√dü+ |ü<∏äø±T: <˚e<ëdæ kÕ+Á|ü<ëj·T+ ˇø£ kÕ+|òæTø£ <äTsê#ês¡+.
düe÷»+ jÓTTø£ÿ >∑T&ç¶ qeTàø±eq <˚e<ëdæ |æ¢T Ç+ø± kÕ+|òæTø£+>±, Ä]úø£+>±
yÓqTø£ã&ç ñHêïs¡T. ø±ã{Ϻ yê] |æ¢T #·<äTe⁄≈£î <ä÷s¡+ ne⁄‘·THêïs¡T. ø±ã{Ϻ <˚e<ëo,
esê+>∑q |æ¢≈£î ø=ìï |ü<∏äø±T Á|üy˚X¯ô|≥ºã&çq$.
- 20. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
18 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
` bÂwæºø±Vü‰s¡+
` Vü‰»s¡T nyÓqT‡T
` ãTø˘ u≤+ø˘ |ü<∏äø£+
` edü‹ >∑èVü‰T ø£*–q dü÷ÿT‡ ` ùdïVü‰j·÷T
` Ád”Ô Á|üuÛÀ<äq ø±s¡´Áø£eT+.
` ñ∫‘· bÕdt jÓ÷»q
n+>∑yÓ’ø£´+ >∑ |æ¢≈£î $<ä´:n+>∑yÓ’ø£´+ >∑ |æ¢≈£î $<ä´:n+>∑yÓ’ø£´+ >∑ |æ¢≈£î $<ä´:n+>∑yÓ’ø£´+ >∑ |æ¢≈£î $<ä´:n+>∑yÓ’ø£´+ >∑ |æ¢≈£î $<ä´: M]ø=s¡≈£î Ç+{Ï Áπ>f…&é $<ä´ n+~+#·ã&ÉT‘·Tqï~.
nìj·T‘· $<ä´<ë«sê, <ä÷s¡ $<ä´ <ë«sê, ãVæ≤s¡+>∑ $<ë´$<Ûëq+, eT÷$+>¥ (ø£~˝Ò
bÕsƒ¡XÊT) bÕsƒ¡XÊT, ìyês¡D $<ä´ bÕs¡Tº f…Æ+ $<ä´, eè‹Ô $<ä´T yÓTT<ä>∑Tq$
n+~+#·ã&ÉT‘·THêïsTT.
˝ÀbÕT>∑ |æ¢T˝ÀbÕT>∑ |æ¢T˝ÀbÕT>∑ |æ¢T˝ÀbÕT>∑ |æ¢T˝ÀbÕT>∑ |æ¢T (Disabled Children) ø=s¡≈£î $<ä´:ø=s¡≈£î $<ä´:ø=s¡≈£î $<ä´:ø=s¡≈£î $<ä´:ø=s¡≈£î $<ä´: á ˝ÀbÕT >∑ |æ¢ø√dü+
eTVü‰sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ bÕsƒ¡XÊTT @sêŒ≥T #˚dæ+~. 1885˝À eTT+u≤sTT˝À
ˇø£ #Ó${Ï eT]j·TT eT÷>∑ bÕsƒ¡XÊ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~. ø±ì á |æ¢≈£î ≈£L&Ü kÕ<Ûës¡D
|梑√ bÕ≥T #·<äTe⁄≈£îqï≥¢sTT‘˚ yê] Ä‘·à$XÊ«dü+ eT]+‘·>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ϻ yê]ì
≈£L&É kÕ<Ûës¡D bÕsƒ¡XÊ˝À #˚s¡TÑ·THêïs¡T. BìH˚ ªdü$Tà[‘· ñ|ü>∑eT+µ (Integrated Ap-
proach) n+{≤s¡T.
ø£è‘·´+: 3:ø£è‘·´+: 3:ø£è‘·´+: 3:ø£è‘·´+: 3:ø£è‘·´+: 3: eTVü‰sêÁwüº˝À |ü~#˚düTÔqï Ç|ü⁄&ÉT MTs¡T $_Ûqï ÁbÕC…≈£îº >∑T]+∫ #·<äTe⁄≈£îHêïs¡T
ø£<ë!MTsêÁwüº+˝À|üì#˚düTÔqïÁbÕC…≈£îº>∑T]+∫|ü]o*+∫,n$eTVü‰sêÁwüº˝Àì ÁbÕC…≈£îº‘√
b˛*à |üØøÏå+#·+&ç. MTs¡T yê{Ï˝À >∑eTì+∫q b˛*ø£T, uÒ<ÛëT @$?
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
----````````````````````````````````````````````````````````````````````````
5.45.45.45.45.4 D.P.E.P (»˝≤¢ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ÁbÕC…≈£îº)(»˝≤¢ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ÁbÕC…≈£îº)(»˝≤¢ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ÁbÕC…≈£îº)(»˝≤¢ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ÁbÕC…≈£îº)(»˝≤¢ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ÁbÕC…≈£îº) (District Primary
Education Project)
- 21. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
19ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À sêÁwüºkÕúsTT˝À, <˚X¯ kÕúsTT˝À, <˚X¯, $<˚o düVü‰j·T+‘√ Á|üy˚X¯ô|{Ϻq
neTT#˚dæq nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷˝Àì $$<Ûä nqTuÛÑyê <ë«sê ÁbÕMD´‘· bı+~ (Expertize)
Ä nqTuÛ≤e Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·ã&çq ªªõ˝≤¢kÕúsTT ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+.µµ á
D.P.E.P Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ ˇø£ ô|<ä› $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+. Bìì 1994 ˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. kÕs¡«»˙q
ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT kÕ~Û+#·≥y˚T Bì ø£å´+, Ç+<äT¬ø’ õ˝≤¢˝À Á|ü‘˚´ø£ Á|üD≤[ø£T
s¡÷bı+~+#·ã&çHêsTT. nìï kÕúsTT˝À j·÷»e÷q´ $πø+ÁBø£s¡D, uÛ≤>∑kÕ«eT´ Á|üÁøÏj·T,
kÕ~Ûø±]ø£‘· eT]j·TT kÕeTs¡ú´ ìsêàD+ <ëì eTTU≤´+XÊT. ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT |ü⁄qs¡“¤q+
#˚j·TT≥j˚T (|ü⁄q:X¯øÏÔe+‘·+>±) (Revitalize) #˚dæ ÁbÕ<Ûä$Tø√qï‘· øå±´ìï kÕ~Û+#·≥+ ø√dü+
á ø±s¡´Áø£eT+ eTTK´ ñ<˚›X¯´+.
DPEP (yÓTT<ä{Ï <äX¯): Á|ü|ü+#· u≤+≈£î düVü≤Äj·T+‘√ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üÁ|ü<ÛäeT+>±
5 sêÁcÕº˝À ÁbÕs¡+_Û+∫ ‘·s¡Tyê‘· $T>∑‘· sêÁcÕº≈£î $düÔ]+|ü#˚dæ+~. á ÁbÕC…≈£îº
ÁbÕs¡+_Û+#·{≤ìøÏ Á|ü‹ sêÁwüº 5 õ˝≤¢qT m+|æø£ #˚j·÷*. eTTK´+>± @ ÁbÕ+‘·+˝À Ád”Ô
(u≤*ø£ $<ä´) yÓqTø£ã&ç ñqï<√ mø£ÿ&Ó’‘˚ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ nedüs¡yÓ÷ TLCS düeTs¡úe+‘·+>±
|üì#˚düTÔHêïjÓ÷ n≥Te+{Ï ÁbÕ+‘êT á |ü<∏äø£+ neTT≈£î #ê˝≤ nedüs¡+.
