2. Na powstanie humanistycznej myśli teoretycznoliterackiej
odrodzenia miały wpływ dzieła twórców antycznych:
I. Dialogi Platona i jego koncepcja furor poeticus
czyli natchnienia, niezwykłego momentu
spowodowanego wtargnięciem bóstwa w
psychikę i wywołującego szaleństwo twórcze,
furor divinus (szał boski), calor poeticus (żar
poetycki);
II. Poetyka Arystotelesa pierwszy wielki
usystematyzowany wykład z teorii literatury;
III. List do Pizonów Horacego rozważania
estetyczno-moralne o funkcji poezji; aurea
mediocritas złoty umiar.
3. Odrodzenie przejęło teorię trzech funkcji literatury
(uczyć podobać się wzruszać), którym podlegają trzy
style (odpowiednio: niski średni wysoki). Poetyki
humanistyczne tę teorię przeniosły do stylów
poetyckich. I tak, tematom
wzniosłym, boskim, królewskim czy bohaterskim
odpowiadać miał styl wysoki; potocznym i codziennym
niski. Ta zasada odpowiedniości stylu nosi nazwę
decorum. Na gruncie trzech stylów i zasady decorum
powstał podział na rodzaje literackie: opowiadania
proste (monologowane przez autora) i opowiadania
mimetyczne (dialogowane). Wśród gatunków literackich
były takie, które uznawano za gatunki
szlachetniejsze, obwarowane ściślejszymi normami
stylistycznymi, np. w rodzaju dramatycznym najwyżej
ceniona była tragedia, w epickim epopeja, w lirycznym
oda i elegia.
5. Takim określeniem nazywano wiek XVI w Polsce za czasów Jagiellonów
(Zygmunta Starego i Zygmunta II Augusta); to czas rozkwitu Rzeczypospolitej
szlacheckiej, z przestrzeganiem zasad tolerancji religijnej i spokojem
wewnętrznym; ogłoszona zostaje wtedy teoria heliocentryczna
Kopernika, Akademia Krakowska staje się ośrodkiem naukowym znanym w
świecie, powstają pierwsze utwory literackie i publicystyczne w języku
polskim, przekładano na polski najwybitniejsze dzieła literatury europejskiej.
Zygmunt Stary Zygmunt II August
6. Wynalazek druku okazał się sprzymierzeńcem polszczyzny, szczególnie
polskiej ortografii; w połowie XV w. Jakub Parkoszowic stworzył
pierwszy traktat o zasadach pisowni i rozpoczął tym samym społeczną
debatę, w której wypowiedzieli się (opracowując odpowiednie materiały i
publikacje): w 1512 r. Stanisław Zaborowski, w 1551 r. Stanisław
Murzynowski, w 1594 r. Jan Kochanowski wespół z Łukaszem
Górnickim i Janem Januszowskim. Wprowadzanie języka narodowego
w różne sfery życia nie było przedsięwzięciem ani łatwym, ani szybkim.
Wymagało to przede wszystkim ustanowienia pewnych norm, które
pomogłyby językowi polskiemu, jeszcze niestabilnemu, wyprzeć łacinę,
język co prawda wymierający, ale stabilny i mocny, szczególnie w
modlitwach i nabożeństwach. W walce tej przełomowe znaczenie mają
trzy wydarzenia: po pierwsze, wspomniane wyżej podjęcie próby
ustalenia zasad ortograficznych; po drugie, Jan Mączyński w 1564 r.
wydaje pierwszy słownik łacińsko polski, a fakt ten czyni z języka
polskiego równorzędny z łaciną język; po trzecie w 1568 r. Piotr
Statorius wydaje pierwszy podręcznik polskiej gramatyki. Pojawiły się
też szybko dyskusje nad poprawnością językową oraz rolą prozy i poezji
w dziedzinie utrwalania norm językowych. Ważną rolę odegrała również
publicystyka sejmowa, a przede wszystkim mowy wygłaszane w sejmie
po polsku. Zasługą zaś reformacji było wprowadzenie języka polskiego
do tekstów religijnych.
