document (1).pdf

ÇEVRE BİLİMLERİ
Hafta 1
Bölüm Yazarları: Prof. Dr. Abdullah YILMAZ ve Prof. Dr. Yavuz BOZKURT
Sunuş: Prof. Dr. Abdullah YILMAZ
Ünite 1: Kavramsal Çerçeve

Konu Akışı
•Çevreye İlişkin Kavramsal Analiz
•Çevre Sorunlarının Tarihsel Gelişimi
•Çevre Sorunlarının Özellikleri
•Çevre Sorunlarının Nedenleri

Çevreye İlişkin Kavramsal Analiz
•Çevre: İnsan faaliyetleri ve canlı varlıklar üzerinde hemen ya da uzunca bir süre
içinde dolaylı ya da dolaysız bir etkide bulunabilecek fiziksel, kimyasal, biyolojik
ve toplumsal etkenlerin belirli bir zamandaki toplamıdır.
•Besin Zinciri: Yeşil bitkilerden otobur canlılara ve otobur canlılardan da etobur
canlılara doğru süregelen enerji ya da besin aktarım döngüsüdür.
•Doğa: Canlı ve cansız unsurlar bakımından, büyük bir renklilik ve çeşitlilik
gösteren; etkilenen ve etkileyen, değişebilen ve değiştiren, yenilenebilme ve
oluşturabilme özelliklerine sahip olan; insan etkisi dışında oluşmuş ve insansız
da var olabilen; kendi mekanizmaları ve kanunları olan; çok farklı unsur, olgu,
varlık, ilişkiler, etkileşimler ve süreçleri kapsayan; sınırları kesinlik taşımayan
açık bir sistemdir.

•Canlıların yaşamlarını çevreleri ile nasıl bir şekilde uyumlu olarak
sürdürdüklerini, hangi koşullarda besin maddelerini ve ihtiyaçlarını giderdiklerini
ve farklı fonksiyonları nasıl bir tür canlı topluluğu içerisinde yürüttüklerini
inceleyen ekolojinin benimsediği ilkeleri şu şekilde sıralamak mümkündür:
•Doğa Bir Bütündür
•Doğanın ve Doğada Olan Herşeyin Bir Sınırı Vardır
•Doğada Özdenetim Vardır
•Doğada Çeşitlilik Vardır
•Doğada Var Olan Birşey Kaybolmaz
•Doğa Kendisine Yapılana Tepki Gösterir
•Doğa En Uygun Çözümü Bulur

•Çevre niteliğine göre fiziksel çevre ve toplumsal çevre şeklinde
ikiye ayrılarak incelenmektedir:
•Fiziksel çevre: “Bir yerleşmenin iklimsel, yapay ya da doğal fiziki
ve coğrafi unsurlarla belirlenen çevresidir”
•Toplumsal çevre: “İnsanların yaşadığı fiziksel çevrenin içinde
birbirleriyle olan sosyal, ekonomik ve siyasal ilişkilerinin gereği
oluşturdukları ilişkilerin tümüdür”

Mekânsal açıdan çevre kendi içinde yerleşim yerlerine ve ölçeklerine
göre olmak üzere iki şekilde incelenmektedir:
1. Yerleşim yerlerine göre çevre, “belli bir insan nüfusunun üzerinde
hayatlarını idame ettirmek için kullandığı yerleşme yerleri” anlamına
gelmektedir.
2. Ölçeklerine göre çevrede ise önemli olan husus “sınırlar”dır.

Çevre Kirliliği: İnsanların kendi eliyle oluşturduğu yapay çevrenin, doğal
çevreyi olumsuz etkilemesi sonucu ortaya çıkan ve çevrenin doğal
yapısının bozulmasına, değişmesine ve böylece insanların ve diğer
canlıların olumsuz yönde etkilenmesine denir.
Bugün insanlığın çözüm noktasında çaresiz kaldığı çevre sorunları
aşağıdaki nedenlerden dolayı bir sorun odağı haline gelmiştir:

● Kirliliğe yol açanların neden oldukları çevredeki nitelik
bozulmalarının maliyetini ödememesi,
● Dünyamızdaki kirliliğin başka gezegenlere gönderilmesinin mümkün
olmaması,
● Dünyadaki mevcut kıt kaynakların üzerindeki baskının hızla artması,
● Bazı türlerin yok olmaya başlaması.