5.4.1:5.4.1:5.4.1:5.4.1:5.4.1: D.P.E.P øå±´Tøå±´Tøå±´Tøå±´Tøå±´T
‘·q øå±´qT D.E.P.E ‘·q &Ü≈£î´yÓT+≥T˝À düŒwüº+>± ìπs›•+∫+~. á ÁøÏ+<ä
áj·Tã&çq~ #ê˝≤ eTTK´yÓTÆq ø£å´+. eT]j·TT Á|ü‹ sêÁwüº <ëìì ‘·|üŒø£ neTT #˚j·÷*.
` ìj·T‘· nì eT‘· $<ä´ <ë«sê ªn+<ä]øÏ $<ä´µ nqï ÄX¯j·÷ìï 6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê
|æ¢+<ä]øÏ 100% n+~+#ê*.
` 100 % qyÓ÷<äT, ìT|ü⁄<ä
` ÁbÕe÷DÏø£ $<ä´ <ë«sê ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕúsTTì n+~+#·≥+
` ìT|ü⁄<äqT ìj·T+Á‹+∫ dü÷ÿT e÷ìy˚j·TTyê] dü+U´qT ìs√~Û+#·≥+.
` kÕ<∏ä´yÓTÆq+‘· >∑]wüº+>± $πø+ÁBø£s¡D, kÕe÷õø£ uÛ≤>∑kÕ«eT+ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT
eT]j·TT düe÷»+ jÓTTø£ÿ kÕeTsêú´qT ì]à+#·&É+. (ô|+#·&É+)
` düe÷»+˝Àì Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ qT+&ç düyÓ÷<äT XÊ‘êìï dü÷ÿT‡˝À ô|+#·≥+.
5.4.2:5.4.2:5.4.2:5.4.2:5.4.2: DPEP ˝Àì eTTU≤´+XÊT:˝Àì eTTU≤´+XÊT:˝Àì eTTU≤´+XÊT:˝Àì eTTU≤´+XÊT:˝Àì eTTU≤´+XÊT: eTTK´+>± Ç+<äT˝À 4 eTTU≤´+XÊT ñHêïsTT. n$:
dæ$˝Ÿ esYÿ ‡:dæ$˝Ÿ esYÿ ‡:dæ$˝Ÿ esYÿ ‡:dæ$˝Ÿ esYÿ ‡:dæ$˝Ÿ esYÿ ‡: (Civil Works) ::::: á dæ$˝Ÿ esYÿ ‡ ø±s¡´Áø£eT+ øÏ+<ä 2 s¡÷eTTT, ˇø£ es¡+&Ü
ø£*–q ø=‘·Ô dü÷ÿfi¯fl ìsêàD+, 5 e ‘·s¡>∑‹ <ëø£ $düÔ]+#·ã&çq bÕsƒ¡XÊ˝À n<äq|ü⁄
‘·s¡>∑‹ >∑<äTT, {≤sTT˝…{Ÿ ìsêàD≤T, uÀsY$˝Ÿ‡, bÕsƒ¡XÊ eTs¡eTà‘·TÔ ø±s¡´Áø£eT+, ãè+<ä+>±
¬sdæ&Óì‡j·T˝Ÿ bÕsƒ¡XÊ, {°#·s¡¢ edü‹ >∑èVü‰T eT]j·TT u≤*ø£ Vü‰düº˝Ÿ‡ yÓTT<ä>∑Tq$
ì]à+#ê*.
ø±s¡´Áø£eT+: ìj·T $<ä´ ø±s¡´Áø£eT+˝Àì sê˝Òì |æ¢ ø=s¡≈£î nH˚ø£ s¡ø±˝…’q |ü<ä∆‘·TT
(ñ|ü>∑e÷T) neTT|üs¡#ê*. á ø±s¡´Áø£eT+˝À DPEP ø±s¡´ø£˝≤bÕT ‘·|üŒìdü].
- 22. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
20 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
ìs¡«Vü≤D:ìs¡«Vü≤D:ìs¡«Vü≤D:ìs¡«Vü≤D:ìs¡«Vü≤D: düeTs¡úe+‘·yÓTÆq (#·ø£ÿì) ø±s¡´Áø£e÷ neTT¬ø’ DPEP nH˚ø£ $_ÛqïyÓTÆq ìs¡«Vü≤D≤
Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#·{≤ìøÏ ªªy˚TH˚õyÓT+{Ÿ ÇHé|òü¬sàwüHé dædüºyéTµµ (MIS) qT @sêŒ≥T #˚kÕs¡T
n+‘˚ø±ø£ ì<ÛäTqT ≈£L&É y˚>∑e+‘·+>± düs¡|òüsê nj˚T´˝≤ #·÷kÕÔs¡T. á ìsêàD≤T C≤rj·T,
sêÁwüº, õ˝≤¢kÕúsTT˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&çHêsTT. õ˝≤¢ kÕúsTT Á|üD≤[ø£¬ø’ á ìsêàD≤T
düVü‰j·T+ #˚kÕÔsTT. á ÁbÕC…≈£îº |üP]Ô nj˚T´ ø±˝≤ìøÏ Ç~ yÓTT<ä{Ï kÂø£sê´T, dü<äTbÕj·T‘√
ø£dæb˛yê*.
dü÷ÿT e÷|æ+>¥ yÓTÆÁø√bÕ¢ì+>¥:dü÷ÿT e÷|æ+>¥ yÓTÆÁø√bÕ¢ì+>¥:dü÷ÿT e÷|æ+>¥ yÓTÆÁø√bÕ¢ì+>¥:dü÷ÿT e÷|æ+>¥ yÓTÆÁø√bÕ¢ì+>¥:dü÷ÿT e÷|æ+>¥ yÓTÆÁø√bÕ¢ì+>¥: á yÓTÆÁø√bÕ¢ì+>¥ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´˝À |æ¢ qyÓ÷<äT≈£î,
uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìøÏ ñqï Ä≥+ø±qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ düe÷C≤ìï ≈£L&É ìeT>∑ï+ #˚düTÔ+~. á
Ä≥+ø±qT Ä~Ûø£$T+#·&ÜìøÏ |ü]cÕÿs¡ e÷sêZqT ø£qT>=q&ÜìøÏ düe÷» düVü‰j·÷ìï
rdüTø=+≥T+~. yÓTÆÁø√bÕ¢ì+>¥ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·qT ìπs›•+∫ <ëì u≤<Ûä´‘·qT ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~.
Á>±eT+ $<ë´e´edüú˝À |æ¢ qyÓ÷<äT, ìT|ü⁄<ä ô|s¡>∑&ÜìøÏ e÷ì≥sY‡ ‘√&ÉŒ‘ês¡T.
