2. Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment
pełnej wersji całej publikacji.
Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.
Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można
nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są
jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.
Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie
internetowym e-booksweb.pl - Audiobooki, ksiązki audio,
e-booki .

3. RE D A K CJA K S IĄ Ż E K :
0 1 -5 1 7 W a rs z a w a
u l. M ic k ie w ic z a 1 8 a / 1
tel. (2 2 ) 8 3 9 - 3 6 -2 6
fa x (2 2 ) 8 3 9 - 6 7 - 6 1
IN TE R N E T : h ttp : // w w w .p la c e t.c o m .p l
e- m a il re d a k c ja @ p la c e t.c o m .p l
W y d a je m y k s ią ż k i o te m a ty c e :
• o rg a n iza c ja i za rzą d z a n ie , • ry n k i k a p it a ło w e ,
• za rz ąd z a n ie za so b a m i lu d z k im i, • in f o rm a t y k a w z a rz ą d z a n iu ,
• fin a n s e , • sp rze d a ż i d y st ry b u c ja ,
• ra c h u n k o w o ść , • b a n k o w oś ć ,
• m a rk e tin g , P R • n a u c z a n ie ję z y k ó w o b c y c h .
O d po w o ła nia w y da w n ic tw a ta s p e c ja lizac ja s ię n ie zm ien ia . W s z ystkie ksią żk i
p re ze ntu ją dzied zin ę s z e ro ko p o jęteg o za rząd za n ia p rzed s ię b io rstw a m i i e ko n o -
m ii. W yd aje m y w y łą c z n ie pra ce , któ re m o g ły by b yć zaró w n o p o d rę czn ika m i d la
s tu d iu ją c e j m ło d zie ży, ja k i p o drę cznika m i- p o ra d n ika m i s łu żąc y m i d o k s zta łc a n iu
ka d r kiero w n iczyc h p rze d s ię b io rstw do s to s o w u ją c yc h s w o je struk tu ry i m e to d y
za rzą d za n ia d o zm ie n ia ją cy c h s ię w a ru n kó w ry n ko w y c h .
M isja d o b ra – ja k k ażd a in n a . Ja k w ię c a tra k cy jn ie ją zre a lizo w a ć ? Ja k p rze ło ży ć
ją n a ko n kre tn y p ro d u kt? C o o n m a za w iera ć i c zy m s ię ró żn ić ? P o d s taw ą s ą
o c zyw iś c ie a u to rz y. P ub liku ją u na s prze d sta w ic ie le ka d r y u c ze ln i k ra jo w y c h o ra z
za gra nic zn yc h , p re ze n tu ją c y n o w o c z e s ną w ie d zę z n a jb a rd zie j po trze bn y ch k ie -
ru n kó w . S ta ra m y s ię pre zen to w ać tę w ie d zę w s p o s ó b pr o sty i zro zum ia ły d la
ka żd eg o w yks zta łc o ne g o c zytelnika . W ie m y, że prze ka zu jem y rze c zy tru dn e w ię c
ty m ba rd zie j d o kła d a m y s tara ń , a b y b y ł to ję zyk zro zum ia ły .
Ż y c zy m y p rzy jem n e j le ktu ry i w ielu su k c es ó w
Z e sp ó ł W y d aw n ictw a P L A C E T

4. S t a n isł a w Gł ąb iński

5. Projekt okładki: Aleksandra Olszewska
© Copyright: by Stanisław Głąbiński 2005
WYDANIE I wersja e-book, Warszawa 2008
Wszelkie prawa zastrzeżone. Publikacja ani jej
części nie mogą być w żadnej formie i za pomocą
jakichkolwiek środków technicznych reprodukowane
bez zgody właściciela copyright.
Wydawca
Wydawnictwo PLACET
01-517 Warszawa
ul. Mickiewicza 18a/1
tel. (22) 8393626
fax. (22) 8396761
http://www.placet.com.pl
redakcja@placet.com.pl
ISBN 83-7488-013-8
Skład i łamanie: Placet
Druk: Netpress

6. Od Autora
5æ MUKæ MK Y[OCICLæEG PC YUVúRKG EJQEKC D[ PCLDCTFKGL YKú [EJ Y[LC
PKG G UVTQP[ CWVQTC K FQ VCMKEJ EC æ RGYPQ EKæ PCNG [ VC Y C PKG 1VÎ
VTGDC Y[LC PKè G VT[OCU Y TúMW FTQIK E[VGNPKMW MUKæ Mú MVÎTæ VTWFPQ
D[ QD[ CNKE[è FQ VCM QDGEPKG RQRWNCTP[EJ UEKGPEG HKEVKQP 0KG LGUV VQ RQ
YKG è RTGGPVWLæEC OTQ æEæ MTGY Y [ CEJ CMELú QRCTVæ PC HCPVCLK PC PKG
KGOUMKEJ RQO[U CEJ QDTCWLæEC MTYCYG YCNMK YQLQYPKMÎY TÎ P[EJ TCU
MWNVWT OKGUMC EÎY TÎ P[EJ RNCPGV ICNCMV[M E[ TGRTGGPVWLæE[EJ RQMQNG
PKC MVÎTG [ [ RTGF V[UKæECOK NCV NWD DúFæ [ [ C MKNMCFKGUKæV UVWNGEK
MKGF[ PCU U[UVGO U QPGEP[ PCUC ICNCMV[MC E[ PCUC Eú è MQUOQUW WNG
IPæ CUCFPKE[O RTGQDTC GPKQO 0KE VCMKGIQ VWVCL FTQIK E[VGNPKMW PKG
PCLFKGU 9 C EKYKG HCPVCLK VW PKGYKGNG C CWVQT EC æ YKCFQOQ EKæ UVCTC
UKú D[ D[ Q LGL OQ NKYKG LCM PCLOPKGL #WVQT DQYKGO PKG HCPVCLQYC
C UVCTC UKú PC RQFUVCYKG PCPGL PCO TGE[YKUVQ EK K Y[FCTG OKPKQP[EJ
UVWNGEK FQO[ NCè UKú C OQ G NGRKGL D[ QD[ RQYKGFKGè RTGYKFKGè LCM Dú
FKG Y[INæFC YKGM Y LCMK YMTQE[NK O[ C YKúE YKGM ::+ + FNCVGIQ Y C PKG
Y C EKYKG YU[UVMQ EQ CWVQT RTGYKFWLG OC PCLY[TC PKGL MQTGPKG Y V[O EQ
FKC Q UKú Y YKGMW :+: K ::
OKCP[ Q LCMKEJ OQYC C RTGFG YU[UVMKO OKCP[ Y RQUVCYKG K Y
FKC CPKW RQMQNG ::+ UVWNGEKC Y[YQFæ UKú I ÎYPKG G TQWOKGPKC D úFÎY
RQO[ GM C PCYGV I WRQV RQRG PKQP[EJ RTG E QYKGMC Y FYÎEJ OKPKQ
P[EJ YKGMCEJ #WVQT RTGYKFWLG G PCEPC YKúMUQ è NWFMQ EK D úF[ VG
FQUVTGI C TQWOKC C RTGCPCNKQYC C K PC QIÎ RQYQFGPKGO UWMC C
FTÎI K URQUQDÎY D[ KEJ PKG RQYVÎT[è CEúVQ UQDKG FCYCè URTCYú VGIQ
G CEJQYCPKC CITGU[YPG EQTC Y[TC PKGL RTQYCFæ E QYKGEG UVYQ FQ
TGE[YKUVGL K PKGQFYTCECNPGL Y UMWVMCEJ MCVCUVTQH[
1E[YK EKG PCRTCYC V[EJ D úFÎY PKGD[V QFNGI GL RTGU Q EK RQ Q G
PKG MTGUW CITGULK UVYQTGPKG RTCY MVÎT[O OÎI D[ UKú RQFRQTæFMQYCè EC [
YKCV PKG OQ G D[è E[O RTQUV[O K CVY[O K PKG OQ G UKú QFD[è DG OKC
P[ RQUVCY[ RQINæFÎY K RQE[PC YU[UVMKEJ PCTQFÎY + FNCVGIQ Y C PKG
RTGYKF[YCPKC CWVQTC CYCTVG Y VGL MUKæ EG PKG Uæ YECNG RTQUVG K FCNGMKG QF
CVYGIQ QRV[OKOW /Q PC RTGYKFKGè G YKGM ::+ IGPGTCNPKG WURQMQK
YKCV CNG NWFMQ EK LGUEG PKG OKGPK + VQ VG RTGYKFWLG CWVQT
6Q Q E[O OQYC Y MKNMWPCUVW RQY[ U[EJ FCPKCEJ LGUV Y C PKG VGOC
VGO MUKæ MK #WVQT PKG OC YæVRNKYQ EK G LGFPK UKú LGIQ RTGYKF[YCPKCOK
5