Habitat: Belirli bir türün veya belirli bir türün bireylerinin hayatta kalmasını ve
çoğalmasını etkin bir şekilde destekleyen coğrafi birimlere denir.
Popülasyon: Her bir canlı türünün varlığının niceliksel olarak yoğunluk ve
dağılımıdır.
Biyolojik Potansiyel: Bir bölgenin taşıyabileceği maksimum popülasyondur.
Popülasyonun Biyolojik Potansiyeli =
Olabilecek En Yüksek Doğum - Olabilecek En Düşük Ölüm

Çevre Sorunlarının Tarihsel Gelişimi
● Tarihsel süreç içerisinde ilkel toplumlarda doğa ile uyumlu bir yaşam süren
insanlar, kendilerini yaşadıkları çevrenin bir parçası olarak görmüş, onun
taşıma kapasitesini aşmamış ve bu kabullere uygun bir yaşam tarzı
geliştirmişlerdir.
● Düşük üretim faaliyetleri insan-doğa ilişkisinde sorunlara neden olmazken
Sanayi Devrimi ile doğanın taşıma kapasitesi zorlanmış, milyonlarca yıllık
ekolojik denge sarsılmış ve çevre krizlerine dair sinyaller güçlenmeye
başlamıştır. Sanayi Devrimi ile hızlanan bu süreç, 20. yüzyılın ikinci
yarısından sonra farklı bir boyut kazanmıştır.

● İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra gelişmiş ülkelerde “Yüksek Kitle Tüketim
Toplumları”nın hızla genişlemesi ve ardından da bu eğilimin sosyo-
ekonomik açıdan gelişmekte olan ülkelere de yayılmaya başlaması ile doğal
kaynaklar üzerindeki insan baskısı önceki yüzyıllar ile mukayese
edilemeyecek oranda artmış ve dolayısıyla çevre aleyhine alarm veren
küresel ölçekli bir kriz seviyesine ulaşmıştır.

● Günümüzde iklim değişimi, ozon tabakasında incelme, hava ve su
kalitesinin düşmesi, temiz su kaynaklarının kıtlaşması, verimli karasal
alanların kirlenerek kullanılamaz hale gelmesi, atıklar, denizlerde aşırı
avlanma, asit yağmurları, okyanuslardaki asit seviyesinin yükselmesi,
nitrojen dengesinin bozulması, buzulların erimesi, ormansızlaşma, toprak
erozyonu ve çölleşme, sürdürülebilir olmayan karasal alan kullanım tercihleri
sonucu habitatların yok olması, biyolojik türlerin tükenmesi gibi olgular ile
örneklendirilebilecek olan “çevre krizleri” hem doğal kaynaklar hem de
insanlar üzerinde beklenmedik, dramatik ve çoğu zaman önceki duruma geri
dönülemez şekilde kötüleşmelere ve/veya kayıplara neden olmaktadır.

Çevre krizlerine neden olan “beşerî olgular” şunlardır:
● Teknolojiler
● Nüfusun belirli bölgelerde yoğunlaşması
● İnsan nüfusundaki hızlı artış
● Enerji ve doğal kaynak tüketimindeki hızlı artış
● Ekolojik sorunlar
● Antroposentrik çevre etiği
● Rasyonel karar alma kalıpları

Çevre tarihi açısından önemli ancak, çevreye duyulan ilginin henüz basitçe olduğu 17.
yüzyıldan günümüze bazı düşünürler, eserleri ve çevre ile ilişkilendirilebilecek düşünceleri
şu şekildedir:
● John Locke: Mülkiyet hakkının toplumsal bir hak olduğunu ifade etmekle birlikte tüm
insanlığın birlikte kullandığı ortak değerlerden yararlanabilmek için herkesin kendine
ait olan malları başkalarına zarar vermeyecek bir biçimde kullanmak zorunda
olduğuna vurgu yapar.
● Adam Smith: İyimser olan Smith, kaynakların bolluğunu veri alır ve kaynak kıtlığını
kabul etmez. Ekonomileri birbirinden ayıran hususun; üretimin daha fazla nasıl
arttırılacağı, insan isteklerinin nasıl karşılanacağı ve kaynakların nasıl paylaştırılacağı
olduğunu ifade eder.

