Pragmatyzm - wykłady

1. wykład II
CHARLES SANDERS PEIRCE
WSPÓŁCZESNA FILOZOFIA PRAGMATYCZNA
DR HAB. PIOTR MAKOWSKI
http://pmakowski.com/
1

2. 2

3. Charles Sanders Peirce
• ur. 10.09.1839 (Cambridge, MA) – zm. 19.04.1914 (Milford, PA),
• Syn Sary Hunt Mils i Benjamina Peirce’a (profesora astronomii i matematyki na Harvardzie –
jednego z pierwszych specjalistów tych dziedzin w USA),
• Już jako 12-latek zafascynowany logiką (dzięki lekturze Elements of Logic Whately’ego)
• Wykształcony na Harvardzie, gdzie poznał m.in. W. Jamesa,
• Długo pracował jako geodeta dla amerykańskiej inspekcji wybrzeża (aż do dymisji za
zaniedbywanie obowiązków – faktycznie: wówczas pisał swoje dzieła),
• następnie wykładowca logiki na Uniwersytecie Johna Hopkinsa (zwolniony po 5 latach z
powodów „obyczajowych” za niezalegalizowany wówczas związek z przyszłą drugą żoną
Juliette), potem bez stałej pracy do końca życia,
• Zajęty pisaniem nie miał czasu na utrzymanie wiejskiej posiadłości, do końca życia utrzymywał
się z drobnych prac, tekstów pisanych na zlecenie (m.in. dla The Monist), wykładów i zapomóg
(m.in. dzięki W. Jamesowi), zmarł w nędzy,
• Za życia mało znany i systematycznie niedoceniany (z wyjątkiem najbliższych – m.in. Jamesa i J.
Deweya – ucznia z Uniw. Johna Hopkinsa),
• Pierwsze monografie na jego temat: od 1939 r.,
• B. Russell: Peirce - „z pewnością największy filozof amerykański w ogóle”,
• Pisma z zakresu logiki, matematyki, statystyki, geodezji, ekonomii, meteorologii, psychologii
eksperymentalnej, językoznawstwa, metodologii, metafizyki, epistemologii; 3

4. GŁÓWNE MOTYWY I WĄTKI
• Fallibilizm: Prawda jest niezmienna a ludzka wiedza – cząstkowa i nigdy
absolutna, nigdy nie osiągniemy absolutnej pewności, absolutnej
ścisłości i uniwersalności
• Krytyczny scjentyzm/pozytywizm: prymat nauk empirycznych w
poznaniu,
• Krytyczna akceptacja zdrowego rozsądku,
• Teizm,
• Idealizm obiektywny/anty-sceptycyzm: rzeczywistość istnieje i ma
charakter kontinuum (synechizm),
• Realizm względem prawdy i rzeczywistości (zwątpienie jest odruchowe,
totalny sceptycyzm nie jest więc możliwy)
• Pragmatyzm myślenia jako takiego
• INSPIRACJE: głównie KANT, ale też REID
4

5. • wkład do logiki matematycznej i
matematyki
• koncepcja filozofii
• „pragmatycyzm”
• koncepcja pojęć
• rozumienie prawdy
• epistemologia
• metafizyka
• koncepcja kategorii
• semiotyka
5

6. LOGIKA I MATEMATYKA (I)
• „Strzałka Peirce’a”
• Grafy alfa (rachunek zdań), beta (KRP z identycznością) i
gamma (interpretowany jako logika modalna)
Zenon Kulpa
6

7. Por. diagramy Venna i diagramy Johnstona
7

8. LOGIKA I MATEMATYKA (II)
• geometria kwinkunksowa (odwzorowanie kartograficzne)
• poza tym wkład m.in. do: algebry liniowej, matematyki macierzy, kombinatoryki,
statystyki (jeden z jej fundatorów), teorii relacji, matematyki wielkości
nieskończenie małych, kontinuów, prawdopodobieństwa.
8

9. FILOZOFIA WG PEIRCE’A
• inaczej: „kenoskopia” (nauka o potocznym/powszechnym
doświadczeniu)
• mniej podstawowa niż matematyka, ale bardziej – niż nauki
szczegółowe; zajmuje się fenomenami,
• działy filozofii:
1. fenomenologia („faneroskopia”),
2. nauki normatywne (estetyka, etyka i logika)
3. metafizyka
9

10. „PRAGMATYCYZM”
• Termin ukuty dla odróżnienia od tradycyjnego terminu Jamesa (wg
Peirce’a: nadużywanego w prasie); słowo „tak szkaradne, że chyba
nikt się na nie nie połaszczy”.
• Pragmatyzm jako eksperymentalna, refleksyjna metoda rozjaśniania
myśli i pojęć (rozjaśnić pojęcie to rozjaśnić rozumienie przedmiotów,
rozumienie przedmiotów to znajomość skutków, jakie wywierają one
na działanie; w skrócie – rozjaśnianie pojęć to czynienie praktyki
bardziej sprawną)
• 3 stopnie jasności pojęć:
1. jasność pojęcia znanego i używanego (nawet jeśli nie jest
przeanalizowane),
2. jasność pojęcia ze względu na jasność jego składowych („wyraźne”
ze względu na analizę tego, do czego się odnosi – „pojęcie
nominalne”),
3. jasność pojęcia ze względu na jasność uchwytnych konsekwencji
praktycznych danego przedmiotu:
10