7. IQFæ KPPK PKG + FNCVGIQ VG PKG UVCTC UKú E[VGNPKMC RTGMQPCè FQ UYQKEJ
TCELK 5VCTC UKú LGF[PKG WRQYUGEJPKè VGOCV K UM QPKè FQ CUVCPQYKGPKC UKú
PCF V[O FQ EGIQ Y C EKYKG OKGTCO[ K FQMæF OQ GO[ Y ::+ UVWNGEKW
FQL è ,G NK MUKæ MC RT[E[PK UKú FQ WRQYUGEJPKGPKC VGIQ TQFCLW TQYC C
K F[UMWULK CWVQT WPC G QUKæIPæ EGN LCMK UQDKG UVCYKC RKUæE Vú MUKæ Mú
C UCOC MUKæ MC QMCC C UKú RQVTGDPC K RQ [VGEPC

8. Wstęp – Dziwny wiek XX
9 æE[ VGNGMQORWVGT EJYKNú RTGINæFC ITQOCFQPG OCVGTKC [ RQ
E[O Y[DTC QRELú KPVGTRTGVCVQTC I QUW K RQYKGFKC 9KGM 0C RWUV[O
FQVæF GMTCPKG WMCC Q UKú U QYQ V[VW W 9KGM 6Q D[ Q LGUEG EC MKGO
RTQUVG 4GE[YK EKG OKC PCRKUCè E[MN Y[M CFÎY UM CFCLæE[EJ UKú Y UWOKG
PC QDTC OKLCLæEGIQ Y C PKG UVWNGEKC ::+ UVWNGEKC 2QPKGYC LGFPCM TGMVQT
PC RQEæVMW CUVTGI G EC Q è RQYKPPC UVCPQYKè YCTV[ UMT[RV C OQ G
PCYGV VGMUV IQVQYGL FQ Y[FCPKC MUKæ MK PCNG C Q Y[O[ NKè V[VW URG PKCLæE[
QFRQYKGFPKG Y[OQIK C CVGO KPHQTOWLæE[ EQ MUKæ MC CYKGTC K DWFæE[
Y[UVCTECLæEG CKPVGTGUQYCPKG D[ UMT[RV RTGE[VCè C MUKæ Mú MWRKè
5VCPKU CY FQUMQPCNG TQWOKC KPVGPELG TGMVQTC K PKG RQFGLOQYC PKO
F[UMWULK 1UVCVGEPKG LG NK MKGTQYPKEVYQ WEGNPK O[ NC Q Q Y[FCPKW LGIQ
MUKæ MK PCNG C Q UKú V[NMQ EKGU[è /PKGL TCFQ EK DWFK VGOCV 4GE[YK EKG
YKGM ::+ QMCC UKú PKG V[NMQ PKGY[MNG UMQORNKMQYCP[ CNG EC MQYKEKG QF
DKGIC QF QEGMKYC K RQYUGEJP[EJ QEGP FQV[EæE[EJ OQ NKYQ EK RQINæ
FÎY YKGF[ Fæ G K OCTG NWFK 9 C EKYKG PCYGV PKG NWFK CNG NWFMQ EK
LCMQ VCMKGL
5VCEJ RTGFG YU[UVMKO CYQFQY[ FKGPPKMCT CNG VG FQMVQT RQNKVQ
NQIKK K JKUVQTKK PCLPQYUGL YKGMW FYWFKGUVGIQ PKG RTG [ QUQDK EKG CNG
TGE LCUPC YKGFKC Q PKO YKGNG PCYGV OKC RGYPQ è G IQ TQWOKG 1UVC
VGEPKG D[ VQ YKGM Y[LæVMQYQ RQPWT[ QJ[FP[ QFTC CLæE[ K PCEGEJQYCP[
RKGTYQVP[O RT[OKV[YKOGO 1IÎNPKG FQOKPQYC Q RTGMQPCPKG G RQ
RTGFPKG UVWNGEKG RQYKPPQ PCWE[è NWFK G DTWVCNPQ è K RT[OKV[YKO RTQ
YCFæ V[NMQ K Y[ æEPKG FQ PKGUEú è 2QYUGEJPKG I QUQPQ VGú G NGMELC
WDKGI GIQ UVWNGEKC QUVC C IGPGTCNPKG TQWOKCPC K G Y GHGMEKG VGIQ YKGM
::+ UVCPQYKè DúFKG QMTGU QFEJQFGPKC QF VCOVGIQ FYWFKGUVQYKGEPGIQ
RT[OKV[YKOW ) QUKNK VQ I ÎYPKG RQNKV[E[ RT[YÎFE[ RKUCTG K NWFKG MWN
VWT[ 2QYUVC Q PC VGP VGOCV FKGUKæVMK MUKæ GM K Y[DKVP[EJ RTCE PCWMQY[EJ
2QFQDPG VG[ UVCPQYK [ JCU C FNC PKGNKEQP[EJ RTGFY[DQTE[EJ MCORCPKK
RQNKV[EP[EJ RQYQ [YCPQ UKú VG PC PKG Y TQOCKV[EJ WM CFCEJ K RQTQW
OKGPKCEJ OKúF[PCTQFQY[EJ C YTGUEKG Y FKGUKæVMCEJ WOÎY RQF MVÎT[OK
YKFPKC [ RQFRKU[ RT[YÎFEÎY YKGNMKEJ K OC [EJ PCTQFÎY 6GIQ TQFCLW
HKNQQHKú I QUK [ RTCYKG YU[UVMKG TGNKIKG K WPCPG U[UVGO[ YKCVQRQINæFQYG
9 V[O MKGTWPMW RTQYCFQPQ GFWMCELú RQEæYU[ QF UMÎ RQFUVCYQY[EJ
RQ PCLYKúMUG K RTGUVK QYG WEGNPKG Y[ UG YU[UVMKEJ MQPV[PGPVÎY
7