● Thomas Hobbes (Leviathan): Karamsar bir görüşe sahip olmakla birlikte
insanların talep ettiklerinden daha az mal bulmaları durumunda, talep
ettikleri için savaşmak zorunda kalacaklarını iddia eder. Bu karamsar
görüşün diğer temsilcileri ise Thomas Maltus, Garrett Hardin ve Paul
Enrlich’dir.
● Jean-Jacques Rousseau (Toplum Sözleşmesi-Contrat Social):
İnsanların bencilliği bir yana bırakıp toplum yararı için doğru sayılan yönde
davranması gerektiğini savunur. Bireylerin kendilerini bencilliklerine karşı
koruyacak ve toplumsal uyumu getirecek bir sözleşmeye ihtiyaç vardır.
Günümüzde ihtiyaç duyulan ise bir çeşit ekolojik sözleşmedir.
● Fritz Schumacher (Küçük Güzeldir-Small is Beautiful): Yeni bir tüketim
alışkanlığı ve yaşam biçimi benimsenmelidir. Bu; merkeziyetçilikten uzak,
küçük, kendine yetebilen ve insanda sorumluluk duygusu geliştirebilen bir
yaşam biçimidir.

● George Perkin Marsh (İnsan ve Doğa-Man and Nature): İnsan medeniyetinin
çevre üzerindeki yıkıcı etkisine dair ilk kavramsal tanımlamanın yapıldığı 1864
tarihli eserdir. İnsan eylemleri sonucunda dönüştürülmüş bir doğa üzerine
yazılmış en ayrıntılı ve sistematik çalışmadır.
● Aldo Leopold (Yeryüzü Etiği-Land Country Almanac): 1940 yılındaki bu
çalışma, yeryüzü etiği kavramını ortaya çıkarmış, bu kavramda 1970’lerin
çevresel etik yaklaşımının altyapısını oluşturmuştur. Leopold çalışmada, bitki ve
hayvanlarda dâhil tüm canlıların biyotik haklarının olduğunu ve doğayı
korumanın kâr elde etme amacından önce gelmesi gerektiğini vurgulamıştır.

● Rachael Carson (Sessiz İlkbahar-Silent Spring): Modern çevreciliğin
başlangıcı olarak kabul edilen ve 1962 yılında yazılan eserin ana teması,
teknolojilerin olumlu yanları kadar olumsuz yanlarının da olduğu, olumsuz
yanları bu şekilde kullanılmaya devam ettikçe insanlığın gelecekte yaşam
savaşı vereceği üzerinedir. Eserin, çevreciliğin azınlığın ilgi alanından
çıkarak kitlesel harekete dönüşmesinde de önemli bir etkisi vardır.

Çevre Sorunlarının Özellikleri
Çevre sorunlarının özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:
● Sınırtanımazlık: Çevre sorunlarının en önemli özelliklerinden biri kirliliğin
taşınabilir olması dolayısıyla sınır tanımadan tüm dünyayı dolaşmasıdır.
● Bütünsellik (Birbirine Bağlılık): Bugün dünyada var olan hava kirliliği, su
kirliliği, toprak kirliliği, katı atıklar ve diğer çevre sorunlarının çözümünde,
hiçbirini bir diğerinden ayırt etmek mümkün değildir.
● Çok Yönlülük (Karmaşıklık): Çevre sorunlarının birçok boyutu vardır ve iç
içe geçmiş karmaşık bir yapı sergilemektedir.

● Evrensellik: Çevre sorunları dünyanın farklı coğrafyalarında farklı etkilere
neden olsa da tüm insanlık için sorundur.
● Uzun Vadelilik: Çevre sorunlarının etkilerinin önemli bir kısmı, kendini uzun
vadede göstermektedir.
● Toplumsal Sorunlardan Soyutlanamaz Oluşu: Çevre sorunları her ne
kadar teknik bir sorun gibi görünse de ekolojik, ekonomik, siyasal ve hukuki
olmak üzere birçok disiplini bünyesinde barındıran karmaşık bir nitelik
taşımakla birlikte genellikle sosyo-ekonomik konularla bağlantılı olarak
dünya kamuoyunun karşısına çıkmaktadır.