5.4.3:5.4.3:5.4.3:5.4.3:5.4.3: DPEP neTT »]π> $<Ûëq+:neTT »]π> $<Ûëq+:neTT »]π> $<Ûëq+:neTT »]π> $<Ûëq+:neTT »]π> $<Ûëq+: C≤rj·T dü+düú <ë«sê sêÁwüº õ˝≤¢ kÕúsTT˝À
eè‹Ô|üs¡yÓTÆq düVü‰j·÷ìï n+~dü÷Ô á $πø+ÁBø£s¡D Á|üD≤[ø£ Á|üj·T‘êïT |üì#˚düTÔHêïsTT.
nH˚ø£ e÷sêZ <ë«sê (Áø£eT |ü<äú‘·T <ë«sê) DPEP $πø+Á~ø£s¡DqT nqTdü]+#·&ÜìøÏ
(nqTe~+#·{≤ìøÏ) >∑{Ϻ Á|üj·T‘êïT #˚dæ Bìì neTT|üs¡#·&Ü<äìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔqï~.
á ø±s¡´Áø£eT+ $πø+ÁBø£s¡DqT neTT #˚j·T{≤ìøÏ õ˝≤¢qT ˇø£ j·T÷ì{Ÿ>± >∑T]Ô+∫+~.
á Ábı+Á>± eqs¡T e÷~] (qeT÷Hê) ìs¡íj·÷qT sêÁwüºkÕúsTTqT+&ç ÁbÕ+rj·T
kÕúsTT≈£î e÷]Ãq~.
á ø±s¡´Áø£eT+ Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·TqT #ê˝≤ dü+Á|ü~+|ü⁄T, uÛ≤>∑kÕ«eT´+, bÕs¡<äs¡Ùø£‘·
ñ+&˚˝≤ Á|üj·T‘·ï+ #˚dæ+~.
á ÁbıÁ>±+ $<ë´ø±s¡´Áø£e÷¬ø’ eè‹Ô |ü|üyÓTÆq eqs¡TqT (Ábıô|òwüq˝Ÿ ]k˛s¡T‡T) düVü‰j·÷ìï
n+~+#·&ÜìøÏ BRE eT]j·TT CRCS <ë«sê @sêŒ≥T¢ #˚dæ+~.
á ø±s¡´Áø£eT+ Á|ü‹ dü÷ÿT 2000 s¡÷bÕj·TT n‘·´edüs¡ düVü‰j·T+ ø=s¡≈£î Á>±+≥T>±qT,
Á|ü‹ {°#·s¡T dü+e‘·‡sêìøÏ 500 s¡÷.>±qT n+~düTÔ+~.
õ˝≤¢kÕúsTT˝ÀqT, õ˝≤¢ ÁøÏ+~ kÕúsTT˝ÀqT ÁbÕ+rj·T kÕúsTT kÕeTsê∆´ìï ø£T>∑ #˚j·T{≤ìøÏ
ø£*Œ+#·&ÜìøÏ Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·T Á|üj·T‘·ï+ #˚düTÔ+~.
5.4.4 dü+$<ÛëHêT eT]j·TT ø±s¡´ø£˝≤bÕT5.4.4 dü+$<ÛëHêT eT]j·TT ø±s¡´ø£˝≤bÕT5.4.4 dü+$<ÛëHêT eT]j·TT ø±s¡´ø£˝≤bÕT5.4.4 dü+$<ÛëHêT eT]j·TT ø±s¡´ø£˝≤bÕT5.4.4 dü+$<ÛëHêT eT]j·TT ø±s¡´ø£˝≤bÕT (Strategies and Activities)
n+<äTu≤≥Tn+<äTu≤≥Tn+<äTu≤≥Tn+<äTu≤≥Tn+<äTu≤≥T (Access) ::::: Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê˝À bÕsƒ¡XÊqT ÁbÕs¡+_Û+#·≥+, e÷s¡TeT÷
Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê˝À eT©ºÁπ>&é nuÛÑ´düq πø+Á<ëT eT]j·TT e÷s¡TeT÷, yÓqTø£ ã&çq ÁbÕ+‘ê˝À
(Ä≥$ø£, ø√kÕÔ) (Tribal & Coastal) ĺsYH˚{Ÿ (Alternate) bÕsƒ¡XÊT ÁbÕs¡+_ÛdüTÔ+~.
- 23. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
21ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
Ä≥$ø£ ‘Ó>∑ eT]j·TT ø=kÕÔ$<ä´ :Ä≥$ø£ ‘Ó>∑ eT]j·TT ø=kÕÔ$<ä´ :Ä≥$ø£ ‘Ó>∑ eT]j·TT ø=kÕÔ$<ä´ :Ä≥$ø£ ‘Ó>∑ eT]j·TT ø=kÕÔ$<ä´ :Ä≥$ø£ ‘Ó>∑ eT]j·TT ø=kÕÔ$<ä´ : (Tribal and Coastal Education) : yê+{°s¡T¢
eT]j·TT kÕúìø£ |ü+#êsTTr düVü‰j·T+‘√ (Enrollment Campaing) qyÓ÷<äT Á|ü#ês¡+,
Á|ü»˝À $<ä´ |ü≥¢ #Ó’‘·q´+ rdüTø=ì sêe{≤ìøÏ ñ∫‘· bÕsƒ¡´Á>∑+<ÛëqT Ä≥$ø£ ‘Ó>∑
|æ¢≈£î |ü+|æDÏ.
>∑TD≤‘·àø£ n_Ûeè~ú:>∑TD≤‘·àø£ n_Ûeè~ú:>∑TD≤‘·àø£ n_Ûeè~ú:>∑TD≤‘·àø£ n_Ûeè~ú:>∑TD≤‘·àø£ n_Ûeè~ú: (Quality Improvement) uÀ<ÛäHê|ü<äú‘·T≈£î nqT>∑TD+>± ñbÕ<Ûë´j·T
•ø£åDqT |ü⁄qsêeè‘·Ô+#˚j·TT≥.