9. # LGFPCM VG YU[UVMKG JCU C QEGMKYCPKC RTQITCO[ VC RQYUGEJPC
RGYPQ è Y[FCLæEC UKú NQIKEPC K Y RG PK WCUCFPKQPC QMCC [ UKú QFNGI G
QF TGE[YKUVQ EK
5VCEJ CEæ UQDKG W YKCFCOKCè G PCYTÎV FQ DTWVCNPGL DGYINúFPQ EK
FQV[E[ Y VCMKO UCO[O UVQRPKW NWFPQ EK RQUEGIÎNP[EJ MQPV[PGPVÎY
K RTGFUVCYKEKGNK YU[UVMKEJ TCU K Y[PC LCM K MQPMTGVP[EJ PCTQFQYQ EK
TQFKP K RQUEGIÎNP[EJ LGFPQUVGM 0CLNGRU[O RT[M CFGO D[ C LGIQ Y CUPC
TQFKPC 1UVCVGEPKG Y PKGL RT[UGF PC YKCV QVT[OC Y[EJQYCPKG
K RQYKPKGP D[ Læ MQEJCè FQEGPKCè C EQ PCLYC PKGLUG TQWOKGè + D[è
OQ G YU[UVMQ VQ URG PK CNG EC æ RGYPQ EKæ PKG TQWOKC LGL 0KG RQL
OQYC LGL KFGC ÎY PKG OKC VCM G YæVRNKYQ EK G RQFQDPæ FTQIæ VQE[ [ UKú
FKGLG KPP[EJ TQFKP CTÎYPQ V[EJ LGOW DNKUMKEJ K FQUMQPCNG PCP[EJ LCM
K PKGPCP[EJ DæF PCP[EJ G U [UGPKC NKVGTCVWT[ G UVWFKÎY PCF NQUCOK
E QYKGMC EQ QUVCVGEPKG UVCPQYK Q I ÎYP[ RTGFOKQV LGIQ URGELCNPQ EK
LCMQ RQNKVQNQIC K PCYE[ JKUVQTKK YURÎ EGUPGL
0KG RQ TC RKGTYU[ W YKCFQOK UQDKG G LGIQ FKCFGM MVÎTGIQ PC LG
F[PKG HQVQITCHKK NKVGTCVWT[ K QRQYKG EK QLEC D[ MKO MKO QP PKIF[ D[
D[è PKG OÎI PKG RQVTCHK K PKG EJEKC D[è KCFGM PQUK Y QIÎNG KPPG PC
YKUMQ MVÎTG 5VCEJQYK Y[FCYC Q UKú YTúE OKGUPG K MVÎTG EC æ RGYPQ
EKæ D[ Q U[PQPKOGO EJ QRUMKGIQ RQEJQFGPKC
%J QRK LCMQ VCE[ LCMQ YCTUVYC URQ GEPC PKG KUVPKGNK QF FKGUKúEKQNGEK
CEúNK CPKMCè LW Y :: UVWNGEKW C Y QDGEPGL GRQEG CIKPúNK LW LCMQ QMTG
NQPC MNCUC URQ GEPC 2QLCYKNK UKú PCVQOKCUV RTQFWEGPEK TQNPK RTGYC PKG
URGELCNK EK Y[UMQNGPK Y UYQKO MKGTWPMW 5VCPQYKNK QPK YCTUVYú PC QIÎ EQ
PCLOPKGL TGFPKQ COQ P[EJ RTQFWEGPVÎY RTQFWMVÎY TQNP[EJ CLOWLæEæ
Y URQ GEG UVYKG Q V[NG UEGIÎNPæ TQNú G D[NK PKGCNG PK QF RC UVYQYGL
E[ NQMCNPGL CFOKPKUVTCELK +UVQVPG LGFPCM G D[NK VQ PC QIÎ FQUMQPCNG Y[
MUVC EGPK NWFKG QMTG NCPK KPVGNKIGPELæ TQNPæ 5VCPQYKNK VCM Y 'WTQRKG LCM
K Y 5VCPCEJ FQ è YCTVæ UK ú RQNKV[EPæ TCEGL Y URQ GEG UVYKG PKGD[V
NWDKCPæ DQ WEJQFæEæ C DCTFQ UCOQNWDPæ K FDCLæEæ Y[ æEPKG Q Y CUPG
KPVGTGU[
KCFGM 5VCEJC VGIQ TQFCLW MNCUæ OKC PKGYKGNG YURÎNPGIQ 2QEJQFK
TQFKP[ CWVGPV[EPKG EJ QRUMKGL Q E[O RKUC Y UYQKEJ RCOKúVPKMCEJ
VGTC Y TQFKPKG DCTFQ EGPKQP[EJ RTG YU[UVMKEJ LGL E QPMÎY WYCIæ
E[VCP[EJ K WPCYCP[EJ C LGF[PKG YKCT[IQFPG K HCUE[PWLæEQ EKGMCYG TÎF Q
KEJ MQTGPK /C Q VGIQ KúMK VGL NGMVWTG RQPCYCNK PKG V[NMQ FKGLG TQFW
CNG Y QIÎNG FKGLG YCTUVY[ URQ GEPGL MVÎTGL D[NK E QPMCOK
8

10. /[ NæE Q V[O 5VCEJ TGUVæ PKG RQ TC RKGTYU[ WO[U CYKC UQDKG LCM
FCNGEG OKGPKNK UKú QPK UCOK K YU[UVMQ YQMÎ PKEJ 0KG FQ è G PQUKNK KPPG
PCYKUMQ CNG OKGNK EC MKGO QFOKGPPG RQEWEKG RT[PCNG PQ EK FQ QMTG NQPG
IQ PCTQFW FQ QMTG NQPGL ITWR[ URQ GEPGL +EJ RQINæF[ RQNKV[EPG D[ [D[
FNC KEJ FKCFMC EC MQYKEKG PKGTQWOKC G VCM LCM FNC PKEJ FKYPG K PKG FQ
RT[LúEKC D[ [ RQINæF[ FKCFMC # OKPú Q RTGEKG CNGFYKG PKGEQ RQPCF UVQ
NCV EJQè VTWFPQ D[ QD[ WUVCNKè EC æ RTGE[Læ EGWTú FKGNæEæ KEJ [EKG QF
[EKC FKCFMC 5VCEJ MKNMCMTQVPKG RTÎDQYC VQ Y[NKE[è CNG C MC F[O TCGO
Y[EJQFK Q OW EQ KPPGIQ $[ RTGMQPCP[ G FKCFGM CNDQ UKú O[NK CNDQ
YKCFQOKG QRKU[YCPG Y[FCTGPKC WOKGUEC Y KPP[EJ NCVCEJ 0KG OQ PC
TGUVæ Y[MNWE[è G Y VCOV[EJ NCVCEJ PC RTGDKGI ECUW RCVTQPQ PKGEQ
QFOKGPPKG 5VCEJ OKC RTGMQPCPKG G Y :: YKGMW LCM K Y RQRTGFPKEJ
UVWNGEKCEJ FQ RQLúEKC ECUW RQFEJQFQPQ PKGEQ KPCEGL 1DGEPKG FQOKPQ
YC Q RTGMQPCPKG G ECU LGUV PKG V[NMQ PKG FQ RQYUVT[OCPKC CNG KO UKú
YKúEGL YKG YKúEGL EJEG QUKæIPæè UVYQT[è DWFQYCè RQPCè K RQQUVCYKè
EQ RQ UQDKG V[O IQFKP[ OKPWV[ FPK K NCVC RúFæ U[DEKGL 5VCEJ PKG OKC
YæVRNKYQ EK G IF[D[ F[URQPQYC YURQOPKGPKCOK FKCFMC K RTCFKCFMC
RQVTCHK D[ VQ LCYKUMQ RQYQNPQ EK ECUW NGRKGL TQWOKGè 2QMQNGPKG FKCFMC
1NMC Y[YQFK Q UKú RQFIÎTUMKGL YUK RCUC Q QYEG KEJ PCLFCNUG YQLC G
RTQYCFK [ FQ RQDNKUMKEJ OKCUV IFKG URTGFCYCNK UGT[ OKúUQ YG Pú
C FQVCTEKG FQ VCMKGIQ OKCUVC Y PCLNGRU[O TCKG K RT[ UEGIÎNPKG URT[LCLæ
E[EJ YCTWPMCEJ RQNKV[EP[EJ URQ GEP[EJ K RQIQFQY[EJ CLOQYC Q PCYGV
K MKNMC FPK ,GOW 5VCEJQYK K LGIQ YURÎ EGUP[O ECU VCMK Y[UVCTEC PC
QMTæ GPKG INQDW KGOUMKGIQ PC FQVCTEKG FQ MC FGIQ CDUQNWVPKG MC FGIQ
CMæVMC PCUGL RNCPGV[ C QF RGYPGIQ ECUW PCYGV K FQ KPP[EJ RNCPGV WM C
FW TGUVæ OC Q VGIQ 9KGFKGNK FQDTG G KUVPKGLæ KPPG WM CF[ RNCPGVCTPG
FQ MVÎT[EJ PC TCKG PKG OQ PC FQVTGè Y C PKG WYCIK PC ECU + LG NK PCF
E[O RTCEQYCPQ G UEGIÎNPæ RCULæ VQ Y C PKG PCF RQMQPCPKGO RTGUMÎF
UVYCTCP[EJ RTG ECU
LCYKUMQ ECUW UVC Q UKú VGTC LGFP[O PCLDCTFKGL HCUE[PWLæE[EJ 1F
Y[PKMÎY RTCE DCFCYE[EJ PCF ECUGO Y PCEP[O UVQRPKW CNG C [ FCNUG
NQU[ YURÎ EGUPQ EK K RT[U Q è #NG VQ PKG YU[UVMQ CE[PCPQ EQTC Y[
TC PKGL TQWOKGè G QF UVQUWPMW YQDGE ECUW CNG C [ NQU[ OKGUMC EÎY
TÎ P[EJ TGLQPÎY KGOK C PCYGV EC [EJ MQPV[PGPVÎY $TQ LæFTQYC VTCEK C
WRG PKG PC PCEGPKW 0KGRQTÎYP[YCNPKG ITQ PKGLUæ CE[PC C D[è DTQ
ECUW CT[UQY[YC C UKú OQ NKYQ è RT[URKGUGPKC ECUW FNC QMTG NQPGIQ
TGLQPW YKCVC EQ RQYCNC Q DG FQMQP[YCPKC PKUEG CVTWYCPKC CVOQUHG
9