11. „PRAGMATYCYZM” I POJĘCIA
• maksyma pragmatyczna:
„Rozważ, jakie efekty, mogące mieć dostrzegalne praktyczne
konsekwencje, uważamy za te, które powinien posiadać przedmiot
naszego pojęcia. Wtedy nasze pojęcie tych efektów stanowi całość
naszego pojęcia tego przedmiotu.”
("How to Make Our Ideas Clear", Popular Science Monthly, v. 12, s. 286–302)
• Pojęcia jako dyspozycje do działania:
11

12. PRAWDA
• na drugim stopniu jasności pojęć – korespondencja
znaku z jego przedmiotem
• TO CO REALNE: przedmiot korespondencji takiej, że
prawda o nim jest niezależna od tego, co każdy
(również skończona wspólnota uczonych) aktualnie
myśli
• na trzecim stopniu jasności pojęć prawda to taki
rodzaj idealnej opinii, w której to co realne, zależy
od niej – dążenie do prawdy: proces poznania tego,
co niezależne
12

13. CZTERY NIEZDOLNOŚCI
• DO INTROSPEKCJI: wszelka wiedza o tzw. „świecie wewnętrznym”
to rozumowania hipotetyczne na podstawie faktów o świecie
zewnętrznym,
• DO INTUICJI: (w sensie dostępu do poznania „bezzałożeniowego”
tego, co absolutnie pierwsze) wszelka wiedza ma charakter
inferencyjny,
• DO MYŚLENIA BEZ ZNAKÓW (nie ma specyficznego „języka
myśli”),
• DO POSIADANIA POJĘĆ ABSOLUTNIE NIEPOZNAWALNYCH.
"Questions concerning certain Faculties claimed for Man“,
"Some Consequences of Four Incapacities",
"Grounds of Validity of the Laws of Logic: Further Consequences of Four Incapacities",
[WSZYSTKIE W:] Journal of Speculative Philosophy vol. II, no. 2, 3, 4 (1868),
13

14. 14

15. TEORIA POZNANIA
• Krytyczna obrona zdrowego rozsądku (critial common-sensism):
zdania powszechnie uznawane mogą i powinny być poddawane
wątpieniu – cel: umacnianie przekonań, które wytrzymują próbę
wątpienia
3 fazy poznania naukowego:
1. Abdukcyjna geneza teorii
(abdukcja: wg. Peirce’a to rodzaj „zgadywania”: abdukować hipotetyczne
wyjaśnienie A z zaobserwowanego zdarzenia B to domyślać się, że A może być
prawdziwe, ponieważ B zachodzi).
2. Dedukcyjne zastosowanie teorii w celu sprawdzenia jej
praktycznych konsekwencji
3. Indukcyjne testowanie użyteczności i mocy prewidystycznej
teorii
(fazy stosowane również do twierdzeń filozoficznych) 15

16. METAFIZYKA
TRZY DZIAŁY:
1. Ontologia - mocny realizm modalny
2. Metafizyka religijna: teizm: Bóg jest realnym bytem - abdukcyjna
hipoteza, że Bóg- Byt Konieczny istnieje, dobrze kieruje poznaniem idei i
faktów oraz wpływa na postawy (np. rozwój nauki); hipoteza ta, choć
częściowo niejasna, jest wg Peirce’a bliższa prawdy, niż twierdzenie, że
istnienie Boga byłoby bezcelowe.
3. Metafizyka fizyczna: idealizm obiektywny, na który składają się tezy o
realności:
A. Absolutnej szansy/przypadku - tychizm
B. Mechanicznej konieczności - anankizm
C. Prawa miłości - agapizm
- w takiej kolejności opisują ewolucję kosmosu („tychazm”, „anankazm” i
„agapazm”)
- argumenty na rzecz nieśmiertelności i wolnej woli
Całość stosunku Peirce’a do rzeczywistości fizycznej charakteryzuje SYNECHIZM
– teza o ciągłości przestrzeni, czasu i praw fizykalnych
16

17. KATEGORIE (I)
• „korekta” koncepcji kategorii Kanta:
• wszystko, co poznajemy, stanowi jedną z trzech
kategorii
17

18. KATEGORIE (II)
(„kategorie kenopitagorejskie”)
• "Firstness is the mode of being that of which is such as it is,
positively and without reference to anything else.
• Secondness is the mode of being that which is such as it is,
with respect to a second but regardless of any third.
• Thirdness is the mode of being that which is such as it is, in
bringing a second and third into relation to each other."
18