BRC •ø£å≈£î <ë«sê ÄHé˝…’Hé düb˛s¡TºqT n+~+#·&É+ ñbÕ<Ûë´j·T ãè+<ë‘√
MT{Ï+>¥‡ @sêŒ≥T #˚j·T≥+ düeTs¡úe+‘·T˝…’q SC/ST nuÛÑ´s¡Tú≈£î TTC •ø£åD, ñbÕ<Ûë´j·T
düVü‰j·Tø£ |ü]ø£sê düs¡|òüsê (Teacher’s Support Material) ` Vü‰+&éãTø˘‡, ÄøϺ${Ï øÏ{ŸT,
yÓTT.q$.. Á|ü‹HÓ ø±¢düTT, PTA düe÷y˚XÊT, eT]j·TT düVü≤yêdü ø±+|ü⁄T. (Community
Mobilization)
kÕe÷õø£ düMTø£s¡D:kÕe÷õø£ düMTø£s¡D:kÕe÷õø£ düMTø£s¡D:kÕe÷õø£ düMTø£s¡D:kÕe÷õø£ düMTø£s¡D: Á>±MTD $<ë´ ø£$T{ÏT, eT]j·TT |ü+#êsTTr e÷ì≥]+>∑Ç ôd˝Ÿ
@sêŒ≥T (PMC) PMC ≈£î •ø£åD eT]j·TT ‘·*¢‘·+Á&ÉT≈£î z]jÓT+fÒwüHé
|ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£qeTT:|ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£qeTT:|ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£qeTT:|ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£qeTT:|ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£qeTT: @ø£åHé ]ôdsYà ÁbısÁ>±+, (Research and Evalua-
tion) BRC eT]j·TT õ˝≤¢kÕúsTT˝À n<Ûä´j·THê ìs¡«Vü≤D
Á|üD≤[ø£ eT]j·TT ìs¡«Vü≤DÁ|üD≤[ø£ eT]j·TT ìs¡«Vü≤DÁ|üD≤[ø£ eT]j·TT ìs¡«Vü≤DÁ|üD≤[ø£ eT]j·TT ìs¡«Vü≤DÁ|üD≤[ø£ eT]j·TT ìs¡«Vü≤D (Planning and Managemet) ::::: bÕsƒ¡XÊ Ä<Ûë]‘· Á|üD≤[ø£¬ø’,
Orientaion uÛ≤>∑kÕ«$T Á|üÁøÏj·T <ë«sê kÕ+e‘·‡]ø£ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷], u≤¢ø˘ n&Ó’«»Ø ø£$T{°
düe÷y˚XÊT eT]j·TT õ˝≤¢ Ä#·s¡D ø£$T{Ï.
˝ÀbÕT >∑ |æ¢ $<ä´qT >∑T]Ô+#·≥+.˝ÀbÕT >∑ |æ¢ $<ä´qT >∑T]Ô+#·≥+.˝ÀbÕT >∑ |æ¢ $<ä´qT >∑T]Ô+#·≥+.˝ÀbÕT >∑ |æ¢ $<ä´qT >∑T]Ô+#·≥+.˝ÀbÕT >∑ |æ¢ $<ä´qT >∑T]Ô+#·≥+. (IEDC) (Identification and Education of
Disabled Children) ˝ÀbÕT >∑ |æ¢qT >∑T]Ô+#·≥+, yê]øÏ düVü‰j·T düVü‰ø±sêqT
n+~+#·≥+, ñbÕ<Ûë´j·TT≈£î •ø£åD, ‘·*¢‘·+Á&ÉT≈£î Á|üC≤|ü‹ì<ÛäT≈£î z]jÓT+fÒwüHé.
u≤*ø£ $<ä´:u≤*ø£ $<ä´:u≤*ø£ $<ä´:u≤*ø£ $<ä´:u≤*ø£ $<ä´: (Girls Education) ñ∫‘· bÕsƒ¡´ Á>∑+<Ûë |ü+|æDÏ, u≤*ø£ $<ä´ |ü≥¢
#Ó’‘·q´+ ø£*–+#·≥+, ñbÕ<Ûë´j·TTqT C≤>∑s¡÷≈£LqT (Sensisation) #˚j·T≥+.
<ä÷s¡$<ä´:<ä÷s¡$<ä´:<ä÷s¡$<ä´:<ä÷s¡$<ä´:<ä÷s¡$<ä´: (Distance Education) f…*ø±qŒ¤¬sqT‡T, <ä÷s¡$<ë´ nuÛÑ´düq yÓT{°]j·TT
@sêŒ≥T.
MT&çj·÷ (Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHêT) õ˝≤¢ eT]j·TT u≤¢ø˘ kÕúsTT˝À q÷´dt ˝…≥sY‡qT Á|ü#·T]+#·≥+,
õ˝≤¢ eT]j·TT |ü+#êj·T‹kÕúsTT˝À møÏZsdü_wüHé‡ @sêŒ≥T
ìs¡«Vü≤D≤ düe÷#ês¡ e´edüú:ìs¡«Vü≤D≤ düe÷#ês¡ e´edüú:ìs¡«Vü≤D≤ düe÷#ês¡ e´edüú:ìs¡«Vü≤D≤ düe÷#ês¡ e´edüú:ìs¡«Vü≤D≤ düe÷#ês¡ e´edüú: (Management Information System) nìï DPEP
õ˝≤¢ sêÁwüº ÁbÕC…≈£îº
- 24. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
22 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
Ä|ò”düT≈£î ø£+|üP´≥sY‡ düô|’¢ #˚j·T≥+, &Ó’˝Ÿ n|t HÓ{Ÿe]ÿ+>¥ düs¡|òüsê #˚j·T≥+, dædüºyéT‡
nq*düTº ø£yéT ÁbıÁ>±eTsYqT ìj·T$T+≥+, &Ü{≤ m+Á{° n|üπs≥s¡T¢ ìj·÷eTø£+.
Á|ü‹dü+e‘·‡s¡+ MIS dü÷ÿT &Ü{≤uÒdüTqT n|t&˚{Ÿ #˚j·÷*. Á|ü‹HÓ MIS e´j·T|ü{Ϻø£
(Statement Expendnture) ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*. <ëìì SPO ùdº{Ÿ ÁbÕC…≈£îº Ä|ò”düT≈£î |ü+bÕ*.
Á>±MTD $<ë´]»düºs¡T eT]j·TT Á>±MTD ]f…ø£åHé (dü÷ÿT e÷ìy˚dæq yê]Á>±MTD $<ë´]»düºs¡T eT]j·TT Á>±MTD ]f…ø£åHé (dü÷ÿT e÷ìy˚dæq yê]Á>±MTD $<ë´]»düºs¡T eT]j·TT Á>±MTD ]f…ø£åHé (dü÷ÿT e÷ìy˚dæq yê]Á>±MTD $<ë´]»düºs¡T eT]j·TT Á>±MTD ]f…ø£åHé (dü÷ÿT e÷ìy˚dæq yê]Á>±MTD $<ë´]»düºs¡T eT]j·TT Á>±MTD ]f…ø£åHé (dü÷ÿT e÷ìy˚dæq yê]
C≤_‘ê) ]õdüºs¡T.C≤_‘ê) ]õdüºs¡T.C≤_‘ê) ]õdüºs¡T.C≤_‘ê) ]õdüºs¡T.C≤_‘ê) ]õdüºs¡T. Village Education Register and Retention ]õdüºs¡T.]õdüºs¡T.]õdüºs¡T.]õdüºs¡T.]õdüºs¡T. Á>±eT+˝Àì
≈£î≥T+u≤ |æ¢ Á|ü‹ u≤Ts¡T / u≤*ø£ $<ë´ |ü]dæú‹ì ‘Ó*j·T#˚ùd ]õdüºs¡T, ]f…ø£åHé
]õdüºs¡T n+fÒ ` ìT|ü⁄<ä πs≥TqT dü÷ÿT˝À>±ì, ‘·s¡>∑‹˝À>±ì ˝…øÏÿ+#·≥+,
e÷ìy˚dæqyês¡T m+<äs¡T? nì ‘ÓTdüTø=H˚ ]õdüºs¡T.