11. T[ K YKGNMKEJ FGYCUVCELK URQYQFQYCè D [UMCYKEPG Y[OKGTCPKG [Y[EJ KUVQV
Y FCP[O TGLQPKG YKCVC ,GFPQEG PKG FCYCPQ UQDKG URTCYú G MVQ
LCMKEJ VCO RQYQFÎY VCMæ DTQPKæ ECUW OQ G RQU W [è UKú YQDGE EC GL
RNCPGV[ 2QUKCFCPQ FQYQF[ G YUGEJ YKCV QVCT UKú Q VGIQ TQFCLW CITQ
GPKG
5VCEJ RTGTYC RKUCPKG K YTÎEK FQ VGOCVW QF LCMKGIQ CE[PC VQ LGUV
FQ FKGLÎY UYQLGIQ TQFW Y FYÎEJ RQRTGFPKEJ YKGMCEJ C YKúE Y :+: K ::
UVWNGEKW 2QUVCPQYK G FQ CICFPKGPKC ECUW LGUEG RQYTÎEK DG YINúFW PC
CYK Q è K FTCOCV[EP[ Y[OKCT VGL RTQDNGOCV[MK ,GUV VQ MQPKGEPG 0CYGV
LG NK PKG D[ D[ Y UVCPKG EGIQMQNYKGM PCWE[è UYQKEJ U WEJCE[ VQ LGIQ
QDQYKæMKGO D[ Q OWUGPKG O QF[EJ NWFK FQ O[ NGPKC Q V[O 1PK RTG
EKG YMTQEæ Y ::++ YKGM EC æ RGYPQ EKæ LGUEG DCTFKGL UMQORNKMQYCP[
VTWFPKGLU[ C OQ G K DCTFKGL VTCIKEP[ PK QDGEPG UVWNGEKG 1UVCVGEPKG EQ
PCLOPKGL QF :+: UVWNGEKC VTCIGFKC IQPK C VTCIGFKú K EJQEKC YKCV OKGPK
UKú E QYKGM Y C EKYKG RQQUVC VCMK UCO QMTWVP[ UCOQNWDP[ æFP[ PKU
EG K RTGMQPCP[ G LGIQ RT[U Q è K UEú EKG CNG æ QF LGIQ UK [ DG
YINúFPQ EK K OQ NKYQ EK CRCPQYCPKC PCF KPP[OK ,G NK WFC Q D[ UKú Y V[O
EQMQNYKGM OKGPKè VQ LGF[PKG RQRTG QFRQYKGFPKG MUVC VQYCPKG RQINæFÎY
K UGTGPKG PKGDúFPGL YKGF[ 6GOW Y C PKG OKC [ U W [è K LGIQ Y[M CF[
9KGFKC FQUMQPCNG G LGIQ U WEJCEG PKG DúFæ RTG VQ DCTFKGL KPVGNK
IGPVPK PCVQOKCUV OKC RGYPQ è G OQ G YKúMU[è CUQD[ KEJ YKGF[ QTC
PCWE[è LCM Vú YKGFú TQWOKGè K LCM PKGL MQT[UVCè NKVGTCVWT[ C Eú
EKQYQ K Y CUP[EJ FQ YKCFEG YKGFKC LCM YC PG C LGFPQEG PKG VTWFPG
LGUV MQT[UVCPKG YKGF[ MVÎTæ RQFUWYC PCO UCOQ [EKG TQFKPC PCUK Y[
EJQYCYE[ C YTGUEKG EC [ U[UVGO Q YKCV[ 5CO GVMPæ UKú RTGEKG Y[
DKVPKG WVCNGPVQYCP[OK PCWE[EKGNCOK MVÎT[ LW WEPKQO UMÎ RQFUVCYQ
Y[EJ RQVTCHKNK QVYQT[è QE[ PC QVCECLæE[ KEJ YKCV CKPVGTGUQYCè KEJ V[O
YKCVGO UM QPKè D[ Q PKO O[ NGNK D[ TQYC CNK EQ K FNCEGIQ UKú FKGLG 6Q
TQYC CPKG Y C EKYKG D[ Q E[O PCVWTCNP[O RT[PCNG P[O [EKW
9 C EKYKG YU[UVMQ EQ [LG CLOWLG LCMæ RQUVCYú YQDGE UYGIQ QVQ
EGPKC QV[E[ VQ Y RKGTYU[O TúFKG NWFK CNG TÎYPKG K YKGTæV 2KGU
LCM UKú Y[FCLG Y[DKGTC CYUG VCMK URQUÎD RQUVúRQYCPKC MVÎT[ LGUV FNC PKG
IQ PCLMQT[UVPKGLU[ CRGYPKC OW RQMCTO K DGRKGEG UVYQ æ GPKC E Q
YKGMC D[ [ DCTFQ RQFQDPG CNG Y[PCVWTC [ LG EGNG YKGTúVQO QDEG
C YKúE Fæ GPKG FQ COCPKHGUVQYCPKC UYQLGL Y[ UQ EK PCF KPP[OK RGYPQ è
G FKúMK VGL Y[ UQ EK E QYKGMQYK PCNG [ UKú YU[UVMKGIQ YKúEGL C YKúE
LGFGPKC EKGR C WPCPKC KVR 6CM D[ Q Y C EKYKG QF CYUG Y MC F[O
10

12. TCKG QF ECUW MKGF[ E QYKGM RQLæ TÎ PKEú OKúF[ UQDæ C YKCVGO YKGTæV
C Y C EKYKG OKúF[ UQDæ C TGUVæ QVCECLæEGIQ IQ YKCVC [YGIQ 5M QPK Q VQ
IQ PCVWTCNPKG FQ FKC C Y MKGTWPMW RQFRQTæFMQYCPKC UQDKG QVCECLæEGIQ
IQ YKCVC Y æECLæE Y VQ YURÎNPQV[ NWFMKG MVÎTG WPC C OPKGL YCTVQ
EKQYG ECUGO O[ NGPKG VCMKG UVC Q UKú RQYUGEJPKG CMEGRVQYCPæ CUCFæ
PCLFWLæEG QFYKGTEKGFNGPKG Y TÎ P[EJ U[UVGOCEJ HKNQQHKEP[EJ TGNKIKLP[EJ
PCWMQY[EJ K RQNKV[EP[EJ KGYKúVPCUVG K FYWFKGUVG UVWNGEKG UKúIPú [
Y V[O GPKVW EQ Y GHGMEKG URTQYCFK Q PC NWFMQ è EC æ NCYKPú VTCIGFKK
9UMCCè VW PCNG [ CTÎYPQ YUGNMKG QFOKCP[ MQNQPKCNKOW CM CFCLæEGIQ
G KUVPKGLæ PCTQF[ OCLæEG RTCYQ K CTCGO UEGIÎNPG F[URQ[ELG D[ RCPQ
YCè PCF KPP[OK LCM TÎYPKG TÎ PQTQFPG K U[DMQ TQRQYUGEJPKCLæEG UKú
VQVCNKVCTPG U[UVGO[ RQNKV[EPG Y V[O UVCNKPQYUMæ QFOKCPú MQOWPKOW E[
HCU[O Y Y[FCPKW PCKUVQYUMKO %Q IQTUC MTCLG RT[LOWLæEG VCMKG KFGQNQ
IKG CNKEC [ UKú FQ RC UVY PCLDQICVU[EJ Q PCLY[ U[O UVQRPKW TQYQLW
E[YKNKCE[LPGIQ F[URQPWLæE[EJ PCLRQVú PKGLU[OK K PCLPQYQEG PKGLU[OK
CUQDCOK TQFMÎY PKUEGPKC QF RQLCFÎY OGEJCPKEP[EJ RQ DTQ PWMNGCT
Pæ 0CYGV LG NK FQ RC UVY V[EJ Y æE[O[ 4QULú VQ PKG DúFKG VW CFPGL
URTGEPQ EK DQYKGO CDKGFQPG D[ Q TQU[LUMKG URQ GEG UVYQ CNG PKG RC
UVYQ LGIQ UVTWMVWTCOK UVCPQYKæEG LGFPQ EQ QY[EJ OQECTUVY GWTQRGL
UMKEJ
6G MTÎVMKG TQYC CPKC FQV[EæEG I ÎYPKG FYWFKGUVGIQ UVWNGEKC EJQè
CJCECLæEG TÎYPKG Q :+: UVWNGEKG 5VCEJ RQVTCMVQYC LCMQ YUVúR FQ RTQ
ITCOW PCWECPKC QDGLOWLæEGIQ FYC UGOGUVT[ MVÎT[ OKC D[è PKG V[NG JKUVQ
TKæ ::+ YKGMW EQ RTÎDæ YRTQYCFGPKC LGIQ UVWFGPVÎY Y TGCNKC FKYPGIQ
PKGQEGMKYCPGIQ K HCMV[EPKG PKGD[V TQWOKC GIQ RTGDKGIW TQYQLW Y[FC
TG CMVWCNPGIQ UVWNGEKC
,GUEG OPKGL YKúEGL Y RQ QYKG ::+ YKGMW MKGF[ 5VCEJ CE[PC UVWFKC
JKUVQT[EPG K RQNKVQNQIKEPG [YKQPQ RTCYKG RGYPQ è G YU[UVMKG VTCIGFKG
RQRTGFPKGIQ UVWNGEKC VQ LW OKPKQPC DGRQYTQVPKG RTGU Q è 9UGO
K YQDGE I QUQPQ CYCTVQ Y MUKæ MCEJ K Y RTQITCOCEJ PCWECPKC VGú G
JKUVQTKC RQYUGEJPC WDKGI GIQ UVWNGEKC LGIQ QDW YQLPCOK YKCVQY[OK
GMUVGTOKPCELæ [FÎY 5 QYKCP %JK E[MÎY QDQCOK MQPEGPVTCE[LP[OK
Y 'WTQRKG TQFMQYGL K CITCOK PC 9UEJQFKG VQ YKGNMK VTCIKEP[ D æF NWF
MQ EK ) QUQPQ VQ V[O YKúMU[O RTGMQPCPKGO G CTÎYPQ URTCYE[ VGL
VTCIGFKK LCM K LGL QHKCT[ Y[FCYCNK UKú TQWOKGè G MCVCMNKOÎY V[EJ PKMV PKG
Y[UGF Y[ITCP[ 2TGITCNK YU[UE[ CTÎYPQ RQMQPCPK Y QDW YQLPCEJ YKC
VQY[EJ LCM K Y[EKúE[ 2TGITC C KFGQNQIKC MVÎTC TQFK C VG PKGUEú EKC
11

