Байр суурийн илэрхийлэл - Хэтийн төлөө

1. 1
2015 îí áà èðýýä¿éí Õºãæëèéí Õºòºëáºðò
ÕÀÌÒ ÎËÎÍÄ Ò¯ØÈÃËÝÑÝÍ ÑÝÐÃÝÝÍ ÇÀÑÀËÒ ÁÀ ÕÀÌÐÓÓËÀÍ
ÕªÃƯ¯ËÝÕÈÉÍ ÕÎÎÐÎÍÄÛÍ ÕÎËÁÎÎ ÕÀÌÀÀÐÀË
Áàéð ñóóðèéí
èëýðõèéëýë – Õýòèéí
òºëºâ

2. Õîëáîî áàðèõ õàÿã:
ÀÈÔÎ áàéãóóëëàãûí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð
Óëààíáààòàð 210648, Ø/õ: 75
Óòàñ: 70153058
Àíõíû õýâëýë, 2013 îí
Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Åâðîïûí Õîëáîî, ÀÈÔÎ áàéãóóëëàãûíÝíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Åâðîïûí Õîëáîî, ÀÈÔÎ áàéãóóëëàãûí
ñàíõ¿¿æèëòààð õýðýãæèæ áóé “Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéãñàíõ¿¿æèëòààð õýðýãæèæ áóé “Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã
íèéãýìø¿¿ëýõýä òóñëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä îð÷óóëæ, 3000 õóâü õýâëýâ.íèéãýìø¿¿ëýõýä òóñëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä îð÷óóëæ, 3000 õóâü õýâëýâ.
Åâðîïûí Õîëáîî
Îð÷óóëñàí: Ä.Òóëãàìàà, Íèéãìèéí óõààíû ìàãèñòð
Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Á.Îòãîíæàðãàë, Àíàãààõ óõààíû ìàãèñòð,
ÌÓ-ûí Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí äîêòîðàíòóð
Ë.Ýíõáóÿíò, Íèéãìèéí óõààíû ìàãèñòð

3. ÕÀÌÒ ÎËÎÍÄ Ò¯ØÈÃËÝÑÝÍ ÑÝÐÃÝÝÍ ÇÀÑÀËÒÛÍ (ÕÎÒÑÇ)
ÀÇÈ-ÍÎÌÕÎÍ ÄÀËÀÉÍ Ñ¯ËÆÝÝ
2009 îíû 2-ð ñàðä Òàéëàíäûí Áàíãêîê õîòîä Àçè-Íîìõîí
äàëàéí ÕÎÒÑÇ-ûí àíõíû Êîíãðåññ áîëæ, Àçè-Íîìõîí äàëàéí
á¿ñèéí áîëîí áóñàä á¿ñ¿¿äýýñ íèéò 52 îðíû 650 òºëººëºã÷èä
îðîëöñîí áèëýý. Ýíýõ¿¿ Êîíãðåññ îðîëöîã÷äîä á¿ñèéí ò¿âøèíä
ãóðàâ õîíîãèéí òóðø èæèë ñîíèðõîëòîé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàõ, ÿðèëöàõ, õîëáîî òîãòîîõ, ñ¿ëæýý áàéãóóëàõ ñàéõàí
áîëîìæèéã îðîëöîã÷äîä îëãîñîí þì. Êîíãðåññîîñ ÕÎÒÑÇ-ûí
Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí ñ¿ëæýýã áàéãóóëæ, Àçè-Íîìõîí äàëàéí
Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí õºãæëèéí òºâèéã íàðèéí áè÷ãèéí ãàçðààð
òîìèëæ, öààøäàà ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõýý
òîõèðîëöñîí. Êîíãðåññûí òºãñãºëä îðîí á¿ðèéí òºëººëºã÷èä
õóðàëäàæ, ÕÎÒÑÇ-ûí Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí ñ¿ëæýýíä
ººðèéí îðíûã òºëººëºõ çîõèöóóëàã÷èéã ñîíãîñîí áèëýý.
ÀÇÈ-ÍÎÌÕÎÍ ÄÀËÀÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÝÐÕØÝÝËÈÉÍ
ÕªÃÆËÈÉÍ ÒªÂ
Àçè-Íîìõîí äàëàéí Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí õºãæëèéí òºâ
(APCD) íü õºãæëèéí áýðõøýýë áà á¿ñèéí õºãæëèéí òºâ þì. Àçè-
Íîìõîí äàëàéí Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí õºãæëèéí òºâ (APCD)
íü “Àçè, Íîìõîí äàëàéí Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí
Àðâàí æèë: 1993-2002” –èéí ¿ð ä¿íä Òàéëàíäûí Õààíò çàñãèéí
Íèéãìèéí Õºãæèë, Õ¿íèé õàìãààëëûí ÿàì áîëîí ßïîíû Çàñãèéí
ãàçðûí ßïîíû Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàã (ÆÀÉÊÀ)-òàé
õàìòðàí Òàéëàíäûí Áàíãêîê õîòîä áàéãóóëàãäñàí. Àçè-Íîìõîí
äàëàéí Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí õºãæëèéí òºâ (APCD) íü Àçè-
Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí ãó÷ ãàðóé îðîíòîé õàìòàð÷ Õààíû ºíäºð
çýðýãò ÿíæ Ìàõà ×àêðè Ñèðèíäõîðíû èâýýí òýòãýäýã Àçè-
Íîìõîí äàëàéí Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí õºãæëèéí òºâ (APCD)-
èéí Ñàíã óäèðäàæ áàéíà. ͯÁ-ûí Àçè, Íîìõîí äàëàéí Íèéãýì,
ýäèéí çàñãèéí õîðîî (ESCAP) íü Àçè-Íîìõîí äàëàéí Õºãæëèéí
áýðõøýýëèéí õºãæëèéí òºâ (APCD)-èéã 2013-2022 îíû “Ýðõèéã
áîäèò áîëã Èí÷åîíû Ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ á¿ñèéí õºãæëèéí
áýðõøýýëèéí òºâ ãýæ çàðëàñàí áèëýý.

4. ÇÎÕÈÎÃ×ÈÄ
Ìàÿà Òîìàñ (Äð.)
Õºãæëèéí áýðõøýýë, ÕÎÒÑÇ áà Õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ
Ñýòã¿¿ëèéí Åðºíõèé ðåäàêòîð
Áàíãàëîð, Ýíýòõýã
Àêèèå Íèíîìèÿà (Íî¸í.)
Àçè-Íîìõîí äàëàéí Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí õºãæëèéí òºâèéí
ÿéöýòãýõ çàõèðàë
Áàíãêîê, Òàéëàíä
Õ¯ÐÒÝÝÌÆ
Ýíýõ¿¿ ìàòåðèàë íü ñóë õàðààòàé áîëîí õàðààã¿é õ¿ì¿¿ñò
çîðèóëæ òåêñò õýëáýðýýð ¿íýã¿é òàðààãäàæ áàéãàà. Äýëãýðýíã¿é
ìýäýýëëèéã info@apcdfoundation.org õàÿãààð õîëáîãäîæ àâíà óó.