5.4.55.4.55.4.55.4.55.4.5 UEE ø±s¡´Áø£eT+ ô|’q Á|üuÛ≤e+:ø±s¡´Áø£eT+ ô|’q Á|üuÛ≤e+:ø±s¡´Áø£eT+ ô|’q Á|üuÛ≤e+:ø±s¡´Áø£eT+ ô|’q Á|üuÛ≤e+:ø±s¡´Áø£eT+ ô|’q Á|üuÛ≤e+: (Impact of the Programme on UEE)
á ø±s¡´Áø£u< ˇø£ ùdyê|ü<ä∆‹ ˝À neTT »]–+~. ˇø£ H˚wüq˝Ÿ y˚TH˚õyÓT+≥T
Ádüºø£ÃsY @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~. <˚X¯yê´|üÔ+>± Ç~ NLM e÷~]>± @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~.
<˚X¯ yê´|üÔ+>± ø±s¡´Áø£eT ìs¡«Vü≤DqT |ü]o*düTÔ+~. |ü]dæú‘·T≈£î ‘·>∑Z≥T¢>∑ (nqT>∑TD+>±)
n+<ä]øÏ $<ä´ n+<äTu≤≥T, eT]j·TT ìT|ü⁄<äqT DPEP neTT »]π> õ˝≤¢˝À
$X‚«wædüTÔ+~. m+|æ¬ø’q sêÁcÕ º˝À DPEP neTT »]π> õ˝≤¢ ø±s¡´Áø£e÷ìï b˛*Ã
#·÷düTÔ+~. &Ó’¬sø£ºπs{Ÿ Ä|òt m&ÉT´πøwüHé qT+∫ Á>∑Væ≤+∫q ôd+ø£&ÉØ kıs¡T‡ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç
$X‚¢wüD »s¡T>∑T‘·T+~. n+‘˚ø±<äT DPEP ÁøÏ+~ ÁbÕs¡+_Û+∫qã&çq EMIS qT+&ç ≈£L&Ü
$esêqT ùdø£]düTÔ+~.
á |ü<∏äø£+ jÓTTø£ÿ nôddtyÓT+≥T ‘ÓTdüTø=qï $wüj·÷T (Findings) / |ü]oqT.
ø£eπsõ:ø£eπsõ:ø£eπsõ:ø£eπsõ:ø£eπsõ:
õ˝≤¢T ø£esY#˚dæq$ ` 219 (248 $uÛÑõ+|üã&çq õ˝≤¢‘√ düVü‰)
yÓTT<ä{Ï <äX¯ I (1994 - Sept 2001) 42
¬s+&Ée <äX¯ II (1996 - Dec 2004) 80
eT÷&Ée <äX¯ III (1998 - March, 2003) 27
Ç‘·s¡ <äX¯T 70
ø£esY #˚dæq sêÁcÕ ºT 18
bÕsƒ¡XÊTbÕsƒ¡XÊTbÕsƒ¡XÊTbÕsƒ¡XÊTbÕsƒ¡XÊT
• á dædüºyéT˝À bÕsƒ¡XÊT 3,75,000
• ø=‘·Ô bÕsƒ¡XÊT 10,000
$<ë´s¡TúT ` ñbÕ<Ûë´j·TTT$<ë´s¡TúT ` ñbÕ<Ûë´j·TTT$<ë´s¡TúT ` ñbÕ<Ûë´j·TTT$<ë´s¡TúT ` ñbÕ<Ûë´j·TTT$<ë´s¡TúT ` ñbÕ<Ûë´j·TTT
• á dædüºyéT˝À $<ë´s¡TúT 513 ø£åT
• ñbÕ<Ûë´j·TT yÓTT‘·Ô+ dü+K´ 11 ø£åT
- 25. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
23ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
ECE
ECE ôd+≥sY ôd≥|t 53,124
yÓTT‘·Ô+ dü+K´ 21 ø£åT
ĺsYH˚{Ïyé‡ dü÷ÿT‡ÄºsYH˚{Ïyé‡ dü÷ÿT‡ÄºsYH˚{Ïyé‡ dü÷ÿT‡ÄºsYH˚{Ïyé‡ dü÷ÿT‡ÄºsYH˚{Ïyé‡ dü÷ÿT‡
AS ôd+≥sY ôd≥|t 56,124
yÓTT‘·Ô+ |æ¢ dü+K´ 21 ø£åT
qyÓ÷<äT XÊ‘·+:qyÓ÷<äT XÊ‘·+:qyÓ÷<äT XÊ‘·+:qyÓ÷<äT XÊ‘·+:qyÓ÷<äT XÊ‘·+:
GER * (EGS & AS qyÓ÷<äT≈£î 102% ø£T|ü⁄ø=ì)
NER * (EGS & AS qyÓ÷<äT≈£î ø£T|ü⁄ 90% ø=ì)
* H√{Ÿ:H√{Ÿ:H√{Ÿ:H√{Ÿ:H√{Ÿ: GER eT]j·TT NER n+#·Hê bòÕs¡÷à˝≤T j·T÷ì{Ÿ ∫es¡ Çe«ã&çq$.
(k˛s¡T‡: DPEP Fact Sheet, DPEP Calling Volume VI, No:11)
5.5 kÕsê+X¯eTT5.5 kÕsê+X¯eTT5.5 kÕsê+X¯eTT5.5 kÕsê+X¯eTT5.5 kÕsê+X¯eTT
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $<ë´ e´edüú #ê ô|<ä›~. 2011 »HêuÛ≤˝À 300 eT+~ $<ë´s¡TúT 6.5
$T*j·Tq¢ {°#·s¡T¢ ø£*– Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‹ ô|<ä› <˚X¯+>± s¡÷bı+~+#ês¡T. qyÓ÷<äT XÊ‘·+
100% düTe÷s¡T 120 $T*j·THé eT+~ |æ¢T nø£åsêdü´‘· XÊ‘·+ ≈£L&É ô|]–+~. ñ‘·ÔeT
J$‘ê≈£î $<ä´ ˇø£ Á|üy˚X¯ <ë«s¡+ nsTT+~.
$$<Ûä s¡ø±˝…’q ÁbÕC…≈£îºT UP uÒdæø˘ m&ÉT´πøwüHé˝À ÁbÕC…≈£îº, ;Vü‰sY m&ÉT´πøwüHé ÁbÕC…≈£îº
yÓTT<ä˝…’q yê{Ï <ë«sê kÕs¡«»˙q, ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔHêïs¡T. ÁbÕ<Ûä$Tø£
$<ä´qT >∑TD≤‘·àø£+>± eè~ú #˚düTÔHêïs¡T. ˝Àø˘»+ãTwt u≤*ø£ $<ä´qT n+~dü÷Ô •øå± ø£]à
{°#·s¡¢ ¬>’s¡TVü‰»s¡T Bìì yê]düTÔHêïsTT.
u≤*ø£ nø£åsêdü´‘· ‘·≈£îÿe>± >∑ õ˝≤¢˝À DEPE ÁbıÁ>±+qT 1990 eT<Ûä´ ÁbÕ+‘·+˝À
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. $πø+ÁBø£s¡D |ü<ä∆‹ <ë«sê dü÷ÿT |æ¢qT ‹]– ã&ç˝À #˚sêÃs¡T. kÕe÷õø£
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ≈£L&É bı+<ës¡T. Á>±MTD kÕúsTT˝À n≥º&ÉT>∑T ÁbÕ+‘ê˝À ≈£L&Ü Á|üC≤ uÛ≤>∑kÕ«eT´+
<ë«sê nH˚ø£ $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷T neTT #˚kÕs¡T. $$<Ûä õ˝≤¢˝À $˝Òõ m&ÉT´πøwüHé ø£$T{Ï
100 q÷s¡T XÊ‘·+ Á>±e÷qT ø£esY #˚dæ+~. á nqT≈£L e÷s¡TŒe¢ ‘·«s¡˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ øå±´ìï kÕ~ÛdüTÔ+~.