13. #NG RTGFG YU[UVMKO RTGITC C VCM GPVWLCUV[EPKG I QUQPC Y :: UVWNGEKW
KFGQNQIKC PCELQPCNKOW + VQ Y C PKG VC KFGQNQIKC PCLDCTFKGL UKú UMQORTQOK
VQYC C PKGCNG PKG QF VGIQ IFKG Y[TQU C K LCMKG HQTO[ RT[Lú C
YWFKGUVG UVWNGEKG PKG RQQUVCYK Q RQF V[O YINúFGO PCLOPKGLU[EJ
YæVRNKYQ EK 2QYUVC Q YKGNG TÎ P[EJ QFOKCP PCELQPCNKOW CNG YU[UVMKG
æE[ Q LGFPQ PKG QOPG RTGMQPCPKG G VQ Y C PKG VGP QMTG NQP[ PCTÎF
LGUV LGF[P[O Y[LæVMQY[O C LGIQ RT[YÎFE[ VQ IGPKWUG PKG OCLæE[ UQDKG
TÎYP[EJ Y Y[V[ECPKW EGNÎY K FTÎI PKGDúFP[EJ FNC KEJ QUKæIPKúEKC 2T[
M CF[ OQ PC OPQ [è 9U[UVMKG RQYCNCLæ TQWOKGè Y[LæVMQYæ QFTúDPQ è
:: UVWNGEKC QF RQRTGFPKEJ C VCM G LCM VQ PCO FK LW YKCFQOQ QF
PCUVúRP[EJ 9[UVCTE[ CUVCPQYKè UKú PCF URGE[HKMæ UVCNKPKOW K PCKOW
PCF EC MQYKEKG QFOKGPPæ HQTOæ PCELQPCNKOW LCRQ UMKGIQ C LGUEG RTGF
VGO EJK UMKGIQ PCF URGE[HKEP[OK EGEJCOK HCU[OW Y QUMKGIQ K PKGRQYVC
TCNP[O EJCTCMVGTGO PCELQPCNKOÎY TÎ P[EJ PKGYKGNMKEJ K OC Q PCEæE[EJ
PCTQFÎY 'WTQR[ E[ #OGT[MK CEK UMKGL
LCYKUMQ PCELQPCNKOW VQ LGUV RQEWEKC FWO[ K Y[ UQ EK Y[PKMCLæEGIQ
HCMVW RT[PCNG PQ EK FQ QMTG NQPGIQ PCTQFW E[ TGRTGGPVQYCPKC QMTG NQ
PGL TCU[ NWD COKGUMKYCPKC QF RQMQNG FCPGIQ TGLQPW YKCVC Y[UVúRQYC Q
QF YKGNW UVWNGEK CNG Y :: YKGMW RT[DTC Q YTúE Y[TQFPKC G HQTO[ IGPG
TWLæE TQNKEPG TQDQLG K MQPHNKMV[ %Q EKGMCYUG Y OKCTú TQYQLW PCWM
RT[TQFPKE[EJ E QYKGM EQTC NGRKGL CE[PC TQWOKGè G LGUV RQ RTQUVW
LGFP[O ICVWPMÎY COKGUMWLæE[EJ PCU INQD C CRGYPG K V[UKúE[ KPP[EJ
RNCPGV MTæ æE[EJ Y QFNGI [EJ ICNCMV[MCEJ $[NK O[ K LGUVG O[ Eú EKæ
9UGEJ YKCVC K LGFP[O GNGOGPVÎY PKGY[MNG UMQORNKMQYCPGIQ LCYKUMC
LCMKO LGUV UCOQ [EKG
2QYKGFKC I Q PQ V[EJ MKNMC FC EJYKNú QDUGTYQYC LCM RQMCWLæ UKú
PC GMTCPKG K CO[ NK UKú ,GIQ CFCPKGO D[ Q W CVYKè UVWFGPVQO C Y C EK
YKG WOQ NKYKè KO URQLTGPKG PC Y CUPG [EKG PC [EKG PCU YU[UVMKEJ LCMQ
PC PKGTQGTYCNP[ GNGOGPV [EKC Y QIÎNG C YKúE PC PCLDCTFKGL UMQORNKMQYC
P[ K PCLVTWFPKGLU[ FQ TQWOKGPKC RTQEGU CEJQFæE[ YG 9UGEJ YKGEKG
Y LCMKO RT[U Q PCO [è 9RTCYFKG VGP PKGD[YCNG UMQORNKMQYCP[ VGOCV
D[ DCTFKGL TQWOKC [ VGTC PK Y RQRTGFPKEJ YKGMCEJ CNG RQTWU[ IQ
LGFPCM DQ PKGYæVRNKYKG YKæC UKú G LCYKUMKGO PCELQPCNKOW 2QTWUCLæE
RTQDNGO[ :+: YKGMW C Y CUCFKG DCTFKGL :: UVWNGEKC PKG OQ PC D[ Q
RQOKPæè RQLúEKC PCELQPCNKOW 0KGUVGV[ VCM G K YKGM ::+ PKG D[ QF PKGIQ
YQNP[ EQ QUVCPKG LGUEG RQMCCPG Y FCNU[EJ Eú EKCEJ MUKæ MK
12