5. ªÌÍªÕ ¯Ã
ÕÎÒÑÇ-ûí Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí ñ¿ëæýý íü ñ¿¿ëèéí àðâàí
æèëèéí òóðøèä á¿õ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã íèéãìèéí
àìüäðàëä á¿ðýí ä¿¿ðýí îðîëöóóëæ, á¿õ ¿éë÷èëãýý, áàéãóóëëàãóóäàä
ñààäã¿é õ¿ðýõ áîëîìæèéã îëãîõ - Õàìò îëîíä ò¿øèãëýñýí Õàìðóóëàí
Õºãæ¿¿ëýõ (CBID) ñòðàòåãèò õ¿ðýõèéã çîðèõ Õàìò îëîíä ò¿øèãëýñýí
ñýðãýýí çàñàëò (ÕÎÒÑÇ)-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýí àæèëëàæ
áàéíà.
Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéãýðõìýäýëæ¿¿ëæ,òýäíèé㓪ºð÷ëºëò
øèíý÷ëýë õèéõ ãîë õ¿÷” áîëîõîä íü òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýë áîëîõ
òîãòâîðòîé õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ ç¿ãò, ýåðýã ººð÷ëºëò, ººðñäèéíõºº
èðýýä¿éã ñàéæðóóëàõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõîä ìàíëàéëàõ ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýõèéí òóëä ýíýõ¿¿ “2015 îí áà èðýýä¿éí Õºãæëèéí Õºòºëáºðò
ÕÎÒÑÇ áà Õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõèéí õîîðîíäûí õîëáîî õàìààðàë”
Áàéð ñóóðèéí èëýðõèéëýë – Õýòèéí òºëºâèéã ÕÎÒÑÇ-ûí Àçè-Íîìõîí
äàëàéí á¿ñèéí ñ¿ëæýý, Àçè-Íîìõîí äàëàéí Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí
õºãæëèéí òºâ (APCD)-òýé õàìòàð÷ áîëîâñðóóëñàí þì.
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò õýðýãæèæ äóóññàíû äàðàà Àçè, Íîìõîí
äàëàéí îðíóóäàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí èðýýä¿éí
÷èãëýëèéí ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéã îëæ èëð¿¿ëýõ, ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí
õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëàõ, õàìðóóëñàí, ñààäã¿é, ýðõýä ñóóðèëñàí
íèéãìèéã äàõèí áàòàëãààæóóëæ, áîäîë ñàíàà㠺人õ çîðèëãîîð Õàìò
îëîíä ò¿øèãëýñýí Õàìðóóëàí Õºãæ¿¿ëýõ (CBID) òàëààð á¿ñèéí
îðíóóäûí òóðøëàãà, ¿çýë áîäëûã ýíýõ¿¿ íîìîîð äàìæóóëæ õ¿ðãýæ
áàéíà.
Ãóëàì Íàáè Íèçàìàíè (Íî¸í.)
ÕÎÒÑÇ-ûí Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí Ñ¿ëæýýíèé Äàðãà

6. ÀÃÓÓËÃÀ
Òàíèëöóóëãà ..................................................................................... 7
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò áà Õºãæëèéí áýðõøýýë................... 8
ÕÎÒÑÇ áà Õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ.................................................. 13
ÕÎÒÑÇ õàíäëàãààð Ìÿíãàíû Õºãæëèéí
Çîðèëòóóäàä õ¿ðñýí îëîëò àìæèëòóóä.......................................... 23
2015 îí áà èðýýä¿éí Õºãæëèéí Õºòºëáºðò ÕÎÒÑÇ áà
Õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõèéí õîîðîíäûí õîëáîî õàìààðàë ............. 33
2015 îí áà èðýýä¿éí Õºãæëèéí Õºòºëáºðò
ÕÎÒÑÇ-ò òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýë............................................. 36
Ä¿ãíýëò ........................................................................................... 43
Àøèãëàñàí ìàòåðèàëóóä ................................................................ 44
Òîâ÷ëîë........................................................................................... 46

7. 7
ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ
2013 îíû 4-ð ñàðä Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà äýëõèéí óëñ
îðíóóäûí çàñãèéí ãàçàð, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä, èðãýíèé
íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòàð÷ Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò,
2015 îíû çîðèóëàëòàíä 1000 ºäðèéí àæèãëàëò õèéñýí þì. Ìÿíãàíû
Õºãæëèéí Çîðèëòóóäûí äýâøëèéã ò¿ðãýñãýõ, í¿õ öîîðõîéã áºãëºõ
õºäºëãºã÷ õ¿÷èéã áèé áîëãîõûã óðèàëæ, 2015 îí áîëîí öààøäûí
èðýýä¿éí Õºãæëèéí õºòºëáºðò õóâüñàë ººð÷ëºëò õèéõèéã çºâëºñºí
óóëçàëò áîëñîí.
2012 îíû Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòûí õýðýãæèëòèéí òàéëàíä çàðèì
íýãýí ñýòãýë õºäºëãºì àìæèëòóóä á¿ðòãýãäñýí áàéíà: á¿ñ áîëãîíä
òóéëûí ÿäóóðàë áóóðñàí; óíäíû óñíû ýõ ¿¿ñâýð íü ñàéæèðñàí óñûã
èõýíõ õ¿ì¿¿ñ õýðýãëýæ áàéíà; õºãæèæ áàéãàà óëñ îðîíä àìüäàð÷
áàéãàà ÿäóóñûí õîðîîëëûí (óäàì äàìæñàí ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéí õîðîîëîë)
õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë ñàéæèðñàí; àíõàí øàòíû áîëîâñðîë ýçýìøèæ
áàéãàà ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿¿õä¿¿äèéí õàðüöàà òýãø áîëñîí; åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä ýëñýí îðæ áàéãàà õ¿¿õä¿¿äèéí òîî íýìýãäñýí,
òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë áóóðñàí; õóìõàà, ñ¿ðüåýãèéí
òîõèîëäîë áóóðñàí; ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéí ýì÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ
ñàéæèðñàí. Äýýðõ õºãæèë äýâøëýýñ ãàäíà ºëñãºëºí, ýõèéí ýíäýãäýë,
õ¿éñèéí òýãø áàéäàë, õºäºº îðîí íóòàãò àþóëã¿é óñ õýðýãëýõ, ìºí
ÿäóóñûí õîðîîëîëä àìüäðàõ õ¿íèé òîî èõñýæ áàéíà ãýõ çýðýã ìàø
îëîí òîì ñààä áýðõøýýë¿¿ä õýâýýð áàéñààð áàéíà.
ßäóó õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé õàìãèéí òîì îëîí
óëñûí ñàíàà÷ëàãà áîëîõ Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòóóäûí 8 çîðèëãî,
ò¿¿íèéçîðèëòóóäáîëîí¿ç¿¿ëýëò¿¿äíüõºãæëèéíáýðõøýýëèéãòîäîðõîé
áàéäëààð òóñãààã¿é ãýæ õºãæëèéí áýðõøýýëèéí ñàëáàðò îðîëöîã÷
õ¿ì¿¿ñ ø¿¿ìæèëñýýð èðñýí. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã á¿õ
çîðèëãîä óãààñàà õàìðóóëñàí áàéäàã ãýæ õýëäýã áîëîâ÷ õýçýý ÷ õºãæëèéí
áýðõøýýëèéí äýìæèã÷, èäýâõòýí áîëîí õºòºëáºðèéí õýðýãæ¿¿ëýã÷
íàð ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãààã¿é, ìºí ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëèéí òóðøèä
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòîíä õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òóñãàé
çîðèëò, ¿ç¿¿ëýëò íýìýõýä á¿ñèéí áîëîí äýëõèéí ò¿âøèíä îðîëäëîãî
õèéñýí. Äýëõèéí Áàíêíû Åðºíõèéëºã÷ àñàí Æåéìñ Âîëôåíñîí
(2002) “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õºãæëèéí ãîëüäðîëä òàòàí
îðóóëàõã¿é ë áîë 2015 îí ãýõýä ÿäóóðëûã 50 õóâèàð áóóðóóëæ, ýñâýë
îõèä, õºâã¿¿ä àíõàí øàòíû áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëíý ãýñýí Ìÿíãàíû
Õºãæëèéí Çîðèëò áèåëýõ áîëîìæã¿é” ãýæ 2000 îíû 9-ð ñàðä äýëõèéí
180 îðíû óäèðäàã÷äûí ͯÁ-ûí Ìÿíãàíû äýýä ò¿âøíèé óóëçàëò äýýð
õ¿ëýýí çºâøººðñíèéã ýíä çîðèóä äóðäìààð áàéíà.