7. Najważniejszą placówką edukacyjną w Polsce była w XV/XVI wieku Akademia
Krakowska, a w szczytowym okresie polskiego renesansu ogromną rolę
odegrają jej studenci: Jan Kochanowski, Jan Zamojski, Mikołaj Sęp
Szarzyński, Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz,
Jan Dantyszek, Stanisław Kleryka; rozrosła się sieć szkół parafialnych
niższego szczebla, powstawały humanistyczne szkoły średnie gimnazja; w
1544 r. w Królewcu założono uniwersytet; prężnie działająca Akademia
Krakowska sprowokowała Francuzów do powołania w Paryżu konkurencyjnej
wobec Krakowa i Sorbony uczelni College de France (dawniej Collegium
Regium), działającej do dziś renomowanej szkoły wyższej; podobną uczelnię
chciał powołać Jan Zamojski, ale bez sukcesów. Akademia Zamojskich
działała krótko, ale przez jakiś czas była najwybitniejszą placówką tego typu
w Polsce.
Jan
Kochanowski
Jan Zamoyski Mikołaj
Kopernik
Andrzej Frycz
Modrzewski
Jan Dantyszek
8. To opieka nad sztuką, literaturą i nauką oraz nad twórcami w
tych dziedzinach sprawowana przez państwo, instytucje lub
osoby prywatne (od nazwiska przyjaciela i doradcy Augusta w
antycznym Rzymie, Mecenasa). Największe zasługi w tym
zakresie ma na swoim koncie Jan Zamojski najchlubniejsza
karta w dziejach polskiego mecenatu.
Epoka odrodzenia ożywiła na nowo sztukę starożytną i związany
z nią styl klasyczny; mówiąc o klasycyzmie renesansowym
mamy na myśli takie kierunki w literaturze i w sztuce, które mają
charakter nawrotu do antyku, tj. zachowanie harmonii, prostoty i
przejrzystości kompozycji, jej regularność, symetria i
linearność, statyka zamiast dynamizmu, spokój i
uporządkowanie; renesans jest pierwszą epoką, która powróciła
do źródeł antycznych.
10. Renesans nie zrezygnował z literatury
parenetycznej wzorem średniowiecza, ale
nowa epoka wylansowała nowe wzorce
osobowe: wzór
dworzanina, rycerza, artysty i patrioty.
11. Twórcy architektury to: Filippo Brunelleschi, Michelangelo
Buonarroti (Michał Anioł), Donato Bramante, Leonardo da
Vinci; w Polsce sztuka renesansu mogła rozwijać się poza
cechami, które były organizacjami konserwatywnymi, w
ramach mecenatu królewskiego i magnackiego; przykłady
architektury: pałace we Florencji, bazylika św. Piotra w
Rzymie, a w Polsce budynki w Zamościu, zamek Wawelski
przebudowany przez Franciszka Florentczyka;
charakterystycznym elementem polskiego renesansu w
architekturze jest tez tzw. attyka (Sukiennice, poznański
ratusz, zabudowania w Kazimierzu Dolnym)
Filippo Brunelleschi
Michelangelo
Buonarroti
(Michał Anioł)
Donato Bramante Leonardo da Vinci
12. Twórcy malarstwa to Leonardo da
Vinci, Michał Anioł
Buonarroti, Rafael, Piero della
Francesca, Sandro
Botticelli, Tycjan, Hieronim
Bosch, Piotr Bruegel, Jan Van
Eyck, Albrecht Dürer; powrót do
tematyki mitologicznej;
nowatorskie odczytanie scen
biblijnych; przykłady: Michał Anioł
Buonarotti i malowidła w Kaplicy
Sykstyńskiej, fresk Leonarda da
13. Twórcy rzeźby to Donatello, Michelangelo Buonarroti,
Filippo Brunelleschi, Jacopo Sansoviono,
Bartolommeo Bandinelli, Rafael Santi, Leonardo
Da Vinci; posągi przedstawiają bogów i bohaterów,
w idealnej harmonii ciała; piękne rzeźby sakralne z
serii Pieta (przedstawienie Matki Boskiej
trzymającej na kolanach martwego Chrystusa, np.
Pieta watykańska Michała Anioła z bazyliki św.
Piotra w Rzymie); rzadziej stosowany szary kamień
i drewno, zyskuje natomiast marmur i odlewy z
brązu; w Polsce kaplica grobowa Zygmunta I,
prezentująca styl dojrzałego renesansu
14. Giovanni Pierluigi da Palestrina, Orlando di
Lasso, Mikołaj Gomółka, Mikołaj z
Krakowa, Marcin Leopolita, Wacław z
Szamotuł, Mikołaj Zieleński, Jerzy Liban;
muzyka stała się sztuką; nowe gatunki
muzyczne: madrygał, kanon, chanson;
polifonia; gwałtowny rozwój instrumentów.