5.65.65.65.65.6 |ü<äø√X¯+ / ìs¡«#·HêT|ü<äø√X¯+ / ìs¡«#·HêT|ü<äø√X¯+ / ìs¡«#·HêT|ü<äø√X¯+ / ìs¡«#·HêT|ü<äø√X¯+ / ìs¡«#·HêT
DPEP : õ˝≤¢ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+
UPBEP : ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ uÒdæø˘ $<ë´ÁbÕC…≈£îº
Primary GER : dü÷ú qyÓ÷<äT ìwüŒ‹Ô (Gross Enrollment Ratio)
- 26. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
24 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
UEE : kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´
NER : ìø£s¡ qyÓ÷<äT ìwüŒ‹Ô (Net Enrollment Ratio)
BEP : ;Vü‰sY $<ë´ ÁbÕC…≈£îº
5.75.75.75.75.7 dü+Á|ü~+#·edæq |ü⁄düÔø±Tdü+Á|ü~+#·edæq |ü⁄düÔø±Tdü+Á|ü~+#·edæq |ü⁄düÔø±Tdü+Á|ü~+#·edæq |ü⁄düÔø±Tdü+Á|ü~+#·edæq |ü⁄düÔø±T
1. Lok Jumbish: the sixth report Reviewshttp://booksVolume 1/1970-
Volume 41/2011
5.85.85.85.85.8 uÛ≤>±+‘· nuÛÑ´düHêTuÛ≤>±+‘· nuÛÑ´düHêTuÛ≤>±+‘· nuÛÑ´düHêTuÛ≤>±+‘· nuÛÑ´düHêTuÛ≤>±+‘· nuÛÑ´düHêT
1. dü] nsTTq düe÷<ÛëqeTT‘√ á ÁøÏ+~ U≤∞qT |üP]+#·+&ç.
m. ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´≈£î >∑{Ϻ }|ü⁄ (Major push) ábÕ¢Hé˝À _Û+∫+~ ............................. (10/
11) düs¡«•øå± n_Ûj·÷Hé bÕ¢Hé <ë«sê.
_. 2009`10 Hê{ÏøÏ m≈£îÿe dü÷ÿT‡ (bÕsƒ¡XÊT) á sêh+˝À ñHêïsTT. (eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ
/ ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ)
dæ. ªn+<ä]øÏ $<ä´µ˝À Á|üC≤ ñ<ä´eT+ nq>± ................................... (˝Àø˘»+ãTwt / eTVæ≤fi≤ düe÷K´)
&ç. DEPE ˝À ‹]– #·~y˚ yê] dü+K´ (Repeaters) 50% ‘·–Zq πødt á sêh+˝À
dü+uÛÑ$+∫+~. (eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ / nkÕŒ+)
Ç. .............................. yê] düVü≤ø±s¡+‘√ (düVü‰j·T+‘√) ª•øå± ø£]ൠÁbÕC…≈£îº sê»kÕúHé sêh
Á|üuÛÑT‘·«+#˚ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~.
m|òt. düe÷»+˝À yÓqTø£ã&çq esêZ ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£+>± Bìì @sêŒ≥T #˚kÕs¡T (UPBEP /
BEP) ................
»yêãTT :
m. 10e Á|üD≤[ø£, (_) ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ, (dæ) ˝Àø˘»+ãTwt, (&ç) nkÕ‡+ (Ç) SIDA (m|òt) BEP
2. á ÁøÏ+~ |ü]dæú‘·T˝À neTT|üs¡#·ã&çq dü]nsTTq d”ÿeTTqT sêj·T+&ç.
d”ÿeTTT ùdº{ŸyÓT+{Ÿ‡
m. nìï DEPE õ˝≤¢ eT]j·TT ùdº{Ÿ ÁbÕC…≈£îº Ä|ò”düT≈£î ø£+|üP´≥s¡¢qT eT]j·T &Ó’˝Ÿ Ä|òt
HÓ{Ÿe]ÿ+>¥qT düô|¢Ì#˚kÕs¡T.
_. á d”ÿeTT u≤ ø±]àø£ e´ekÕú kÕ+Á<ä<ëj·÷ìï s¡÷|ü⁄e÷|æ yê]ì kÕ<Ûës¡D $<ë´
Á|üyêVü≤+˝À (Main stream) #˚]Ã+~.
dæ. •øå± ø£Øà <ë«sê ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ bÕsƒ¡XÊT m|ü⁄&ÉT q&ÉT|üã&É‘êsTT.
&ç. Á>±MTD ˝…’ÁãØ (Á>∑+<∏ëj·÷T) nquÛ≤eq $düÔ]+∫+~.
Ç. u≤s¡Hé˝Àì øÏwüHé>∑+CŸ u≤¢ø˘ jÓTTø£ÿ K+&˚˝≤ ãè+<ä+ jÓTTø£ÿ Ä≥$ø£ C≤‘·T |梬ø’
@sêŒ≥T #˚j·Tã&çq ø±s¡´Áø£eT+.
- 27. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
25ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
»yêãTT:
m) y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ düe÷#ês¡ dædüºyéT (MIS), _) Ç+&Édt #ÛÓ’˝Ÿ¶ ˝ÒãsY ÁbÕC…≈£îº, dæ) &˚
πø+Á<ëT, &ç) b˛düºs¡T esYÿ cÕ|ü⁄T Ç) eTTø±Ô+>∑Hé
3. á ÁøÏ+~ yê{Ïì »‘·|üs¡#·+&ç.
A B
(i) ;Vü‰sY $<ë´ ÁbÕC…≈£îº (a) u≤*ø£ $<ä´
(ii) ˝Àø˘ »+ãTwt (b) ñbÕ<Ûë´j·TT ¬>’sY Vü‰»Ø
(iii)•øå± ø£sêà (c) dü$Tà[‘· $<ä´
(d) ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT >∑TD≤‘·àø£+>± #˚j·T≥+
»yêãTT : (i) ;Vü‰s¡T $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+ ` ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T≥+
(ii) ˝Àø˘ dü+ãTwt ` u≤*ø£ $<ä´
(iii) •øå± ø£Øà ` ñbÕ<Ûë´j·TT ¬>’sY Vü‰»Ø
4. U≤∞qT |üP]+#·+&ç.
(m) kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ nq>± : |æ¢ Á|ü‘˚´ø£ nedüsêqT ã{Ϻ, düú˝≤ìï ã{Ϻ
m≈£ÿ&Ó’Hê $<ä´qT ..............................
(_) ÁbÕ<Ûä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ bÕsƒ¡XÊqT ................................ q&É∫yÓfi¯fl>∑*π>≥+‘·
<ä÷s¡+˝À düTuÛÑ+>± n+~düTÔqï~.