8. 8
ÌßÍÃÀÍÛ ÕªÃÆËÈÉÍ ÇÎÐÈËÒ ÁÀ ÕªÃÆËÈÉÍ
ÁÝÐÕØÝÝË
Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí àñóóäëûã Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèóëò á¿ðò
õàìðóóëàõ ¿íäñýí øàëòãààíûã Äýëõèéí Áàíê ìàø ñàéí õàðóóëñàí
(http://go.worldbank.org/G2UGT4F6R0) -ûã ýíä äóðäâàë:
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò 1: ßäóóðàë, ºëñãºëºíã áóóðóóëàõ
Õºãæëèéí áýðõøýýë, ÿäóóðàë õîîðîíäîî õàðèëöàí õàìààðàëòàé.
Õºãæèæ áàéãàà îðíû õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ õºãæëèéí
áýðõøýýëã¿é õ¿ì¿¿ñýýñ èë¿¿ ÿäóó àìüäàð÷ áàéíà ãýñýí íîòîëãîî
áàéäàã. Èõýíõ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîâñðîë ýçýìøèæ,
àæèë õºäºëìºð ýðõýëæ ÷àääàãã¿é. Ýíý ãàæóóäàë íü ýð¿¿ë ìýíäèéí
óæèã íºõöºë áàéäëûã ¿¿ñãýæ, ºðõ ãýðèéí õîìñ íººöèéã óëàì
áàãàñãàäàã.
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò 2: Á¿õ íèéòýýð àíõàí øàòíû áîëîâñðîë
ýçýìøèõ
Õºãæèæ áàéãàà îðíû 115 ñàÿ õ¿¿õýä àíõàí øàòíû áîëîâñðîë
ýçýìøýýã¿é áàéäàã áºãººä ò¿¿íèé 40 ñàÿ íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿¿õýä áàéíà. Èõýíõäýý õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿ä ñóðãóóëü
äýýð òàíèãäààã¿é áàéäãèéí óëìààñ ñóðãóóëèà îðõèäîã. ÀÍÓ-ä
àíãèäàà äàõèí ñóðäàã ýñâýë ñóðãóóëèà îðõèäîã õ¿¿õä¿¿äèéí èõýíõ
íü ñýòãýöèéí ýñâýë îþóíû áýðõøýýëòýé áàéäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí
àñóóäëûã àíõààðàëäàà àâàõã¿é áîë ýíý íü ýðãýýä Á¿õ íèéòýýð
àíõàí øàòíû áîëîâñðîë ýçýìøèõ çîðèëãî áèåëýõ áîëîìæã¿é áîëæ
áàéãàà þì.
Ñóðãóóëü äýýð íàëóó çàì
áàéãóóëñàí

9. 9
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò 3: Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã äýìæèæ,
ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðõ ìýäýëæ¿¿ëýõ
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä áýëãèéí äàðàìòàíä ºðòºõ íü
ýëáýãáàéäàã.Ýìýãòýé÷¿¿äèéãõ¿÷èðõèéëýõíüñýòãýëç¿éíáýðõøýýë,
ìºí çàðèì íýã õºãæëèéí áýðõøýýë, òóõàéëáàë óìàé óðàãäàõ çýðýã
áýëãèéí çàìûí àñóóäàëòàé áîëãîäîã. Îõèä, ýìýãòýé÷¿¿ä ãýðèéíõýý
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèéã àñðàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Õàìò
îëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñòýý òóñëàõ ¿éë÷èëãýý õîìñ
áàéãààãààñ îõèä, ýìýãòýé÷¿¿ä ñóðãóóëüä ñóðàõ, àæèë õºäºëìºð
ýðõëýõ áîëîìæã¿é áîëäîã.
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò 4: Õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí íºõöºë
áàéäëààñ øàëòãààëæ, ìºí òýäýíä ¿ç¿¿ëäýã ¿éë÷èëãýý, îðîí ãýðò
òýäíèéã áóðóó îéëãîäîãîîñ áîëîîä ýäãýýð õ¿¿õä¿¿äèéí ýíäýõ
ýðñäýë ºíäºð áàéäàã. Ýðò èëð¿¿ëýëò, ýì÷èëãýý, áîëîâñðîë îëãîõ íü
òýäíèé àìüä ¿ëäýõ ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëæ, òýäíèé àìüäðàëä õºãæëèéí
áýðõøýýëýýñ ãàðàõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã áàãàñãàíà.
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò 5: Ýõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí
ìýäýýëýë õîìñ àâäàã. Òýä èõýíõäýý áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ
ºíäºð ýðñäýëòýé áàéäàã. Ýíý íü òýäíèéã õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýëò,
ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ä ºðòºõ ºíäºð ýðñäýëèéã äàãóóëäàã. ̺í õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿ðèéí ñóâãèéã õ¿÷ýýð áîîõ ýðñäýë
íü ºíäºð áàéäàã. ßëàíãóÿà çàëóó ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèäóóäûí õóâüä
æèðýìñëýëò íü õºãæëèéí áýðõøýýëä õ¿ðãýæ áîëíî.
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò 6: Õ¿íèé äàðõëàë õîìñäîëûí âèðóñ
(ÕÄÕÂ), Äàðõëàëûí îëäìîë õîìñäîë (ÄÎÕ), Õóìõàà, áóñàä
ºâ÷èíòýé òýìöýõ
ÄÎÕ áîëîí áóñàä õàëäâàðò ºâ÷èí íü ÷àäâàð àëäàëòàíä õ¿ðãýäýã.
Ãýõäýý õàìãèéí ãîë íü ýäãýýð õàëäâàðò íºõöºë áàéäëóóäûã çîãñîîõ
îðîëäëîãî íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õàìààðóóëæ áàéãàà
õýðýã áèø þì.
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò 7: Îð÷íû òîãâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ
Îð÷íû àþóë íü õºãæëèéí áýðõøýýëèéí îëîí õýëáýð¿¿äèéí
ýõëýëèéã òàâèõàä íºëººëäºã. Òóõàéëáàë çàðèì áàéãàëü îð÷íûã