14. I: Opuszczamy świat XX stulecia
Tytuł rozdziału może posłużyć za wstęp do zajęć
ze studentami. Nie używam z reguły – sam nie wiem
dlaczego - pojęcia „wykłady”. Wydaje mi się to na-
zbyt napuszone, w każdym razie w odniesieniu do te-
go, co sam robię. Nie jestem profesorem czy naukow-
cem, ale jednym z zawodowych dziennikarzy, których
sporo prowadzi zajęcia na różnych uczelniach. Zajmu-
jemy się tematami na których znamy się nie gorzej od
ludzi nauki, z tym, że ci podchodzą do tematu raczej
teoretycznie, zaś ludzie pióra zajmują się faktami.
Szczególnym przykładem jest polityka. Naukowcy roz-
patrują ją i tworzą jej teorię, wyodrębniając z niej
różne systemy. Opracowali teorie kilku odmian socja-
lizmu, komunizmu i nie wiadomo ilu - kapitalizmu.
Prowadzą wykłady, w których wyjaśniają każdą z tych
teorii, najczęściej, nie zaprzątając sobie nawet
głowy, która z nich jest w praktyce bardziej słuszna
i jakie będą skutki jej wprowadzania w życie.
W XX stuleciu doprowadziło to do niebywałego cha-
osu i przyniosło tragiczne skutki. Toż przecież Hi-
tler uważał się za socjalistę, a tworzony przezeń
system określono socjalizmem narodowym. Nie zamie-
rzam prowadzić „wykładu” wyjaśniającego doktrynę tej
odmiany socjalizmu, ale na pewno nie pominę zajęć,
poświęconych skutkom tego systemu. Obecnie, w dru-
giej połowie XXI stulecia nikogo nie interesują
przemówienia Hitlera i jemu współczesnych. A jednak
następstwa nazizmu w przeróżny sposób odczuwane są
po dzień dzisiejszy i - co ważniejsze - kształtują
postawę całych społeczeństw, budząc w równej mierze
zarówno strach i podejrzliwość wobec innych narodów,
jak i świadomość, że jeśli mamy uniknąć nowych tra-
gedii musimy szukać dróg zbliżenia, wzajemnego zro-
zumienia, a nawet życzliwości. I w tym zakresie rola
13

15. jaką spełniają dziennikarze jest nieporównywalnie
ważniejsza i skuteczniejsza, niż działania ludzi na-
uki. Nie uprawnia to dziennikarzy do tego, by czuli
się automatycznie wywyższeni, ani też nie pomniejsza
roli i znaczenia naukowców. Wyjaśnia natomiast, dla-
czego pracą wychowawczą, w tym głównie pracą na
uczelniach powinni zajmować się jedni i drudzy.
Inny przykład. Naukowcy teoretycy nie są w stanie
logicznie i zrozumiale wyjaśnić powodów wybuchu
pierwszej wojny światowej, konfliktu, który w zasa-
dzie stanowił faktyczny początek XX stulecia, i któ-
ry doprowadził do rozpętania drugiej wojny świato-
wej, wraz z wyłonieniem się określonych systemów po-
litycznych, z których pewne utrzymywały się jeszcze
długo po zakończeniu wojny: a więc hitlerowskim na-
zizmem, komunizmem i amerykańskim kapitalizmem, któ-
ry przeszedł w XXI stulecie jako ustrój nadrzędny
i bardzo odmienny w działaniu i znaczeniu od kapita-
lizmu XX stulecia, w szczególności w czasie jego
drugiej połowy. I tu ponownie otwiera się ogromne
pole działania dla dziennikarzy, a więc ekspertów od
przekazywania informacji zgodnych z rzeczywistością,
zdolnych tę informację skomentować zgodnie z własny-
mi przekonaniami lub ludzi czy sił z którymi autor
komentarza czuje się związany. Człowiek uważający
się za prawdziwego naukowca nie sprosta takiemu za-
daniu. Brak mu po temu odpowiedniego zasobu informa-
cji, i - co ważniejsze - nie odczuwa tak, jak dzien-
nikarz, misji kształtowania poglądów swych odbiorców
zgodnie z tym, w co sam wierzy, lub co odpowiada je-
go własnym interesom. Ponieważ refleksje te zacząłem
od wybuchu pierwszej wojny światowej, przypomnę tyl-
ko pokrótce, że tak naprawdę, nikt nie wiedział i po
dziś dzień nie wie dokładnie dlaczego doszło do tej
wojny. Pomiędzy państwami, które w wojnę tę były za-
angażowane, tj. Niemcami a Francją, Rosją a krajami
Zachodu, Japonią a Stanami Zjednoczonymi, nie było
14

16. zasadniczych politycznych rozbieżności. Po jednej
i po drugiej stronie wyznawano bardzo zbliżone ide-
ały, nawet interesy polityczne i gospodarcze nie by-
ły na tyle rozbieżne, by mogły prowadzić do konflik-
tu zbrojnego. A jednak do wojny doszło, co wyjaśnia
się bardzo różnie, choć wydaje się, że dopiero w XXI
wieku wyraźniej dostrzeżono i szerzej zinterpretowa-
no skłonność do szczególnej i wrodzonej człowiekowi
- chyba od jego stworzenia - agresywności.
A jednak jak bardzo odmienne i często odbiegające
od rzeczywistości były oceny, publikacje i komenta-
rze ludzi wyrosłych w minionym stuleciu, choć nie-
którzy przeważnie już w sędziwym wieku, przekroczyli
cezurę czasu pomiędzy wiekiem XX, zamykającym drugie
tysiąclecie naszej epoki, a wiekiem XXI, wprowadza-
jącym ludzkość w trzecie milenium, okres dla nas tak
nieodgadniony, że nie tylko nie możemy nic prognozo-
wać, a nawet nie możemy mieć pewności, czy do końca
tego tysiąclecia przetrwa życie na naszej planecie.
Zakładamy jedynie, że jeśli przetrwa, to będzie się
opierać generalnie na tych samych zasadach co obec-
nie, gdyż wiemy już i dysponujemy dowodami na uni-
wersalność życia, obejmującego cały wszechświat choć
przyjmującego zapewne dość odmienne nierzadko formy.
Z pierwszej połowy XX stulecia wyszliśmy wstrzą-
śnięci przebiegiem i skutkami pogromów, jakich dopu-
ściliśmy się jako społeczność światowa. Do ekscesów
tych zresztą doszło głównie w Europie, uważanej po-
wszechnie za centrum nauki, kultury, myśli politycz-
nej i sztuki. Tymczasem to tu właśnie, choć nie wy-
łącznie, zamordowano bestialsko dziesiątki milionów
ludzi, dzieci i starców, tych, z bronią w ręku
i bezbronnych, ludzi obojga płci przeróżnej narodo-
wości, religii i poglądów. Wchodząc głębiej w XXI
wiek zaczynano coraz wyraźniej dostrzegać, że byli-
śmy sprawcami rzezi, tym straszliwszej, że nie dała
ona żadnych efektów i nie wyleczyła ludzi z głęboko
15

17. zakorzenionego w nich okrucieństwa i właściwie po-
wszechnej skłonności do zabijania. Ponadto, skłon-
ność ta wynikała z przekonania, że jedynie poprzez
wzajemne wybijanie się, wprowadzimy świat i ludzkość
w epokę szczęścia, spokoju, dobrobytu. Minęło do-
brych kilkadziesiąt lat od zakończenia obu wojen
światowych, zanim zaczęliśmy pojmować, że szczęście
pozostawało nadal tak samo odległe i nieosiągalne,
jak poprzednio. Natomiast historia wieku XXI zaczęła
nam już od początku udowadniać, że to właśnie wyda-
rzenia XX stulecia, a szczególnie jego pierwszej po-
łowy, sprawiły, że żądza zabijania stawała się zja-
wiskiem coraz bardziej powszechnym, nie budzącym
sprzeciwu, zaś ogólnie panowało przeświadczenie, że
do osiągnięcia wytyczonych sobie celów można dojść
jedynie eliminując ludzi, którzy w naszym mniemaniu
stają nam na drodze do tego, gdy tymczasem spokojna,
rzeczowa analiza sytuacji wcale takiego stanowiska
ani nie uzasadnia, ani nie potwierdza.
Mniej więcej tak powinien wyglądać wstęp do cyklu
moich zajęć na uczelni. Przy czym, o ile konieczne
wydaje się zaprezentowanie poglądów filozoficznych
i historii pierwszej połowy XX stulecia, a więc
w zasadzie obu wojen światowych, o tyle technicznym
przebiegiem tych wydarzeń nie ma się co zajmować.
Bardzo charakterystyczny i wręcz powszechny jest bo-
wiem fakt szerokiego rozwinięcia wiedzy na temat
przebiegu obu wojen, strategii poszczególnych rządów
i przywódców wojskowych, konkretnych operacji mili-
tarnych i innych poczynań, jak na przykład zbrodni-
czych operacji unicestwiania europejskich Żydów, czy
więźniów stalinowskich łagrów.
Zatem fakty były prawie powszechnie znane, a rów-
nocześnie ich filozofia nie budziła szerszego zain-
teresowania i pozostawała niezrozumiała. Hitler
i hitleryzm są tego szczególnym przykładem. Nikt nie
wątpi, że Hitler był jednym z największych i najsku-
16