(dæ) ................................ $Te q÷{ÏøÏ (100%) ô|’>± nq>± : Åô|’eTØ ÁbÕ<Ûä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ
ej·TdüT ˝Ò<ë n+‘·≈£î ô|’ã&çq yês¡T ÁbÕ<Ûä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ˝À #˚s¡≥+.
(&ç) u≤*ø£ $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ ø√dü+ eTVü‰sêh˝À Á|üuÛÑT‘·«+ Hêdæø˘˝Àì ................................
e<ä› ÄØà dü÷ÿTqT ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
(Ç) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À DEPE .................................. ÁbÕ‹|ü~ø£q neTT »]–+~.
(m|òt) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì nìï õ˝≤¢˝À SC »HêuÛ≤ jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ düeT‘ê dü÷∫ø£
(Index of Social Equity) ............................ ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+~.
(1) n+<äTu≤≥T, (2) ˇø£ øÏ˝ÀMT≥s¡T, (3) GER, (4) uÛÀsY, (5) $TwüHé yÓ÷&é, (6) 90
5. ˇø£ yêø£´eTT˝À düe÷<ÛëqeTTqT ÇeTTà.
m) ôdø£+&é ôd$TdüºsY dü÷ÿT‡ nì y˚{Ïì |æTkÕÔs¡T?
_) u≤ø±]àø£ ÁbÕC…≈£îº C≤rj·T u≤ø±]àø£ ÁbÕC…≈£îº nì ≈£L&Ü |æTkÕÔs¡T? m+<äT≈£î?
dæ) kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT ìs¡«∫+#·+&ç.
&ç) eTVü‰sêh˝À ª≈£îs¡HéXʵqT mes¡T neTT#˚kÕs¡T?
Ç) ª•ø£å ø£]ൠn+fÒ @$T{Ï?
- 28. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´$<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+`1
26 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
m|òt) DPEP jÓTTø£ÿ dæ≥T´y˚wüq˝Ÿ nHêdædt≈£î &Ü{≤ mø£ÿ&É qT+&ç uÛÑ´+ ne⁄‘·T+~?
6. ≈£î¢|üÔ+>± düe÷<ÛëHêT sêj·T+&ç.
m) UEE n+fÒ @$T{Ï? UEE ˝Àì $$<Ûä ø√D≤qT <äX¯T sêj·T+&ç.
_) ˝Àø˘»+ãTwt˝Àì eTTK´yÓTÆq |üìrs¡TqT dü÷ÿT e÷|æ+>¥T eT]j·TT
yÓTÆÁø√bÕ¢ì+>¥ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤kÕÔsTT,
$e]+#·+&ç.
dæ) Ä]∆ø£+>± yÓqTø£ã&ç ñqï |æ¢≈£î sêh Á|üuÛÑT‘·«+ m≥Te+{Ï kÂø£sê´qT ÇdüTÔqï~?
&ç) dü÷ú qyÓ÷<äT ìwüŒ‹Ô (Gross Enrollment Ratio) nq>± H˚$T? ñ<ëVü≤s¡D
|üPs¡«ø£+>± $e]+#·+&ç.
Ç) uÒdæø˘ m&ÉT´πøwüHé ÁbÕC…≈£îº ÁøÏ+<ä ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ ne+_Û+#˚ dü+$<ÛëHêT
eT]j·TT ø±s¡´ø£˝≤bÕT @$?
m|òt) u≤*ø£ $<ä´¬ø’ $$<Ûë˝…’q Á|üD≤[ø£qT >∑÷]à #Ó|üŒ+&ç.
õ) sê»kÕúHé˝Àì •øå±ø£Øà ÁbÕC…≈£îº˝Àì $$<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À •øå± ø£Øà bÕÁ‘· @$T{Ï?
ôV≤#Y) bÕsƒ¡XÊ e÷ìy˚dæq |æ¢ ø=s¡≈£î neTT »s¡T>∑T‘·Tqï $$<Ûä Á|üD≤[ø£ @$?
◊) DPEP jÓTTø£ÿ øå±´T, eTTU≤´+XÊT eT]j·TT $$<Ûä dü+$<ÛëHêT >∑÷]Ã
$e]+#·+&ç.
C…) UEE ô|’ DPEP Á|üuÛ≤e+ @$T{Ï?
- 29. kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ $<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+ `kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ $<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+ `kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ $<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+ `kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ $<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+ `kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ $<Ûëq+ ø=s¡≈£î dü+$<Ûëq+ ` II
27ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El.Ed)
uÛ≤>∑+`6:uÛ≤>∑+`6:uÛ≤>∑+`6:uÛ≤>∑+`6:uÛ≤>∑+`6: kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ $<Ûëq+ ø=s¡≈£îkÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ $<Ûëq+ ø=s¡≈£îkÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ $<Ûëq+ ø=s¡≈£îkÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ $<Ûëq+ ø=s¡≈£îkÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ $<Ûëq+ ø=s¡≈£î
dü+$<Ûëq+ `dü+$<Ûëq+ `dü+$<Ûëq+ `dü+$<Ûëq+ `dü+$<Ûëq+ ` II : düs¡«•øå±_Ûj·÷Hédüs¡«•øå±_Ûj·÷Hédüs¡«•øå±_Ûj·÷Hédüs¡«•øå±_Ûj·÷Hédüs¡«•øå±_Ûj·÷Hé
ìsêàD+ìsêàD+ìsêàD+ìsêàD+ìsêàD+
6.0 |ü]#·j·T+
6.1 nuÛÑ´düq øå±´T
6.2 düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé (SSA) ø±s¡´Áø£eTeTT eT]j·TT eTTK´ ø£åD≤T (Essential features)
6.3 düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé jÓTTø£ÿ ñ<˚›XÊ´T eT]j·TT øå±´T
6.4 düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé jÓTTø£ÿ $XÊ dü+$<ÛëHêT
6.5 düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé jÓTTø£ÿ Ä]∆ø£ dü÷Á‘êT
6.6 bÕsƒ¡XÊ n_Ûeè~∆ eT]j·TT <ëìøÏ dü+u+~Û+∫q kÂø£sê´T
6.7 eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ ` düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé≈£î Bì ‘√&ÜŒ≥T
6.8 R.T.E. - 2009 eT]j·TT düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé Áø£eTãB∆ø£s¡D (≈£Ls¡TŒ)
6.9 kÕsê+X¯eTT
6.10 dü+Á|ü~+#·edæq Á>∑+<ÛëT
6.11 uÛ≤>±+‘· nuÛÑ´düHêT
6.0 |ü]#·j·TeTT
eTq <˚X¯eTT˝À $$<Ûä sêÅcÕºT $$<Ûä s¡ø±˝…’q kÕs¡«»˙q $<ë´ ÁbÕC…≈£îºT ÁbÕ<Ûä$Tø£
$<ä´ n_Ûeè~∆øÏ neTT|üs¡#·ã&çHêsTT. MTs¡T õ˝≤¢ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+ (DPEP)
kÕs¡«»˙q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ô|’ #·÷|æq Á|üuÛ≤yêìï ≈£L&É MTs¡T n<Ûä´j·Tq+ #˚kÕs¡T. á j·T÷ì{Ÿ˝À
MTs¡T düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé jÓTTø£ÿ eTTK´ ø£åD≤T, ìs¡«Vü≤D, |üs¡´y˚ø£åD yÓTT<ä>∑T yê{Ïì
n<Ûä´j·Tq+ #˚kÕÔs¡T. eTq<˚X¯+˝À á düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé dü<äs¡«»˙qj·T $<ä´qT kÕ~Û+#·≥+˝À
ˇø£ ô|<ä› Á|ü#ês¡ kÕ<Ûäq+ (campaign) nsTT+~ 6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê ej·TdüT >∑
|æ¢≈£î ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´qT n+~+#·&ÜìøÏ s¡÷bı+~+#·ã&çq~. eTq<˚X¯+˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£
$<ä´ bı+<˚ yê] dü+K´ ô|]–q|üŒ{ÏøÏ dü÷ÿT˝À #˚s¡ì |æ¢ dü+K´ ≈£L&Ü #ê˝≤ n~Ûø£+>±
ñ+~. #ê˝≤ sêÅcÕº˝À nH˚ø£ eT+~ |æ¢T á |ü<∏äø£+ qT+&ç ˝≤uÛÑ+ bı+<ä˝Òø£b˛‘·THêïs¡T.