10. 10
áîõèðäóóëàã÷ áîäèñ íü õýä õýäýí õºãæëèéí áýðõøýýëä õ¿ðãýæ
áîëíî. ßâãàí çîð÷èã÷èéí àþóëã¿é áàéäàëä àñàð èõ íºëºº
¿ç¿¿ëýõýýð çàìûã òºëºâëºõ õýðýãòýé. Õºãæëèéí áýðõøýýëä õ¿ðãýæ
áîëîõ çàìûí îñëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéã îñîëä îðîõîîñ íü õàìãààëàõ áîëîìæòîé. Õ¿ðòýýìæã¿é
îð÷èí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèéã ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ¿éë
àæèëëàãààíä îðîõîä íü ñààä áîëäîã. Îð÷èíã á¿õ õýðýãëýã÷äýä
çîðèóëæ çàãâàð÷ëàõ, á¿òýýõ, ¿éë÷ëýõýä îð÷èíã ñàéæðóóëàõ çàðäàë
íü ºíäºð, õàðèí ¿ð ä¿í íü áàãà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéäàã. Õîòæèëò
èõñýæ, õ¿í àì õóðäàí íàñæèæ áàéõàä îð÷íû õ¿÷èí ç¿éë áîëîí
õºãæëèéí áýðõøýýë íü ìàø ÷óõàë àñóóäàë þì.
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò 8: Õºãæëèéí òºëºº äýëõèé íèéòèéí
ò¿íøëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ
-“Ò¿íøëýë áîë õàìðóóëàëò, ººðººð õýëáýë á¿õ õ¿í ãýñýí ¿ã”
Àíãëèéí Îëîí óëñûí Õºãæëèéí Õýëòýñ (DFID) ìºí Ìÿíãàíû
Õºãæëèéí Çîðèëòóóä, õºãæëèéí áýðõøýýë, ÿäóóðëûí òàëààð
õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëñàí. 2005 îíû ýõýýð Îëîí óëñûí
Õºãæëèéí Õýëòýñ (DFID)-èéí Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí ìýäëýã,
ñóäàëãààíû (KaR) õºòºëáºðèéí Áîäëîãûí Òºñëèéí òàéëàíä
äóðäàõäàà (Òîìàñ, 2005):
“Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí ìýäëýã, ñóäàëãààíû (KaR) õºòºëáºðèéí
Áîäëîãûí Òºñëèéí Êàìáîäæè, Ðâàíäà, Ýíýòõýãò õèéñýí ñóäàëãààíû
àæëûí ä¿ãíýëòýýñ õàðàõàä ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä õºãæëèéí
áýðõøýýë áîëîí Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòûí îëîëò àìæèëòóóä
õîîðîíäîî õîëáîîòîé áàéãàà íü òîäîðõîé áàéíà:
Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí
îëîí óëñûí ºäðèéí ¿éë
àæèëëàãààíóóä

11. 11
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ èõýíõäýý íýí ÿäóó áàéäàã; òýä
ÿäóóðàëä èë¿¿ ºðòºæ, õºãæëèéí áýðõøýýëã¿é õ¿ì¿¿ñýýñ èë¿¿
ÿäóóðëààñ ñàëàõàä ìàø áàãà áîëîìæòîé áàéäàã.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áàðàã á¿ãäýýðýý õ¿íèé í¿äýíä
òóñäàãã¿é, àíõààðëààñ ãàäóóð, õºãæëèéí ãîëüäðîëä îðóóëäàãã¿é.
Õºãæëèéí áýðõøýýë á¿õ íèéãýì, á¿ëã¿¿äèéã õîîðîíä íü
õàãàëäàã. Íýí ÿäóó, àíõààðëààñ ãàäóóð áàéãàà õ¿ì¿¿ñ õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé áîëîõ íü èë¿¿ ºíäºð áàéäàã. Òýð äóíäàà õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé óãñààòíû
öººíõ¿¿ä, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé êàñò (äýýä çèíäàà), ýñâýë
îìîãèéíõîí ãýõ ìýò íü íèéãìýýñ õàìãèéí èõ òóñãààðëàãäñàí
áàéäàã.
Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí àñóóäàëä îíöãîéëîí àíõààðëàà
õàíäóóëàõ îðîëäëîãî õèéõã¿é áîë íèéãìýýñ ãàäóóðõàõ ÿâäëûã
øèéäâýðëýæ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ¿ð ä¿íòýé àæèëëàæ ÷àäàõã¿é
ãýæ Îëîí óëñûí Õºãæëèéí Õýëòýñ (DFID) õýëæýý”
¯¿íèé äàðàà îðîí íóòãèéí, ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí Õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóä (ÕÁÈÁ) Ìÿíãàíû Õºãæëèéí
Çîðèëòîíä õºãæëèéí áýðõøýýëèéã õàìðóóëàõ óðèàëãà ãàðãàñàí.
¯¿íèé ¿ð ä¿íä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã Ìÿíãàíû
Õºãæëèéí Çîðèëòîíä õàìðóóëàõ òóõàé ͯÁ-ûí A/RES/64/131 òîîò
òîãòîîë ãàðñàí. (http://www.un.org/disabilities/documents/gadocs/a_
res_64_131.doc)
2008 îíä ͯÁ-ûí Àçè, Íîìõîí äàëàéí Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
õîðîî (ESCAP) Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòûí ÿâöûã áýõæ¿¿ëýõèéí
òóëä Íèéãýìø¿¿ëýõ, õ¿í àì, õ¿éñèéí òýãø áàéäàë, ýð¿¿ë ìýíäèéã
äýìæèõ òàëààð íýìýëò çîðèëò, ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûí
õýñãèéíóóëçàëòûãçîõèîíáàéãóóëñàí.Ýíýóóëçàëòûí¿åýðõºãæëèéí
áýðõøýýëèéí òóñãàéëñàí çîðèëò, ¿ç¿¿ëýëòèéã ººð÷èëñºí. (http://
cop.mdgasiapacific.org/group/escap-mdgs)
2009 îíä Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà, ͯÁ-ûí ýäèéí
çàñàã, íèéãìèéí õýëòýñ Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòûí áîäëîãî,
ÿâö, ìåõàíèçì: Á¿õ íèéòèéí õºãæèëä Õºãæëèéí áýðõøýýëèéã
ãîëüäðîëä îðóóëàõ àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí.

12. 12
2011 îíä ͯÁ “Õºãæëèéí áýðõøýýë, Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò:
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòîíä õºãæëèéí áýðõøýýëèéí àñóóäëûã
õàìðóóëàõ Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòûí ÿâö, ñòðàòåãèéã äàõèí
òîéìëîí õàðàõ” íýðòýé íîìûã õýâëýí ãàðãàñàí.
2010 îíä Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòûí ÿâöûí òàéëàíãèéí
Çîðèëò 2-ò àíõ óäàà ñóðãóóëèàñ çàâñàðäñàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿¿õäèéí áîëîâñðîëûí òàëààð òóñãàñàí.
Àçè-Íîìõîí äàëàéí Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí õºãæëèéí òºâ
(APCD), CBM, Ëåîíàðä Øåøèðå Õºãæëèéí áýðõøýýë, Îëîí
óëñûí Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí Àëëèåíñ (IDA) çýðýã îëîí óëñûí
àãåíòëàãóóä 2015 îí áà èðýýä¿éä Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòîíä
õºãæëèéí áýðõøýýëèéã õàìðóóëàõ òàëàà𠺺ðñäèéíõºº áàéð
ñóóðèéã èëýðõèéëñýí.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòûí çîðèëãî,
çîðèëòóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëèéí àñóóäëûã îíöãîéëîí
òóñãààã¿é, áóñàä àðãà íü õÿçãààðëàãäìàë áàéõàä õºãæëèéí áîëîí
ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ áîäëîãî, ÿâöàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàõ, îðîëöóóëàõ òóõàé àñóóëòàíä õàðèó íýõýõ íü
áóðóó þì. Ýíýõ¿¿ àñóóëòàíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã
õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ñòðàòåãè áîëîõ Õàìò îëîíä
ò¿øèãëýñýí ñýðãýýí çàñàëò (ÕÎÒÑÇ) õàðèó ºã÷ ÷àäíà.
Àçè-Íîìõîí äàëàéí Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí õºãæëèéí
òºâ (APCD) äýýð Õàìò îëîíä ò¿øèãëýí õàìðóóëàõ
õºãæ¿¿ëýõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà íü