● Kalıcı Etkilere Sahip Oluşu: Kirliliğin doğada çevresel değerler üzerinde
neden olduğu tahribatın telafisi çoğu kez mümkün değildir.
● Canlı ve Cansız Her Şeyi Etkilemesi: Çevre sorunlarının etkileri sadece
doğadaki canlı varlıklarla sınırlı değildir.
● Çevresel Maliyetlerinin Yüksekliği: Kalıcı etkiye sahip olduklarından
dolayı çevre sorunlarının neden olduğu tahribatı geri döndürmenin ne kadar
zor, çoğu kez ise imkânsız olduğu bilinmektedir.
● Gelecek Nesillerin Yaşam Olanaklarını Yok Etmesi: Günümüzdeki çevre
sorunları sadece bugünkü nesilleri tehdit etmemektedir.

Çevre Sorunlarının Nedenleri
● Hızlı Nüfus Artışı
● Kentleşme
● Sanayileşme
● Turizm
● Teknoloji ve Enerji Kullanımı

HIZLI NÜFUS ARTIŞI
● Yoksulluk, zorunlu göç olayları, düzensiz kentleşme, çevre sorunları, dünyanın farklı
coğrafyalarındaki siyasi anlaşmazlıklar ve savaşlar, üreme çağındaki genç nüfusun
sayısının giderek artması ve ortalama insan ömrünün uzaması gibi birçok problem, dünya
nüfusu üzerinde baskının artmasına neden olan önemli sorunlardandır.
● 2021 yılı başı itibariyle 7,8 milyar olan dünya nüfusunun büyüklük sıralamasındaki ilk beş
ülke Çin, Hindistan, Amerika, Endonezya ve Pakistan iken doğurganlık ve nüfus artış
oranlarındaki azalma karşısında yaşam sürelerindeki artış ile toplam dünya nüfusu
büyümeye devam etmektedir.
● Ocak 2021 Tüik verilerine göre nüfusu 83,6 milyon olan Türkiye, dünyanın en büyük 19.
nüfus sıralamasına sahiptir.

KENTLEŞME
Kentleşme: Sanayileşme ve ekonomik gelişmeye koşut olarak kent sayısının artması ve
kentlerin büyümesi sonucunu doğuran, toplum yapısında artan oranda örgütlenme, işbölümü ve
uzmanlaşma yaratan, insanların davranış ve ilişkilerinde kentlere özgü değişikliklere yol açan bir
nüfus birikimi sürecidir.
Kentleşmeyi olumlu kılan yanları şunlardır:
● Daha fazla yaşam olanağı sağlaması
● Enerji etkinliğini yükseltmesi
● Etkili katı atık yönetimi sunması
● Sosyal olanakların fazla olması
● İş imkânlarının varlığı

Kentleşme ile ortaya çıkan çevre sorunları ise şunlardır:
● Kentler hava, su ve gürültü gibi kirliliklere neden olmakta,
● Yanlış arazi kullanımıyla çevreye aşırı derecede zarar verilmekte,
● Arazi analizi yapılmadan tarıma elverişli alanlara yapılan konutlar ve
alışveriş merkezleri ile sosyal alanlar toprağın işlevini yerine
getirememesine neden olmakta,
● Konutların çoğalmasıyla birlikte ortaya çıkan evsel atıkların imha
edilememesi, bilinçsizce tercih edilen kullan-at modeli katı atıklar, sanayi
kuruluşlarının neden olduğu kimyasal atıklar ve radyoaktif atıklar çevrenin
omuzlarına fazlaca yük yüklemekte,

● Her geçen gün köyden kente artan göç nedeniyle kentlerde artan nüfusun
ihtiyacı olarak konut sorunu ortaya çıkmakta,
● Bu nedenle artan sağlıksız konutlar ve gecekondulaşma gibi birçok neden
ise aslında doğal çevrenin yapısını bozmakta,
● İmarsız yapılan yapılar, alt yapı eksikliği ve yeşil alanların betonlaştırılması
gibi daha birçok neden de çevre sorunlarını ortaya çıkarmaktadır.