18. teczniej działających zbrodniarzy w historii ludzko-
ści. Zbrodniarzem był istotnie genialnym i szokująco
skutecznym. Jeszcze w sto pięćdziesiąt lat po jego
samobójczej śmierci powtarza się, że należy uczynić
wszystko, aby człowiek taki nie pojawił się ponow-
nie. Jak jednak nie dopuścić do tego, kiedy tak na-
prawdę prawie nikt nie wie, jaką filozofią kierował
się Hitler w swych działaniami i strategii. Czy rze-
czywiście mordował, bo sprawiało mu to przyjemność,
a więc czy faktycznie był genialnym szaleńcem? Na
tyle genialnym, że porwał za sobą cały niemiecki na-
ród. I czy naród ten znajduje również źródło radości
i satysfakcji w zabijaniu? Zastanówmy się, czy prze-
ciętny Niemiec w zabijaniu Żydów, Rosjan i Polaków
znajduje poza satysfakcją, także przekonanie, że tym
samym umacnia swoją pozycję, udowadnia, że jest lep-
szy, mądrzejszy i bardziej wartościowy od przedsta-
wicieli innych narodów, a swojej nacji zapewnia do-
statnią i bezpieczną przyszłość?
Oczywiście, zapewnię moich studentów, że są i tak
myślący i czujący Niemcy, ale zapewnię też, że głup-
ców znajdujemy w każdym narodzie. Jestem pewien
i postaram się przekazać to moim słuchaczom, że
ogromna większość Niemców nie znajdowała upodobania
w polityce agresji, ucisku, eksploatacji i ekstermi-
nacji innych nacji. Podobnie jak Rosjanie nie czuli
się lepsi, zamożniejsi i bezpieczniejsi tylko dlate-
go, że ich „wielki wódz” wymordował i zamęczył mi-
liony ludzi, w tym wielu ich rodaków. Przeciwnie,
i Niemcy, i Rosjanie obserwując zbrodnicze poczyna-
nia swoich przywódców odczuwali narastający niepo-
kój, a jednak godzili się na politykę zbrodni
i przemocy.
Dziś wiemy, że nie była to jakaś cecha charakte-
rystyczna jedynie dla XX stulecia. Po trwającym oko-
ło pół wieku okresie spokoju, będącym niejako reak-
cją na oba konflikty światowe, obecnie - jak dobrze
17

19. dziś wiemy - świat ponownie chwycił za broń. Powsta-
ła sieć organizacji terrorystycznych, które rozsze-
rzają swój zasięg, mimo że nie tylko nie są w stanie
osiągnąć postawionych sobie celów politycznych, ale
i coraz trudniej jest im je zrealizować.
Należy tu zaznaczyć, że z identyczną sytuacją
mieliśmy do czynienia w przypadku nazizmu i stalini-
zmu. Niemniej, ponownie zaczęliśmy się zabijać, i to
na coraz większą skalę, bo terroryzm stał się przy-
czyną regularnych wojen wcale nie mniej krwawych
i nie mniej bezskutecznych niż dwudziestowieczne
wojny światowe.
Zanim jednak przejdziemy do tego w dalszych wy-
kładach, należy podsumować pewne sprawy i wydarzenia
z pierwszej połowy XX stulecia. Zacząłbym od oceny
współczesnych, a co za tym idzie, od stanowiska wo-
bec największych zbrodniarzy i wymierzonej im kary.
Temat tym ważniejszy, że nie został dogłębnie prze-
analizowany. W Europie, w każdym razie, w kolebce
faszyzmu, we Włoszech i w Niemczech, najwięksi
zbrodniarze, Hitler i Mussolini końca wojny nie do-
czekali. Włoski „Duce” został po prostu stracony bez
sądu, zaś Hitler popełnił samobójstwo. Powiedział-
bym, że śmierć Mussoliniego jest dowodem małości
Włochów, a samobójstwo Hitlera dowodem jego małości.
Można dodać, że obaj ci przywódcy okazali się w su-
mie tchórzami i małymi ludźmi. Sądzę, że tak też
oceni ich historia nadchodzących wieków, które z ca-
łą pewnością nie będą okresem spokoju i rzeczo-
wości, sprzyjających bezstronnym ocenom popełnionych
zbrodni.
Taka bezstronna ocena była, jest i będzie nie ła-
twym zadaniem. Dowodem jest w tym przypadku powojen-
na historia innych przywódców i sprawców obu wojen
światowych. Cesarz Austrii, co najmniej współwinny
wybuchu pierwszej wojny światowej, zmarł nie docze-
kawszy jej zakończenia, natomiast jego następcę
18

20. uznano za nie ponoszącego żadnej winy. Został jedy-
nie zdetronizowany i udał się na emigrację do Szwaj-
carii. Uważano go za człowieka osobistej uczciwości,
został też beatyfikowany przez papieża Jana Pawła
II. O współodpowiedzialności za zbrodnie mowy więc
być nie może. W sumie, dość podobne po pierwszej
wojnie światowej były losy cesarza Niemiec, któremu
nie postawiono żadnych oskarżeń, pozbawiając jedynie
tronu i zsyłając na emigrację, na której przeżył
jeszcze kilkanaście lat.
Mniej szczęścia miał car Rosji, zamordowany przez
bolszewików i to nie w następstwie wojny światowej,
ale jako będący przeszkodą do objęcia przez nich
władzy w kraju.
Nic złego nie spotkało też cesarza Japonii, który
nawet nie został zdetronizowany. Oczywiście, pozycje
przywódców zachowali również politycy z przeciwnej,
zwycięskiej strony frontu - Anglii, Francji i Stanów
Zjednoczonych. Tam zresztą nie szukano zbrodniarzy
wojennych. Zresztą stanowi to potwierdzenie panują-
cej od wieków reguły: zbrodniarzy szukano i karano
po stronie przegranej. Zwycięzcy mieli zawsze rację
i z reguły, jako bohaterowie przechodzili do histo-
rii.
Najlepszym i wymownym przykładem tej zasady jest
to, co było wynikiem drugiej wojny światowej. Za
zbrodniarzy uznano przywódców hitlerowskich Niemiec
i faszystowskich Włoch, co - mimo że zgodne z prawdą
– nie ukazuje i nie piętnuje wszystkich odpowie-
dzialnych za zbrodnie, także w gronie zwycięzców.
Tam byli wyłącznie „wielcy”, jak Roosevelt, Chur-
chill, Stalin i paru mniej znaczących, a więc nie
podlegających ocenie przywódców kilku mniej ważnych
krajów.
Jeszcze inaczej wyglądało to w tak olbrzymim kra-
ju, jak Chiny. Będzie o nim jeszcze mowa w kolejnych
wykładach, ale do poruszanego w tym fragmencie tema-
19

21. tu należy dodać, że sytuacja czołowych chińskich
przywódców była jeszcze całkiem inna. Mam oczywiście
na myśli wodzów walczących ze sobą dwóch obozów po-
litycznych, Czang Kai-szeka, przywódcę nacjonalistów
skupionych w Partii Narodowej (Kuomintang) i Mao
Tse-tunga, przywódcę lewicy skupionej wokół Partii
Komunistycznej.
Nie czas jeszcze i nie miejsce, aby w tym momen-
cie wnikać w tematykę Chin. Dla lepszego zrozumienia
tematu trzeba powiedzieć, że chińskie spojrzenie na
świat, na politykę i na własnych przywódców jest
bardzo odmienne od europejskiego. Chiński ruch na-
cjonalistyczny, Kuomintang ma niewiele wspólnego
z europejską prawicą, zarówno z demokracją, jak i z
faszyzmem, w naszym rozumieniu tych systemów. Natu-
ralnie, nonsensem byłoby upatrywać w Czang Kai-szeku
chińskiego faszysty, tak jak przedstawiano tego
przywódcę w propagandzie stalinowskiej. Równocze-
śnie, należy zdawać sobie sprawę, że Komunistyczna
Partia Chin i jej przywódca Mao nie mają nic wspól-
nego ze stalinizmem. Zarówno Czang Kai-szek i Mao są
odpowiedzialni za śmierć milionów swoich rodaków,
a jednak nigdy przez samych Chińczyków nie byli oce-
niani jako rodzimy odpowiednik Hitlera czy Stalina.
Czang Kai-szek ostatecznie przegrał z Mao w woj-
nie domowej i pozostał na Tajwanie, który po dzień
dzisiejszy pozostaje niepodległym państwem, wbrew
ustawicznym i nie pozbawionym zasadności protestom
Pekinu uważającym go za jedną z prowincji Chin.
Czang Kai-szek jako przywódca Tajwanu dotrwał na tym
stanowisku do śmierci i był zaciekle atakowany przez
propagandę chińską, choć nigdy nie uznano go za
przestępcę wojennego i nigdy za nic nie został uka-
rany.
Historia Mao Tse-tunga jest w pewnym sensie
prostsza, choć budzi jeszcze większe zdumienie. Mao,
podobnie jak Stalin, rozprawiał się z własnym naro-
20