13. 13
ÕÀÌÒ ÎËÎÍÄ Ò¯ØÈÃËÝÍ ÑÝÐÃÝÝÍ ÇÀÑÀÕ ÁÀ
ÕÀÌÐÓÓËÀÍ ÕªÃƯ¯ËÝÕ
Õºãæèæáàéãààîðíóóäàäõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéíõýðýãöýýã
ñýðãýýí çàñàëòûí óëàìæëàëò òîãòîëöîî õàíãàæ ÷àäàõàà áîëüñîí òýð
¿åä áóþó 1980 îíû ýõýýð ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã ñàíàà÷èëñàí (Àéíåð
Õåëàíäåð, 1993). Õºãæèæ áàéãàà îðíû õºäºº îðîí íóòàãò àìüäàð÷
áàéãàà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí ñýðãýýí çàñàëòûí
¿éë÷èëãýýã àíõàí øàòíû ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé
çàð÷èì äýýð ñóóðèëæ ýíýõ¿¿ õàíäëàãûã áîëîâñðóóëñàí. Åðºíõèé
ñàíàà íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä ìýäëýã, ÷àäâàð îëãîæ (ÄÝÌÁ,
1989) èíñòèòóò, òîíîã òºõººðºìæ, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí õýðýãöýýã
áàãàñãàñàí õýäèé ÷ ãàðàõ ¿ð ä¿íã áîëîìæèéí íºõöºë áàéäàëä õ¿ðãýõ
çîðèëãîòîé. Ñ¿¿ëèéí 25 æèëèéí òóðøèä ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã õýðõýí
îéëãîëæ áàéñàí îéëãîëòîä òîì ººð÷ëºëò¿¿ä ãàðñàí. Íàÿ, åðýýä
îíä ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí èõýíõ òºñë¿¿ä áîñîî óäèðäëàãàòàé áàéñàí
áºãººä öººí õýä íü õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿äýä òóñãàãäñàí áàéñàí
áàéäàã. Ýäãýýð æèë¿¿äýä ÕÎÒÑÇ õºòºëáºð ýìíýëãèéí ñýðãýýí
çàñàëò (õºäºë㺺í, àìüäðàëûí ºäºð òóòìûí ÷àäâàðóóä, õàðèëöàà,
ãýðò ñóóðèëñàí ñýðãýýí çàñàëò); áîëîâñðîë (ñóðãóóëüä ýëñýí îðîõ,
òóñãàé áîëîâñðîë); íèéãìèéí õàìãààëëûí àæèëëàãààíóóä; çàðèì
íýã àìüæèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíóóä; õàìò îëíû àæèëä îðîëöóóëàõ,
íàéç íºõºä/õºðø¿¿ä íü õ¿ëýýí çºâøººðºõ ãýõ ìýòèéí çàðèì íýã
íèéãìèéí ¿éë àæèëëàãààíóóäàä àíõààðëàà õàíäóóëäàã áàéñàí.
Åðýýä îíû äóíä ¿åýñ ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã îéëãîõ îéëãîëò,
ïðàêòèêò ººð÷ëºëò ãàðñàí íü ÄÝÌÁ, ÎÓÕÁ, ÞÍÅÑÊÎ (2004)
áàéãóóëëàãóóäûí õàìòàðñàí áè÷èã áàðèìòàíä òîä òóñãàãäñàí áºãººä
ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëñîí “õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õàìò îëíû åðºíõèé õºãæëèéíõ íü äóíä
ñýðãýýí çàñàõ, òýãø áîëîìæ îëãîõ, íèéãýìø¿¿ëýõ ñòðàòåãè þì.
ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í, òýäíèé ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿ä, áàéãóóëëàãà, õàìò îëíû õàìòûí õ¿÷èí ÷àðìàéëòààð, ìºí
õîëáîãäîõ çàñãèéí ãàçàð, çàñãèéí ãàçðûí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí
ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, ìýðãýæëèéí, íèéãìèéí áîëîí áóñàä
¿éë÷èëãýýí¿¿äòýé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëíý.”
Õàìòàðñàí áè÷èã áàðèìòàíä ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí õî¸ð çîðèëãî
áàãòñàí áàéäàã:

14. 14
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ íèéãýì, õàìò îëîíäîî èäýâõòýé
õóâü íýìýð îðóóëàã÷ áîëæ, ¿éë÷èëãýý áîëîí áîëîìæèéã
õ¿ðòýæ ÷àääàã, áèå áîëîí ñýòãýöèéí õóâüä ÷àäâàðòàé áàéõ á¿õ
áîëîìæèéã íü áàòàëãààæóóëàõ.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã îðîëöîõîä ñààä áîëæ áóé
áýðõøýýëèéã àðèëãàæ õàìò îëîí äîòî𠺺ð÷ëºëò õèéõ çàìààð
õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ, äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëýõ.
Ýöýñò íü õýëýõýä ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí ¿éë àæèëëàãààíóóäûí
öàð õ¿ðýý ýìíýëãèéí áîëîí áîëîâñðîëûí ¿éë àæèëëàãààíààñ
ààæìààð ÿäóóðàë, àìüæèðãàà; ººðºº ººðòºº òóñëàõ á¿ëýã,
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ººðòºº òóñëàõ áàéãóóëëàãà áîëîí
ãýð á¿ëèéí íèéãýìëýã áàéãóóëàõ; îéëãîëò íýìýãä¿¿ëýõ, ò¿íøëýë,
ñ¿ëæýý; õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä, îþóíû ýñâýë
õàâñàðñàí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, ñýòãýö-íèéãìèéí áýðõøýýëòýé
ýñâýë ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñ çýðýã àíõààðëààñ ãàäóóð áàéãàà
õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíóóäûã õàìðóóëæ
ºðãºæ¿¿ëæ áàéíà. “Ýðõ ìýäýëæ¿¿ëýõ”, “õàìðóóëàõ”, “îðîëöîî”,
“ñààäã¿é” çýðýã ¿ãí¿¿äèéã òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä õýðýãëýæ
ýõýëæ áàéíà. Ǻâõºí õºãæëèéí áýðõøýýëä çîðèóëäàã áàéñàí áîë
åðºíõèé õºãæëèéí áîëîí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õºòºëáºðò õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàõ îðîëäëîãî õèéæ ýõýëñýí.
Òèéìýýñ ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí ïðàêòèê ýìíýëýãò ÷èãëýñýí, çºâõºí íýã
ñàëáàðûã õàìàðñàí (ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë ã.ì), ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ
õàíäëàãààñ á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí íýãýí àäèë õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í
õºãæëèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ á¿ãä õ¿ðòýõ áîëîìæòîé õàìðóóëñàí
íèéãìèéã á¿òýýí áàéãóóëàõàä àíõààðëàà õàíäóóëñàí èæ á¿ðýí,
îëîí ñàëáàðûã õàìðóóëñàí, ýðõýä ñóóðèëñàí áîëæ ººð÷ëºãäñºí
(Òîìàñ, 2013).
2007 îíä ÄÝÌÁ-ààñ ÿâóóëñàí ñóäàëãààíààñ ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí
ºñºëòèéã õàðàõàä: 92 óëñ îðîí ÕÎÒÑÇ-ûí òºñºë, õºòºëáºð
õýðýãæ¿¿ëäýã: Àôðèêò 35, Àçèä 26, Ëàòèí Àìåðèêò 24, Åâðîïò
7 (Õàñíàáèñ, Õàéíèêå-Ìîòø, 2008). Àôðèêò 25 îðîíä ÕÎÒÑÇ
280 õºòºëáºð õýðýãæèæ áàéíà (Àäåîå, Õàðòëè, 2008). Ñ¿¿ëèéí
àðâàí æèëä Àôðèê, Àçè-Íîìõîí äàëàé, Ëàòèí Àìåðèê-ä ÕÎÒÑÇ
õàíäëàãûí Êîíãðåññóóä çîõèîí áàéãóóëàãäàæ, ñóðãàëò ìýäýýëýëýý
ñîëèëöîõ àæèëëàãààãàà òîãòâîðæóóëàõûí òóëä ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí

