4. • કુદ રિિ સંસ ાધનના બે પકારો
ં
• જિવક સંસ ાધન - જગ લો અને પણીઓ
• અજિવક સંસ ાધનો - ભિૂ િ,જળ અને જિીન
5. • િાનવ સિિિ સંસ ાધનો –
• િાનવે સ જથ લ ા સંસ ાધનો
• ઇજને ર ી,પૌધોિગકરણ, યંત ો, ઇિારિ
ોો,સિારકો,
િિતકળા, અને સાિાિજક સંસ થાનો
િાનવ
િનિિિ િ સંસ ાધનો છે .
• િાનવિાં રહે લ બુિ ધ
િો,જાન,કૌશલય,સવાસથય નો
પણ સિાવે શ થાય છે .
6.
7. • નવીનીકરણીય સંસ ાધન –
િોકસ સિયિાં આપ િે ળે િનિાથ ણ
પાિિા
સંસ ાધનો
દા.િ.વનો અને વનયજવન,સૌર ઊજ થ
વગે રે
•
•અનવીનીકરણીય સંસ ાધનો –
એક વખિ ઉપયો કયાથ પછીફરીવખિ
િે ન ો
ઉપયો કરીશકાિો નથી.
8. • સંસ ાધનોનુ ં આયોજન
• સંસ ાધનોનુ ં આયોજન શાિાટે જરરી છે ?
સંસ ાધનો િયાથ િદિ છે . દે શ િાં
િે ન ુિં વિરણ
અસિાં રીિે થયે લ છે .ભિવષયિાં
ખુટ ીજવાની
શકયિાઓ છે . િાટે
9. • સંસ ાધનના આયોજનના તણિબકા
• ૧ સંસ ાધનના અનવે શ ણની િૈ ય ારી
સંસ ાધનોનુ ં સવે િ ણ,નકશાિનિાથ ણ
અને
• 2 િવકાસ િાટે સંસ ાધનોના
લાિિણિિાઓનુ ં િાપન
ઉપલબધાિાનુ ં મલ યાકાં ન પૌધોિગકી
ૂ
અથથ િ ંત
અને જરરીયાિના આધાર મલ યાં કં ન
ૂ
• 3 સંસ ાધનોના વપરાશનુ ં આયોજન
િિયાલિી આયોજન સંસ ાધનોના
ઉપયોગ
અને પુન :ઉપયોગનો સિાવે શ થાય
છે .
10. • ભિૂ િ સંસ ાધનનો સદ ઉપયોગ કૃ િ િ પવિૃ િ પર
િનભથ ય છે .
• પિરવહન,સંિ ાર અને વયાપાર વગે રે
સંસ ાધનના
િવકાસિાં િહતવનો ભાગ ભજવે છે .
• દે શ ના આિથિ ક િવકાસનો આધાર સંસ ાધનોની
સમિૃ િધ,િવકાસ,અને વયવસથાપનિાં રહે લ ો છે .
• વસિી વધારના દબાણના કારણે સંસ ાધનનો
અિિશય
ઉપયોગ વિયો છે .પિરણિે પદૂિ ણના પશ
ઉદભવયો
છે .
11. • કૃ િ િ ઉતપાદન વધારવા જત ન ાસક ં ુ
દવાઓના
ઉપયોગથી પદુિ ણનો પશ ઉભો થયો
છે .
• ખનીજોના ઉતખનનથી ધળ અને ૂ
ધુિ ાડોવધુ
પે દ ાથાય છે . િે થ ી ભિૂ િ પદુિ ણ થાય છે .
અને
ભિૂ િને િબન ઉપયોગી બનાવે છે .
12. િાનવ દારા થિા સંસ ાધનોના
વયવસથાપન ને
સંર િણ કહે છે .
• કૃ દ રિી સંસ ાધનોનો નયાયસંગ િ અને
સુય ોિજિ
ઉપયોગ એટલે સંસ ાધનનુ ં સંર િણ
• રાજસથાનની િબશોઇ જિિના લોકો ઉપયો
• કે ટ લાક લોકો સંસ ાધનોનો બે ફ ાિ વિ ૃ
અને ે .
કરે છ
િે િ ા કે ટ લાકર િણા િનયિોનુ ં પાલન કરે
પાણીના સં અપવાદો છે .
છે
• સંસ ાધનો આપણા પયાથ વરણના
ઘટકોછે .િે ન ા
ૂ
િવવે ક પણથ ઉપયોગથી પયાથ વરને
13. • સંસ ાધનના દુર ઉપયોગથી પયાથ વરને
હાની
થાય છે .
• અનવીનીકરણીય સંસ ાધનનો ઉપયોગિાં
કાળજ આવશકય છે .