düs¡«•øå±_Ûj·÷HéqT >∑T]+∫ #·]Ã+#·Tø=H˚≥|ü⁄&ÉT eTq+ <ëìøÏ RTE Äø˘º 2009 qT ≈£L&Ü
nqTdü+<Ûëì+#ê*. RTE $<ä´qT ÁbÕ<Ûä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± Á|ükÕ~+∫+~.
6.1 nuÛÑ´düqøå±´T
á j·T÷ì{Ÿ #·<äTe⁄≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· MTs¡T á ÁøÏ+~ n+XÊT kÕ~Û+#·>∑*– ñ+&Ü*.
düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé jÓTTø£ÿ H˚|ü<Ûë´ìï, ø£åD≤qT $e]+#·>∑*– ñ+&Ü*.
SSA ñ<˚›XÊ´T, øå±´T $e]+|ü>∑*– ñ+&Ü*.
![çbÍ<¸Š$T¿£$<Š«ýË&|Ÿ¢eÖ(D.El.Ed)
¿ÃsÁTà `501
uó²sÁÔá<ûXø+ýËçbÍ<¸Š$T¿£$<Š«:
kÍeÖ›¿£`kÍ+dŸØÜ¿£<Š¿£Î<¸Š+
K+&ƒ+`2
uó²sÁÔá<ûXø+ýËçbÍ<¸Š$T¿£$<Š«:dŸeT¿±*¿£d¾œÜ`1
C²rjáTkÍsÁÇçÜ¿£$<‘«dŸ+dŸœ
A-24/25,‚d¾¼³Ö«wŸqýÙ @]jáÖ,™d¿±¼sY `62,HÃjYT&†,
>šÔáeT‹T<ŠÆ q>·sY,–ÔáïsÁç|Ÿ<ûXÙ `201309.
yîuÙ™dÕ{Ù :www.nios.ac.in](https://image.slidesharecdn.com/block-2-180404053156/85/block-2-1-320.jpg)
![ç¿&{Ù bÍsTT+³T¢ (4R3G1)
K+&ƒ+uó²>·+ uó²>·+|sÁT
bÍsÄ«+Xø n<óŠ«jáTqÔásÁ>·ÔáTT
bÍsÄ«+Xø+¿£Ôá«eTT
€#ásÁD²Ôሿ£ nuó„«dŸq+
K+&ƒ+`1:
uó²sÁÔá<ûXø+ýËçbÍ<¸Š$T¿£$<Š«:
ÿ¿£|ŸÚqseýË¿£q+
K+&ƒ+:2
uó²sÁÔá<ûXø+ýËçbÍ<¸Š$T¿£$<Š«`
dŸeT¿±*¿£d¾œÜ`1
K+&ƒ+:3
uó²sÁÔá<ûXø+ýËçbÍ<¸Š$T¿£$<Š«`
dŸeT¿±*¿£d¾œÜ`2
uó²>·+`1
uó²>·+`2
uó²>·+`3
uó²>·+`4
uó²>·+`5
uó²>·+`6
uó²>·+`7
uó²>·+`8
uó²>·+`9
uó²>·+`10
4
5
4
4
5
5
6
6
6
5
15
64
2
3
2
2
3
3
3
3
3
2
26
64 + 26 + 30 = 120 >·+öö
uó²sÁrjáT$<‘«e«edŸœ`I
uó²sÁrjáT$<‘«e«edŸœ`II
çbÍ<¸Š$T¿£ VŸ²Å£”Ø>±$<Š«
kÍsÁÇÈúqçbÍ<¸Š$T¿£ $<‘«$<ó‘q+¿=sÁÅ£”
dŸ+kÍœ>·Ôá “sˆD+
kÍsÁÇÈúqçbÍ<¸Š$T¿£ $<‘«$<ó‘q+
¿=sÁÅ£”dŸ+$<ó‘q+`I
kÍsÁÇÈúqçbÍ<¸Š$T¿£ $<‘«$<ó‘q+¿=sÁÅ£”
dŸ+$<ó‘q+`II :dŸsÁÇ¥¿Œ±n_ójáÖHŽ
kÍsÁÇÈúqçbÍ<¸Š$T¿£ $<‘«$<ó‘q+`
ç|ŸD²[¿£,“sÁÇVŸ²D
çbÍ<¸Š$T¿£ $<Š«Â¿Õ
–bÍ<¸‘«jáTTÔájáÖ¯
çbÍ<¸Š$T¿£ $<Š«`
n+Ôás¨rjáT<ŠXø«+
yîqT¿£‹&qÔásÁ>·ÔáT|¾¢$<Š«Â¿Õ
–bÍ<¸‘«jáTTÔájáÖ¯
uË<óŠq
yîTTÔáï+
™|<ŠÝ yîTTÔáï+
çbÍNq>·TsÁTeÚ,Hû{ì
–bÍ<ó‘«jáTTÔáTHÔሿ£Ôá
NCF 2005 <Šcͼ«@<îÕH
bÍsÄÁ«|ŸÚdŸï¿£ eTÖý²«+¿£q+
2009 RTE Act –bÍ<ó‘«jáTT
bÍçÔá,u²<óŠ«Ôá$Xâ¢wŸD
C²sÁ‰+&ŽýËçbÍ<¸Š$T¿£ $<Š«`
dŸ+kÍœ>·Ôá “sˆD+
dŸ+‹+~óÔá bÍsÄÁXæýË
eT<ó‘«VŸ²•uóËÈqnqTuó„e+
€ýË#áH|ŸsÁT&îÕq
–bÍ<ó‘«jáTT“>±
MT>·TD²Ôሿ£Ôá
MT|Ÿ]dŸsýË>·SC / ST /
yîT®H]{¡ |¾¢Å£”#ûsÁTe,
“TeÚ<ŠdŸeTdŸ«>·T]ï+|ŸÚ
MTbÍsÄÁXæýËu²VŸ²Å£”Ø
sÁ¿£ŒDÂ¿Õ ¿±s«#ásÁDjîÖÈq]()