SANAYİLEŞME
Var olan kapitalist ekonomik düzen gücünü, sanayileşme ve teknoloji aracılığıyla sürekli artarak devam
eden üretim/tüketim faaliyetlerine bağlayınca, bu faaliyetler her geçen gün doğadaki sınırlı kaynaklar
üzerindeki baskıyı artırmış ve çevre sorunlarının artmasına neden olmuştur. Çevre sorunlarının
günümüz de bu denli önemli bir sorun haline gelmesinde en önemli faktörlerden biri, sanayileşme ile
birlikte var olan doğal kaynakların sınırsız bir girdi olarak görülmesidir.
Sanayileşme ve ekonomik kalkınma kavramları birbirine paralel olarak ortaya çıkmış ve birçok sorunun
da beraberinde gelmesine neden olmuştur. Dünya, küresel boyutlara ulaşan birçok çevre sorunu ile
günümüzde karşı karşıyadır. Sanayileşme ile birlikte aşırı tüketme alışkanlığı geçmişten günümüze
insan-doğa arasındaki ilişkinin en fazla koptuğu dönemin kapılarını aralamıştır.

Sanayileşmenin neden olduğu çevre sorunlarını şu şekilde sıralamak
mümkündür:
● Yeraltı sularında oluşan kirlilik
● Yerüstü sularında oluşan kirlilik
● Sulak alanlarda oluşan kirlilik
● Toprak kirliliği
● Hava kirliliği

● Denizlerdeki kirlilik
● Endüstriyel katı atıklar
● Su kirliliği neticesinde sulu tarım yapılamaması
● Su ürünlerinde yaşanan kayıplar
● Su ekosistemlerinin avcılık, yüzme ve rekreasyon amaçlı kullanılamaması
sonucu yaşanan sosyal kayıplar

TURİZM
Turizm faaliyetlerinin doğal, kültürel ve fiziki çevre üzerindeki olumsuz etkileri
inkâr edilemez bir gerçektir. Turizmin neden olduğu hızlı ve kitlesel değişim,
çevresel kaliteyi olumsuz etkilerken bu faaliyetlerin çevre ve doğal kaynaklar
üzerindeki etkileri özetle şunlardır:
● Mevcut arazi kullanımının değişmesi,
● Bazı bölgelerdeki tarımsal nitelikli toprakların kaybı,
● Bitki örtüsü ve doğal çevrenin tahribi,
● Doğal çevreye uyumsuz yapılar,

● Kıyı şeridinin estetik yönden çirkinleştirilmesi ve işlevini yitirmesi,
● Sahil şeridinde yoğunlaşan turizm faaliyetlerinin neden olduğu düzensiz
kentleşme,
● Mevcut altyapının kaldıramayacağı kanalizasyon ve atık sorunu,
● Bu atıkların denize boşaltılması sonucu ortaya çıkan kirlilik,
● Tarihi ve sit alanlarının tahribi,
● Yoğun nüfustan kaynaklanan gürültü kirliliği,
● Doğal manzaranın bayağılaşması.

TEKNOLOJİ VE ENERJİ KULLANIMI
● Sanayi Devrimi sonrasında yaşanan teknolojik gelişmeler, geleneksel üretim
tarzından fordist üretim tarzına geçilmesine zemin hazırlamıştır. Teknolojik
yenilikler doğadan daha fazla yararlanmayı zorunlu kılarken refah
seviyesinde büyük bir artış yaşanmış ancak, bazı olumsuz gelişmeler ortaya
çıkmaya başlamıştır. İnsanoğlu kendi ihtiyaçları ve çıkarları doğrultusunda
doğada var olan kaynakları kullanarak ağırlaşan çevresel tahribata neden
olmuştur. Gelişen teknoloji ve artan refahın bedeli çevreye ve doğal
kaynaklara yüklenmiştir.

● İnsanoğlunun sahip olduğu ve sürekli olarak geliştirdiği teknolojinin
akabinde hayat standartlarını yükseltmesi enerjiye olan talebi gün geçtikçe
arttırmıştır. Fakat yeryüzünde bulunan enerji kaynakları sınırsız değildir.
Aksine oluşum süreçleri çok uzun yıllar alan bu kaynakların belirli bir ömrü
bulunmaktadır. Sınırsız olarak görülen ve bilinçsizlikle tüketilen enerji
kaynakları uzun vadede hem çevre hem de insan için büyük sorunları
beraberinde getirecektir.

2. ÜNİTEDE
BULUŞMAK DİLEĞİYLE...

document (1).pdf

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to document (1).pdf

Similar to document (1).pdf (7)

document (1).pdf