• કારણ કે િે ન ુપ ુન :િનિાથ ણ થઇ શકત ું
•ભૂ - આવરણ ં
નથી.
• જળ,સથળ,વાયુ ,વનસપિિ અને પાણીઓ
િથા
િાનવી પણ ભિૂ િ પરનાં િતવ છે .જને
સંય ુક િ
રીિે . ભ ૂ –આવરણ કહે છે .
14. • ભૂ - આવરણીય પિરિસથિિને ભૌગોિલક
અથવા
કૃ દ રિિ પિરિસથિિ કહે છે .
• આિથિ ક પવિૃ િના પાયાિાં ભિૂ િ
િહતવનોભાગ
ભજવે છે .
• •િાનવ ઉતપાદક એટલે ઉપભોકિા પણ છે .
પાકૃ િ િક રિના અને શુ ં ?
• િે દ ાનો,પવથ િ ો અને ઉચિ પદે શ ો વગે રે
િવિવધ
ભિૂ િ આકારો
• ભારિિાં િે દ ાનો 43 ટકા, પવથ િ ો 30 ટકા
અને
ઉચિપદે શ ો 27 ટકા છે .
15. • ભારિની આબોહવા િોસિી છે . િે થ ી કૃ િ િ
પાકો
િાટે વધુ અનુકુળ છે .
• ભારિિાં વિાથ ઋત ું િવશે િ િહતવ છે .
ું
• ભારિિાં વિાથ ઋતિ ાં જ જળ પિિિ વધુ થાય
છે .વરસાદના િવિરણિાં દે શ ના એકભાગથી
•
બીજ
ભાગિાં િભનિા છે .
• વરસાદના અસિાંન િવિરણના કારણે દે શ િાં
િસં િ ાઇની આવશયકિા ઉભી થાય છે .
• ભારિિાં પંજ બ, હિરયાણા, ઉતર પદે શ િાં વધુ
િસં િ ાઇ થાય છે .
16. • જિીન
ૃ
• પથ વીના ઉપરના પોપડા ને જિીન કહે
છે .
• જિીન –એ ખે િણ નુ ં કૃ દ રિી િાિયિ છે .
જિીન િનિાથ ી
• જિીન એ ખડકોના ખવાણની ફિલિ
પે દ ાશ છે .
• ખડકોની ઉપર િાપિાન, વરસાદ, િહિ,
ં ુ
વનસપિિ અને જવજત ઓ વગે રે દારા
ખવાણ
થાય છે .
17. • ખડકોના ભક ા દારા ભ ૂ – આવરણ બને છે .
ૂ
િે િ ા િાં ટ ી,
કાં ક રા, રજ વગે રે હોય છે .
• આ ભૂ -આવરણને રે ગ ોિલથ કહે છે . જિાં કે વ ળ
ખનીજ
દવયો હોય છે .
• આ ભૂ -આવરણિાં આબોહવાની અસરને કારણે
વનસપિિ- પાણીજ અવશે િ ોના સડવાથી જિવક
દવયો
ભળે છે . અને જિીન િનિાથ ણ થાય છે .
18. • જિીન િનિાથ ણ અને િે ન ી ફળદપ િાના
ુ
િવકાસનો
આધાર કે ટ લાક પિરબળો િહતવનો ભાગ
ભજવે છે
• જિ કે િળ ખડકો વનસપિિ
પાણીજવન,આબોહવા,
પદે શ નો ઢોળાવ અને સિયગાળો
19. • આ પિરબળો એક જટીલ આિર સંબ ધોથી એક
સંય ુક િ અસર ઉભી કરે છે .
• ખવાણ અને ધોવાણની િિયાથી િવખંડ ન અને
િવઘટન
થાય છે .
• આબોહવા ખવાણનો દર અને વનસપિિના
પકાર
નકી કરે છે .
• ભિૂ િના ઢોળાવ િાટી- કણોના કદને નકી કરે
છે .
• સિયગાળો જિીનની પિરપિવિા નકીકરે કરે
છે
20. • ભિૂ િના ઢોળાવ િાટી- કણોના કદને નકી કરે
છે
• સિયગાળો જિીનની પિરપિવિા નકીકરે કરે
છે
• કોઇ પણ દે શ નો આિથિ ક િવકાસ ખે િ ીના સંદથ ભે
િે
દે શ ની જિીનને ગુણ વિા પરઅને પકાર પર
રહે લ ો છે
21. • ભારિિાં જિીન િવસિાર વધુ હોવા
છિાપિિિ
નાં દે શ ો કરિા હે ક ટર દીઠ ઉતપાદન
ઓછ છે .