19. KATEGORIE (III)
(„kategorie kenopitagorejskie”)
NAZWA CHARAKTE-
RYSTYKA
JAKO
PRZEDMIOT
DOŚWIAD-
CZENIA
JAKO ILOŚĆ DEFINICJA WARTOŚĆ
JEDNO jakość uczucia idee,
przypadek,
możliwość
nieostrość
(„jakieś”)
odniesienie do
podstawy
(czystej
abstrakcji
jakości)
monadyczna
(„jakieś”)
DRUGIE reakcja, relacja nagie fakty,
aktualność
pojedynczość,
dyskretność
(„to”)
odniesienie do
korelatu
diadyczna
(korelat)
TRZECIE reprezentacja,
zapośredniczenie
zwyczaje,
prawo,
konieczność
Ogólność,
ciągłość
(„wszystko”)
odniesienie do
interpretanta
triadyczna
(znak,
przedmiot,
interpretant)

20. LOGIKA JAKO
SEMIOTYKA FORMALNA (I)
• „całe to uniwersum jest przepełnione znakami, jeśli nie – złożone z
samych znaków”
• Wszystkie myśli mają charakter znakowo-procesualny: SEMIOZA
(semiosis) – proces znaczenia
SEMIOTYKA
1. gramatyka spekulatywna („stechiologia”): teoria warunków
znaczenia, gramatyka elementów znaczących i relacji między nimi,
spektrum znaków
2. krytyka logiczna (logika właściwa): teoria warunków prawdziwej
reprezentacji, reguły wnioskowania, relacja znaków do
przedmiotów,
3. retoryka uniwersalna („metodeutyka”): filozoficzna teoria
poznania, metodologia: warunki zdeterminowania interpretacji
(tutaj koncepcja pragmatycyzmu),
20

21. LOGIKA JAKO
SEMIOTYKA FORMALNA (II)
„powiedzieć, że myśl nie może dziać się błyskawicznie, ale
wymaga czasu, to w inny sposób powiedzieć to, że myśl musi być
interpretowana przez inną myśl albo – że wszelka myśl odbywa
się poprzez znaki”
ZNAK
• wszystko jest znakiem o tyle, o ile jest w relacji do czegoś albo
zamiast czegoś.
• wszelkiego rodzaju schematy metafory, symptomy,
sygnały nazwy, symbole, teksty, idee, pojęcia – determinacje
umysłu lub tego, co przynajmniej działa jak umysł (jak np. u
pszczół) – koncentracja na działaniu znaku jako takiego, a nie
na psychologii, lingwistyce lub teorii społecznej.
21

22. LOGIKA JAKO
SEMIOTYKA FORMALNA (III)
ZNAK
– ma strukturę nieredukowalnej relacji triadycznej:
1. znak/representamen: to, co zastępuje przedmiot
dla interpretanta,
2. przedmiot/object: dowolny przedmiot myślenia
(również fikcyjny) – podstawa znaku,
3. interpretant: znaczenie znaku (idea, skutek,
interpretacja), nie musi zakładać umysłu
22

23. 23

24. TYPOLOGIE ZNAKÓW
ZNAK
1. 2. 3.
I Quali-znak lub Sin-znak lub Legi-znak
i
II Ikona lub Indeks lub Symbol
i
III Rheme lub Dici-znak lub Argument
AD. I – ze wzgl. na kategorie fenomenologiczne (odpowiednio) Pierwszego,
Drugiego i Trzeciego
AD. II – ze wzgl. na kategorie denotowania przedmiotu – (odpowiednio)
jakość jako taka, faktualny związek z przedmiotem, zwyczaj/reguła dla
interpretanta
AD. III – ze wzgl. na kategorie, które interpretant przypisuje do sposobu, w
jaki znak denotuje przedmiot; odpowiednio: jakość, fakt, zwyczaj/prawo
(na tym poziomie znak rozumiany jest jako składowa wnioskowania w ogóle) 24

25. 25

26. niektóre ważniejsze artykuły
• Description of a Notation for the Logic of Relatives (1870)
• On the Algebra of Logic (1880)
• A Boolean Algebra with One Constant (1880)
• On the Logic of Number (1881)
• The Logic of Relatives (1897)
• The Simplest Mathematics (1902)
• Prolegomena To an Apology For Pragmaticism (1906)
• Questions concerning certain Faculties claimed for Man (1868)
• Some Consequences of Four Incapacities (1868)
• The Fixation of Belief (1877)
• How to Make Our Ideas Clear (1878)
• The Doctrine of Chances (1878)
• The Probability of Induction (1878)
• The Order of Nature (1878)
• Deduction, Induction, and Hypothesis (1878)
• What Pragmatism Is (1905)
• Issues of Pragmaticism (1905)
• The Architecture of Theories (1891)
• The Doctricne of Necessity Examined (1892)
• The Law of Mind (1982)
• Man’s Glassy Essence (1982)
• Evolutionary Love (1983)
• Immortality in the Light of Synechism (1983) 26

27. wykład II
CHARLES SANDERS PEIRCE
WSPÓŁCZESNA FILOZOFIA PRAGMATYCZNA
DR HAB. PIOTR MAKOWSKI
http://pmakowski.com/
28