15. 15
á¿ñèéí ñ¿ëæýýí¿¿ä áàéãóóëàãäñàí. ̺í ñàÿõàí ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí
äýëõèéí ñ¿ëæýý íýýëòýý õèéñýí.
Àçèä Áóòàí, Ýíýòõýã, Èíäîíåç, Ìÿíìàð, Ïàêèñòàí, Ôèëèïïèí,
Øðè Ëàíêà, Òàéëàíä, Òèìîð Ëåñòå çýðýã îðíóóä ¿íäýñíèé
áîäëîãîäîî ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàðñàí ÷óõàë ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéæ
÷àäñàí. Àôðèêèéí Áóðêèíà Ôàñîä ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãèà áîëãîí
àâñàí áàéíà.
ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ
ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí îéëãîëò, çàð÷ìûí îéëãîëòûã íýãòãýõèéí òóëä
äýëõèéí îëîí óëñ îðíóóäûí òóðøëàãûã íèéë¿¿ëýõèéã îðîëäîæ,
ÄÝÌÁ-ûí ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ (2010)-èéã áîëîâñðóóëñàí.
Äýëõèéí ººð ººð á¿ñèéí ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí òóðøëàãóóäûã
íýãòãýñíýýð ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ îäîî áàéãàà áîëîí øèíý
îéëãîëòûã ä¿ðñýëæ îéëãîõîä òóñ áîëíî; òýä çºâøººð÷ òàëáàð äýýð
ººðèéí ïðàêòèêèéã áèé áîëãîäîã.
Óäèðäàìæ íü ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéã òºëºâëºã÷, õºòºëáºð äýýð
àæèëëàõ õ¿ì¿¿ñò ººðèéí îðíû íºõöºë áàéäàë, õýðýãöýý, íººö
áîëîëöîîí äýýðýý òóëãóóðëàæ õèéæ ÷àäàõ ¿éë àæèëëàãààíóóäûí
ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ

16. 16
á¿òöèéã ãàðãàæ ºãñºí. Ãýõäýý ÿìàð ÷ îíöãîé “çàãâàð” ñàíàë
áîëãîîã¿é áîëîâ÷ äýëõèé äýýð ÕÎÒÑÇ-ûí íýã òºðëèéí çàãâàð
áàéæ áîëîõã¿é ãýäãèéã îëîí æèëèéí òóðøèä îéëãîæ, õ¿ëýýí
çºâøººðñºí áàéäàã.
Ýíýõ¿¿ Óäèðäàìæèéí ñàíàë áîëãîæ áàéãàà ÕÎÒÑÇ-ûí ìàòðèö
íü ÕÎÒÑÇ-ûí 5 ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã, ò¿¿íèé äàãàëäàõ
ýëåìåíò¿¿äèéã òîâ÷ëîí íýãòãýñýí.
ÕÎÒÑÇ-ûí Ìàòðèö
ÕÎÒÑÇ-ûí Ìàòðèöûã òºëºâëºõ ¿åäýý àøèãëàæ áîëíî. Ãýõäýý
Ìàòðèöèéã á¿õýëä íü á¿õ íºõöºë áàéäàëä á¿ãäèéã íü õýðýãæ¿¿ëýõ
àëáàã¿é ãýäýã íü òîäîðõîé. Õºòºëáºð¿¿ä ººðèéíõºº íºõöºë áàéäàë,
õýðýãöýý, íººö áîëîëöîîíûõîî ¿íäñýí äýýð õàìãèéí ñàéí òîõèðîõ
õýñã¿¿äèéã ñîíãîæ áîëíî; òóðøëàãà äóòìàã ñàëáàðòàà õàìòðàí
àæèëëàõ áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé ò¿íøëýëèéã õàéæ áîëíî.
ÝЯ¯Ë
ÌÝÍÄ
ÁÎËÎÂÑÐÎË ÀÌÜÆÈÐÃÀÀ ÍÈÉÃÌÈÉÍ
ÝÐÕ
ÌÝÄÝËƯ¯ËÝÕ
ÄÝÌÆÈÕ
ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ
ÑÝÐÃÈÉËÝÕ
ÝÌÍÝËÃÈÉÍ
ÒÓÑËÀÌÆ
ÑÝÐÃÝÝÍ
ÇÀÑÀËÒ
ÒÓÑËÀÕ
ÕÝÐÝÃÑÝË
ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ
ªÌͪÕ
ÁÀÃÀ
ÄÓÍÄ ÁÀ
ÄÝÝÄ
ÀËÁÀÍ ÁÓÑ
ÀÌÜÐÀËÛÍÕÀÀ
ÒÓÐØÈÄ
×ÀÄÂÀÐÛÃ
ÕªÃƯ¯ËÝÕ
ÕÓÂÈÀÐÀÀ
ժĪË̪Ð
ÝÐÕËÝÕ
ÖÀËÈÍÒÀÉ
ժĪË̪Ð
ÝÐÕËÝÕ
ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ
¯ÉË×ÈËÃÝÝ
ÍÈÉÃÌÈÉÍ
ÕÀÌÃÀÀËÀË
ÕÓÂÈÉÍ
ÒÓÑËÀÌÆ
ÕÀÐÈËÖÀÀ,
ÃÝÐËÝËÒ, ÃÝÐ
Á¯Ë
ÑÎ¨Ë ÓÐËÀÃ
ÀÌÐÀËÒ,
ת˪ªÒ ÖÀÃ,
ÑÏÎÐÒ
د¯Õ
ÀÄÂÎÊÀÖ,
ÕÀÐÈËÖÀÀ
ÕÀÌÒ ÎËÍÛÃ
ժĪËêÕ
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ
ÎÐÎËÖÎÎ
ªªÐªª
ªªÐÒªª
ÒÓÑËÀÕ
Á¯ËÝÃ
ÕÁÈÁ
ÎÐ×ÈÍ
ÁÈÅ
ÁßËÄÐÛÍ
ÎÐ×ÈÍ
ÌÝÄÝÝËÝË,
ÕÀÐÈËÖÀÀ
ÆÓÐÀÌ,
ÒÎÃÒÎÎË,
ÒÎÃÒÎËÖÎÎ
ÀËÀÃ×ËÀË,
ÕÀÍÄËÀÃÀ
APCD-èéí
ÕÎÒÑÇ
õàíäëàãàä
àíõààð÷ áóé
ñàëáàð
ÕÎÒÑÇ áà Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè
2006 îíä áàòëàãäñàí ͯÁ-ûí Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí
ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè íü äýëõèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí òºëºº ãàðñàí õàìãèéí ÷óõàë õóóëü ¸ñíû õºãæèë