• કે ટ લાક સાિાજક કારણો , િસં િ ાઇની
અપર િીૂ
સગવડો, વૈ જ ાનીક અિભગિ ઓછો છે .
ૂ ૃ
• આપણા દે શ િાં ભપ ષ ઠની િવિવધિાને
લીધે
જિીનનુ ં વૈ િ વિય વધુ જોવા િળે છે
23. • ભારિિાં નીિે પકારે જિીનના પકારો
પાડવાિાં
આવે છે .
• કાં પ ની જિીન
• ભારિિાં િોટાભાગે ઉતરનાં િે દ ાન પદે શ િાં ,
િકનારાના િે દ ાની પદે શ િાં છિીસગઢ - બે સ ીન
• કાં પ ની જિીન જિીનના બે પકારો છે .
• ખદર- પર નાં િે દ ાની પદે શ િાં નવાકાંપ ની
ૂ
જિીનને
ખદર કહે છે
• બાંગ ર – નદી ખીણોિાં આવે લ ઉપરવાસની
જૂ ન ા
કાંપ ની જિીનને બાંગ ર કહે છે .
24. • કાળી જિીન
• િહારાષટ્ ,પિિિ િિય પદે શ , ગુજ રાિિાં જોવા
િળે છે .
• ગુજ રાિિાં આ જિીન કસદાર અને િીકણી
હોય છે
25. • કાળી જિીન લાંબ ાસિય સુધ ી ભે જ સંગ હ
કરવાની
િિિાધરાવે છે .
• કાળી જિીન કપાસના પાક િાટે વધુ અનુકૂ ળ
આવે
છે .
ુ
• કાળી જિીનિા ં સક ી ઋતિ ાં જિીનનુ ં ઉપરનુ ં
ૂ
પડ
સક ાઇ જય છે અને િે િ ં િીરા અને ફાડ પડે
ૂ
છે .
• કાળી જિીન ને રે ગ ુર અથવા કપાસની કાળી
જિીન
િરીકે પણ ઓળખવાિાં આવે છે .
26. • રાિી જિીન
• રાિી જિીન આગને ય અને રપાંિ િરિ ખડકોનાં
પદે શ િાં જોવા િળે છે .
• રાિી જિીનિાં લોહિતવો અને સે િ નદય િતવોને
કારણે
જિીનો રં ગ રાિો દે ખ ાય છે .
• ભારિિા ં રાિી જિીન ગોવા, િિિલનાડુ , કણાથ ટક,
આધપદે શ , ઓિરસસા અને ઝારખંડ િાં જોવા
િળે છે .
27. • પડખાઉ જિીન વધુ વરસાદના કારણે િીવ
ધોવાણના
પિરણાિ સવરપે પડખાઉ જિીન િૈ ય ાર થાય
છે .
• વધુ વરસાદના કારણે જિીનના ઉપરના
પોપડાનાં
પોિક િતવો જિીનની અદર ઉિરી જય છે .
િે થ ી જિીનિાં જિવક દવયોનુ ં પિાણ
ઓછ હોય છે .
28. પથથરોિાં લોહ
અને ઍલયુિ િિનયિના િતવો વધુ હોય
છે .
• પડખાઉ જિીન દખખણના પહાડી
પદે શ િાં ,
કણાથ ટક, કે રેલ , ઓિરસસા અને અસિિાં
જોવા
િળે છે
29. • ભારિિાં પહાડી જિીન િે ઘ ાલય, અરુ ણ ાિલ ,
ૂ
પવથ ન ી
પવથ િ ીય શે ણ ી, ઉિંર ાિલ, િહિાિલ પદે શ
જમમુ અને
• જગ લોના કારણે પહાડી જિીન િાં
ં
કશિીરિાં જોવા િળે છે .
જિવકદવયોનુ ં
પિાણ વધુ હોય છે .
• િશવાલીક પવથ િ શે ણ ીિાં ઓછી કસવાળી અને
•અપિરપિવ જિીન જોવા િળે છે
• પહાડી જિીન રે િ ાળ , િછદાળ, અને જિવ
દવયોના
અભાવ વાળી હોય છે .
30. • 6 રણ પકારની જિીન
• રણ પકારની જિીન શુ ષ ક અને
અધથ શ ુ ષ ક
િવસિારિાં જોવા િળે છે
• ભારિિાં ગુ જ રાિ,રાજસથાન, પંજ બ અને
હિરયાણાિાં રણ પકારની જિીન જોવા
િળે છે .
• રણ પકારની જિીનિાં િારકણોની
અિધકિા
અને જિવક પદાથોની ઓછપ જોવા િળે
છે .