22. dem, w każdym razie z tymi, których uważał za swoich
przeciwników. Nigdy jednak w samych Chinach nie po-
stawiono mu zarzutu z powodu krwawych rozpraw z opo-
zycją polityczną. Do dziś nikt takich oskarżeń nie
wysunął. Mao Tse-tung wszedł do historii Chin jako
wielka postać, a ponieważ minęło tak wiele lat od
jego śmierci, można sądzić, że tak już pozostanie.
Wszyscy doskonale jak przypuszczam, znają histo-
rię Stalina, po śmierci prawie powszechnie uznanego
za jednego z największych zbrodniarzy wszechczasów,
a mimo to wielu było jeszcze takich, co nadal żywili
do niego uwielbienie, choć stanowili mniejszość na-
rodu rosyjskiego. Z upływem czasu jednak zaczęto tę-
sknić za Związkiem Radzieckim jako za mocarstwem,
które choć nie zapewniało Rosjanom dobrobytu, to
jednak gwarantowało im poczucie bezpieczeństwa. Ale
nastroje uwielbienia dla „genialnego wodza” nie po-
wróciły; odnieść to można do wszystkich krajów, któ-
re znajdowały się w orbicie wpływów Stalina. Mowa
o krajach wcielonych do ZSRR, takich jak republiki
bałtyckie, czy państwa środkowo-azjatyckie, jak i o
grupie państw zwanych demokracjami ludowymi, które
w zasadzie pozostawały niepodległe, ale były przez
Stalina i jego aparat skrzętnie kontrolowane.
Dla pełni obrazu trzeba dodać, że bezpośrednio po
drugiej wojnie światowej, jak i w dalszych latach,
stopniowo sądzono i karano winnych zbrodni popełnia-
nych w czasie rządów politycznych dyktatur. Dotyczy-
ło to głównie, jeśli nie wyłącznie krajów w rejonach
objętych wpływami demokracji zachodniej bądź rozu-
miejących charakter takiej demokracji. Już w pań-
stwach odległych od oddziaływania tego systemu, jak
w byłych azjatyckich republikach radzieckich, proce-
sy odchodzenia od dyktatur miały zdecydowanie od-
mienny przebieg i charakter. W Europie proces ten
był w zasadzie dość prosty i łatwy do zrozumienia.
Ludzie z aparatu dyktatur zostali generalnie potę-
21

23. pieni, a w wielu przypadkach ukarani. To właśnie
spotkało czołowych reprezentantów niemieckiego fa-
szyzmu, a w mniejszym stopniu - włoskiego. Rozliczo-
no naturalnie także przedstawicieli krajów okupowa-
nych i kontrolowanych przez faszystów, którzy
z przeróżnych powodów, przeważnie kierowani stra-
chem, faszyzmowi służyli.
Całkiem inny i już wcale nie tak prosty był nato-
miast proces rozprawiania się z winnymi zbrodni sta-
linizmu. Poruszając ten temat, stajemy przed bardzo
skomplikowanym, ważnym i nigdy do końca nierozwiąza-
nym problemem w historii drugiej połowy XX stulecia.
Sprawie tej poświęcono dziesiątki książek, które
problem nie tyle wyjaśniają, co komplikują, i to
chyba w dwóch aspektach. Jeden z nich jest przynajm-
niej zrozumiały. Zarówno faszyzm nazistowski jak
i stalinizm wywodziły się ze zbrodniczych skłonności
tkwiących w ludzkim charakterze i głosiły przekona-
nie, że władzę można utrzymać i skutecznie sprawować
dokonując masowej eksterminacji wszystkich, w któ-
rych upatruje się przeciwników tych systemów.
I tak też działały na wszystkich szczeblach wła-
dze nazistowskie jak i stalinowskie. Różnica między
taktyką jednych i drugich polegała tylko na tym, że
nazizm w zasadzie nie krył się ze swą praktyką maso-
wych zbrodni, uważając je za konieczne, nieuniknione
i przynoszące pożytek społeczeństwu. Stalinizm tak-
tykę tę starał się raczej skrywać, a działał pod tym
względem tak umiejętnie, że jeszcze pod koniec wieku
pełen obraz masowych rzezi nie był w pełni znany,
tak jak nie do końca poznano odpowiedzialność za to
całego stalinowskiego aparatu władzy.
W konsekwencji, rozpatrując problem w wiele dzie-
sięcioleci później, nikt nie jest w stanie dokładnie
i z pewnością powiedzieć, kto, w jakim wymiarze i z
jakich powodów brał udział w tych masowych zbrod-
niach. W efekcie, nawet ci, co bez najmniejszych
22

24. wątpliwości brali w tym udział, nie ponieśli żadnej
odpowiedzialności i żadnej kary. Natomiast spośród
tych, którzy karę ponieśli, co do wielu nie ma pew-
ności, czy faktycznie ponosili oni winę za zbrodnie
stalinizmu.
Zresztą jak problem ten był niejednoznaczny, naj-
wymowniej świadczą losy samego Stalina, który do
śmierci zachował pozycję niekwestionowanego przywód-
cy i powszechnie wielbionego oraz szanowanego wodza
narodu.
Słowa potępienia przyszło dopiero po jego śmier-
ci. Wtedy też zakwestionowano jego wielkość i poło-
żono kres kampanii jego kultu, zmieniono nazwy
miast, ulic i placów, noszących jego imię. Usunięto
jego zabalsamowane zwłoki z mauzoleum na Placu Czer-
wonym w Moskwie i przeniesiono w miejsce o wiele
skromniejsze. Zaprzestano publikacji prac naukowych
i powieści głoszących wielkość Stalina. W zasadzie,
nie rozliczono jego współpracowników i w ZSRR nie
doszło do takich procesów, jakie latami ciągnęły się
w Niemczech zachodnich. Nikt z najbliższych nawet
współpracowników Stalina nie odpowiadał za masowe
zbrodnie, aresztowania i dziesiątki lat, spędzonych
w łagrach i więzieniach przez ludzi posądzonych na-
wet nie zawsze o wrogi, ale czasami niewystarczająco
wiernopoddańczy stosunek do wielkiego wodza.
Można więc powiedzieć, że w ZSRR i w krajach
przez niego kontrolowanych, ze stalinizmem w zasa-
dzie nie rozliczono się, a po rozpadzie ZSRR i po-
wstaniu federacyjnej republiki rosyjskiej, na tego
rodzaju obrachunki było już za późno.
Tu trzeba dodać, że takich rozliczeń nie przepro-
wadzono też i w innych rejonach świata. W sumie, po
względnie spokojnej drugiej połowie XX stulecia,
świat wkroczył w kolejny wiek i w nowe tysiąclecie
jakby uspokojony i uwolniony od zbrodni, które do-
tknęły ludzkość w poprzednich stuleciach.
23

25. Dominowało przekonanie, że mimo różnych sporów
i konfliktów między narodami, całymi regionami i re-
ligiami, świat wkracza jednak w nową epokę, którą
będzie cechować coraz powszechniejsze zrozumienie
wagi pokoju, powszechnego dialogu i rozwiązywanie
problemów bez użycia siły, co było praktyką poprzed-
nich epok.
24

26. Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment
pełnej wersji całej publikacji.
Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.
Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można
nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są
jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.
Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie
internetowym e-booksweb.pl - Audiobooki, ksiązki audio,
e-booki .