17. 17
þì. ªºðººð õýëáýë ýíý íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã
õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîí õàëàìæèéí “îáüåêò” ãýæ õàðäàã õàíäëàãààñ
ñàëæ, áóñäûí íýãýí àäèë òýãø ýðõòýé, íèéãýìä õóâü íýìðýý
îðóóëäàã ãèø¿¿í, ººðèéíõºº àìüäðàëä øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàðòàé
íýãýí ãýäãèéã òîìü¸îëñîí áàðèì áè÷èã þì. Êîíâåíöèéí ¿íäñýí ãîë
çàð÷èì íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí ýñðýã. ¯¿íèé ýðõýì çîðèëãî íü
õàìðóóëñàí íèéãýì áàéãóóëàõ. Êîíâåíöèéí ýõ áè÷ãèéã õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîí òýäíèéã òºëººëäºã áàéãóóëëàãûí
òºëººëºã÷èä èäýâõòýé îðîëöîí áîëîâñðóóëñàí þì (IDDC-Îëîí
óëñûí õºãæëèéí áýðõøýýë, õºãæëèéí êîíñîðöèóì, 2012).
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí
çàð÷èì íü ÄÝÌÁ-ûí ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæèí äýýð ñóóðèëñàí:
Ñîíãîëò õèéõ ýðõ ÷ºëºº áîëîí õ¿íèé áèå äààñàí áàéäëûã
îðîëöóóëàí ñàëøã¿é ýðõýì çýðýã, õóâèéí õàðààò áóñ áàéäëûã
õ¿íäýòãýõ
Àëàã÷ëàõã¿é áàéõ
Íèéãýìä á¿ðýí ä¿¿ðýí, ¿ð ä¿íòýé îðîëöîõ áîëîí õàìðàãäàõ
ßëãààòàé áàéäàëä õ¿íäýòãýëòýé õàíäàõ áà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéã õ¿íèé ÿëãààòàé áàéäëûí íýã õýëáýð ãýæ õ¿ëýýí àâàõ
Òýãø áîëîìæ îëãîõ
Õ¿ðòýýìæòýé áàéõ
Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõ
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí õóâüñàæ ººð÷ëºãäºõ
÷àäàìæèéã õ¿íäýòãýõ áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí
ººðèéí îíöëîã áàéäëàà õàäãàëàõ ýðõèéã õ¿íäýòãýí õàíäàõ
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè íü
ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã äýìæñýí åðºíõèé á¿òýö áºãººä “ÕÎÒÑÇ íü
Êîíâåíöèéã õàìò îëíû ººð ººð íºõöºë áàéäàëä õýðýãæèõèéã
áàòàëãààæóóëàõ îëîí ñàëáàðûã õàìàðñàí, äîîðîîñ äýýøýý ÷èãëýëòýé
ñòðàòåãè þì. Êîíâåíöè ôèëîñîôè, áîäëîãûã òîìü¸îëäîã áîë
ÕÎÒÑÇ õàíäëàãà íü õýðýãæ¿¿ëýõ ïðàêòèê ñòðàòåãè þì. Õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿íèé ¿íäñýí õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëæ, ÿäóóðëûã
áóóðóóëàõ, ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, àìüæèðãàà áîëîí íèéãìèéí
áîëîìæóóäûã õ¿ðòýõýä íü çîðèóëæ ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã çàãâàð÷èëñàí.
Ýíý á¿ãä íü Êîíâåíöèéí çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà þì”
ãýæ ÄÝÌÁ-ûí ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæèíä òýìäýãëýñýí áàéäàã.

18. 18
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä
ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã äóðäñàí 3 ç¿éë áàéäàã. ¯¿íä:
Ç¿éë 19. Îðîëöîã÷ óëñóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé á¿õ õ¿íèé
áóñäûí íýãýí àäèë ñîíãîëòòîéãîîð íèéãýìä àìüäðàõ òýãø ýðõèéã
õ¿ëýýí çºâøººð÷, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ýíýõ¿¿ ýðõýý
ýäëýõ ÿâäëûã õàíãàõ, íèéãýìä á¿ðýí ä¿¿ðýí õàìðàãäàæ îðîëöîõûã
äýìæèõ ¿¿äíýýñ äàðààõ áàéäëûã áàòàëãààæóóëàõ çàìààð çîõèñòîé,
¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýýã àâíà.
Ç¿éë 25 (c). Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íä çîðèóëñàí ýìíýëãèéí
¿éë÷èëãýýã á¿õ ãàçàðò òóõàéëáàë õºäºº îðîí íóòàãò ÷ àëü áîëîõ
ãýðò îéð ãàçàð ¿ç¿¿ëýõ
Ç¿éë 26. Îðîëöîã÷ óëñóóä íü ýð¿¿ë ìýíä, õºäºëìºð ýðõëýëò,
áîëîâñðîë, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò ñýðãýýí çàñàõ, äàñàí
çîõèöîæ àìüäðàõ èæ á¿ðýí ¿éë÷èëãýý áîëîí õºòºëáºð¿¿äèéã äàðààõ
àðãà çàìààð çîõèîí áàéãóóëæ, áýõæ¿¿ëæ, ºðãºæ¿¿ëíý. ¯¿íèé ¿ð
ä¿íä òýäãýýð ¿éë÷èëãýý, õºòºëáºð¿¿ä íü:
(b) Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã íèéãìèéí á¿õèé ë ñàëáàðò
áîëîí ººðèéíõºº îð÷èí òîéðîíä õàìðàãäàõ, îðîëöîõîä íü òóñëàíà.
Òýð íü ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð áàéõ áà òýäýíä àëü áîëîõ îéð
áàéíà, ÿëàíãóÿà õºäºº, îðîí íóòàãò.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí
ãîë Ç¿éë¿¿ä, ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæòàé õýðõýí ã¿íçãèé õîëáîãäîæ
áàéãààã IDDC-Îëîí óëñûí õºãæëèéí áýðõøýýë, õºãæëèéí
êîíñîðöèóì (2012)-ààñ ãàðãàñàí òàéëàíãààñ õàðâàë:
ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ Êîíåíöèéí ãîë Ç¿éë¿¿ä
ÕÎÒÑÇ-ûí òàíèëöóóëãà 3. Åðºíõèé çàð÷èì
4. ¯íäñýí ¿¿ðýã
Ãîë ñýäâ¿¿ä: Õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä;
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿ä;
Êîíâåíöèéí çàð÷ìóóä
3. Åðºíõèé çàð÷èì
4. ¯íäñýí ¿¿ðýã
6. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä
7. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿ä

19. 19
ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ Êîíåíöèéí ãîë Ç¿éë¿¿ä
Ýð¿¿ë ìýíä 20. Õóâèéí õºäºë㺺íò áàéäàë
25. Ýð¿¿ë ìýíä
26. Ñýðãýýí çàñàõ áà äàñàí çîõèöîæ
àìüäðàõ
Áîëîâñðîë 24. Áîëîâñðîë
Àìüæèðãàà 27.Àæèë áà õºäºëìºð ýðõëýëò
28. Õ¿ðýëöýõ¿éö àìüæèðãààòàé áàéõ áà
íèéãìèéí õàìãààëàë õ¿ðòýõ
Íèéãìèéí 12. Õóóëèéí ºìíº òýãø áàéõ
13. Øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ
14. Õ¿í á¿ð ýðõ ÷ºëººòýé, õàëäàøã¿é áàéõ
15. Ýð¿¿äýí ø¿¿ëò, õýðöãèé, õ¿íëýã
áóñ, íýð òºðèéã äîðîìæëîí õàðüöàæ
øèéòãýõýýñ àíãèä áàéõ
16. Àëèâàà õýëáýðèéí ìºëæëºã,
õ¿÷èðõèéëýë, äîðîìæëîëîîñ àíãèä áàéõ
17. Õ¿íèé á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàìãààëàõ
19. Áèå äààí àìüäðàõ áîëîí íèéãìèéí ¿éë
õýðýãò îðîëöîõ
23. Îðîí áàéð áîëîí ãýð á¿ëèéã õ¿íäýòãýõ
30. Ñî¸ëûí àìüäàðë, çóãàà öýíãýýí áîëîí
÷ºëººò öàãàà ºíãºð¿¿ëýõ àðãà õýìæýý,
ñïîðòîä îðîëöîõ
Ýðõ ìýäýëæ¿¿ëýõ 4. ¯íäñýí ¿¿ðýã
5. Òýãø áàéäàë áà ¿ë àëàã÷ëàë
8. Ìýäëýã, îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ
9. Õ¿ðòýýìæ
15. Ýð¿¿äýí ø¿¿ëò, õýðöãèé, õ¿íëýã
áóñ, íýð òºðèéã äîðîìæëîí õàðüöàæ
øèéòãýõýýñ àíãèä áàéõ
16. Àëèâàà õýëáýðèéí ìºëæëºã,
õ¿÷èðõèéëýë, äîðîìæëîëîîñ àíãèä áàéõ
17. Õ¿íèé á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàìãààëàõ
21. ¯çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, ìýäýýëýëä
õ¿ðýõ
22. Õóâèéí íóóöûã õ¿íäýòãýõ
29. Óëñ òºð, íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ
Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíä 25. Ýð¿¿ë ìýíä
ßàðàëòàé òóñëàìæ áà ãàìøèã 11. Õ¿ì¿¿íëýãèéí ãàìøèã áîëîí ýðñäýë
á¿õèé íºõöºë áàéäàë
Ýõ ¿¿ñâýð: IDDC. Õàìò îëîíä ò¿øèãëýí ñýðãýýí çàñàõ áà Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíöè. Áðþññåëü, 2012, õóóäàñ 7.