31. • જિીન – ધોવાણ
• કૃ દ રિી પિરબળો દારા જિીનકણોનુ ં એક
જગયાયએથી
બીજ જગયાએ દૂર હડસે લ ાઇ જવુ ં િે ને જિીન
ધોવાણ
કહે છે
• જિીન. ધોવાણ વહે િ ા જળ અને પવનો દારા
થાય છે
• જિિન ધોવાણ મુખ યતવે તણ પિધિિથી થાય
છે .
• કોિર ધોવાણ, પડ ધોવાણ અને પવન ધોવાણ
33. • ખરાબાની ભિૂ િ
• ધોવાણ દારા જિીન કૃ િ િિાટે બીન
ઉપયોગીબને છે
િે ને ખરાબાની ભિૂ િ કહે છે .
• િંબ લની ખીણિાં આ પકારની જિીનને કોિર
ની
ભિૂ િ કહે છે .
• રણપદે શ ોિાં પવનો દરા રે િ ીકણો એક
જગયાથી બીજ
જગયાએ િનિે પ ણ થાય છે . અને ભિૂ િ કૃ િ િ
િાટે
બીનઉપયોગી બને છે .
34. • જિીન ધોવાણ અટકાવવા િાટે ન ી
પિધિીઓ
• જળ વહે ણ ની િિવિાને ઘટાડવા નાના
નાનાબંધ ો
બાંધ વા
ૃ
• વિ ા રોપણ કરવુ ં
ૃ
• વિ ા રોપણના િાયથ િિિાં લોકોએ પણ સાથ
સહકાર
આપવો
35. • ભારિનો ભિૂ િ ઉપયોગ
• ભારિનુ ં કુલ િે ત ફળ 32.8 લાખ િો.િકિી છે .
• કુલ ભિૂ િનાં 93% નો ઉપયોગ થાય છે .
• િે ન ા 46% ભિૂ િ િાં વાવે િ ર
• 22%ભિૂ િિાંજ ગ લો છે
ં
• 05%ભિૂ િ ઉજજડ છે
• 8% ભિૂ િ પડિર છે
• 4% ભિૂ િ કાયિીક ગૌિર છે
• 14% ભિૂ િ કૃ િ િ િાટે ઉપલબધ નથી
• 01% ભિૂ િ બાગિાં બાગ બગીિા છે
• ભારિિાં વાવે િ ર િવસિાર હે ઠ ની 16% ભિૂ િિાં
એક કરિા વધુ પાક લે વ ાિાં આવે છે .
36.
37. • ભારિિાં જુદ ા જુદ ા રાજયોિાં કૃ િ િ ભિૂ િનું
પિાણ જુદુ
જુદુ છે .
• પંજ બ અને હિરયાણાિાં 80% કૃ િ િ ભિૂ િ છે .
• અરુ ણ ાિલ , િિઝોરિ, અદાિાન િનકોબાર અને
િિણપુર િાં 10% કૃ િ િ ભિૂ િ છે .
38. • ભારિિાં જગ લનું પિાણ કુલ િે ત ફળના તીજ
ં
ભાગ
કરિા ઓછ છે
• ભારિના કે ટ લાક ભિૂ િ ભાગને ઉજજડ ભિૂ િ
ભાગિા
િવભાજિ કરવાિા આવયો છે .
• ઉજજડ ભિૂ િ ભાગિા શુ ષ ક, પવથ િ ીય અને રણ
પદે શ નો
• ભિૂ િ – શ થાય છે .અને ભિૂ િ સંર િણ
સિાવે અવિિણ
• કૃ દ રિી પિરબળો િસવાય િાનવીય પવિ ીઓ ૃ
દારા
જિીન ધોવાણ થાય છે િે ને ભિૂ િ અવિિણ
કહે છે .
39. • િાનવી દારા િનવથ ન ીકરણ,
• પશુ ઓ થકી અિિિરાણ,
• વનીલ િે ત ના વયવસથાપન સંદ ભે લાપરવાહી
• ખનન અને ઉધોગ એ મુખ ય િાનવી પવિ ીઓ ૃ
છે િસિે ન ટ ઉધોગ િાટે પથથર – ચન ોપીસવાનુ ં ,
• ૂ
• ખનન કયાથ પછી ભિૂ િ ખાલી પડીરહે છે
પાકા
પથથરો િોડવાનુ ં િથાિિનાઇ િાટીના વાસણો
બનાવવાના ઉધોગિાંથ ી િોટા પિાણિાં રજ
ઉડે છે .
• આ રજ વાિાવરણિાં ભળે છે અને સિયજિા
નીિી
બે સે છે અને જિીન અને પ ાકને નુક સાન કરે છે .