20. 20
Èí÷åîí ñòðàòåãè áà ÕÎÒÑÇ
Àçè, Íîìõîí äàëàéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí “Ýðõèéã
áîäèò áîëã Èí÷åîíû Ñòðàòåãè - 2013-2022 íü 10 çîðèëãîòîé
áºãººä òýäíèé èõýíõ íü áàãà, äóíä îðëîãîòîé îðíóóäûí ÕÎÒÑÇ
õºòºëáºð äýýð áîäèòîîð õýðýãæäýã:
1. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ, àæèë õºäºëìºð ýðõëýëòèéã ñàéæðóóëàõ
2. Óëñ òºðèéí áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ ÿâöàä îðîëöîîã äýìæèõ
3. Áèå áÿëäðûí îð÷èí, íèéòèéí òýýâýð, ìýäëýã, ìýäýýëýë,
õàðèëöààíû õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ
4. Íèéãìèéí õàìãààëëûã áýõæ¿¿ëýõ
5. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿äèéã ýðò îðîëöóóëàõ áîëîí
áîëîâñðîë îëãîõûã ºðãºòãºõ
6. Õ¿éñèéí òýãø áàéäàë, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðõ ìýäýëæ¿¿ëýõ
7. Õºãæëèéí áýðõøýýëèéã õàìðóóëñàí ãàìøãèéí ýðñäëèéã
áóóðóóëàõ, ìåíåæìåíòèéã áàòàëãààæóóëàõ
8. Íàéäâàðòàé, õàðüöóóëæ áîëîõ õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òîî
áàðèìòûã ñàéæðóóëàõ
9. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíöèéã
ñî¸ðõîí áàòëàõ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöûã ò¿ðãýñãýæ, ¿íäýñíèé
õóóëü òîãòîîìæèéã Êîíâåíöèä íèéö¿¿ëýõ
10.Á¿ñ äîòðîî, á¿ñèéí áîëîí á¿ñ õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààã
äàâóó òàë áîëãîõ
Ãýðýýð î÷èæ ¿çëýã
õèéõ

21. 21
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíöèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ èæ á¿ðýí, îëîí ñàëáàðûí õàìòûí àæèëëàãààð
ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéã õàíãàñàí Äýëõèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí
áàéãóóëëàãà, Îëîí óëñûí Õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà, ͯÁ-ûí
Áîëîâñðîë, Ñî¸ë, Øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà áîëîí Îëîí
óëñûí Õºãæëèéí áýðõøýýë, õºãæëèéí Êîíñîðöèóìûí õàìòàðñàí
áàðèìò áè÷èã áîëîõ Õàìò îëîíä ò¿øèãëýñýí ñýðãýýí çàñàëòûí
Óäèðäàìæèéã öîõîí òýìäýãëýæ, Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã òàíüæ, õàìãààëàõûí
òóëä ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã äýìæèæ Èí÷åîí Ñòðàòåãè äàðààõ áîäëîãûí
÷èãëýëèéã îíöëîí òýìäýãëýæ áàéíà:
Íèéãýì, ýäèéí çàñàã, øàøèí ø¿òëýã, óãñààòàí, áàéðøëààñ
¿ë õàìààðàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé á¿õ õ¿ì¿¿ñ õºãæëèéí
¿éë àæèëëàãààíä õóâü íýìðýý îðóóëæ ÷àääàã, ò¿¿íýýñ
ÿëàíãóÿà ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õºòºëáºðººñ àøèã õ¿ðòýõèéã
áàòàëãààæóóëàõûí òóëä Õàìò îëîí áîëîí ãýð á¿ëä ò¿øèãëýñýí
õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ õàíäëàãûã äýìæäýã.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí, ìºí òýäíèé òºëºº àæèëëàäàã
áàéãóóëëàãóóä, ººðºº ººðòºº òóñëàõ á¿ëã¿¿ä, ººðèé㺺 ºì㺺ëæ,
õàìãààëäàã á¿ëã¿¿ä, øààðäëàãàòàé áîë ãýð á¿ë, àñðàí õàìãààëàã÷
íàðûí òóñëàìæòàéãààð øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîæ, àíõààðëààñ
ãàäóóð áàéäàã á¿ëã¿¿äèéí ñîíèðõëûã òóñãàíà.
“ªºð÷ëºëò øèíý÷ëýë õèéõ ãîë õ¿÷”
áîëîõ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ

22. 22
Õàìò îëîíä ò¿øèãëýí õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ
ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæèíä îðñîí “Õàìò îëîíä ò¿øèãëýí õàìðóóëàí
õºãæ¿¿ëýõ” íýð òîìü¸îã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí çàðèì
õºòºëáºðò õýðýãëýæ áàéãàà òºäèéã¿é ýíýõ¿¿ íýð òîìü¸îã ÕÎÒÑÇ-
òàé óòãà íýã ãýæ õýðýãëýæ áàéíà.
Õàìò îëîíä ò¿øèãëýí õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ ãýäýã áîë àíõààðëààñ
ãàäóóð áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã, ¿¿íä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã
õàìðóóëàí, á¿õýëä íü õàìðóóëñàí íèéãýì áàéãóóëàõ ýöñèéí
çîðèëãîòîé. ¯íäýñëýë, øàëòãààí íü õ¿éñ, õºãæëèéí áýðõøýýë,
óãñàà ãàðàë, öàãàà÷, áýëãèéí áîëîí áóñàä àñóóäëààñ ¿ë õàìààðàí
õºãæ뺺ñ ÿìàð ÷ õ¿í ÿìàð ÷ øàëòãààíã¿éãýýð ãàäóóðõàãäàõ ¸ñã¿é.
ÕÎÒÑÇ íü ººð ñîíèðõîëòîé áóñàä õ¿ì¿¿ñ (òóõàéëáàë õ¿éñ)
ººðèéíõºº õºãæëèéí ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëæ, ººðèéí õóóëèéã
òîãòîîäîã øèã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã Õàìò Îëîíä
Ò¿øèãëýí Õàìðóóëàõ Õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîä õ¿ðýõ ñòðàòåãè áóþó
àðãà õýðýãñýë þì.
Õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ íü ÕÎÒÑÇ, ÕÁÈÁ-óóä, õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, çàñãèéí ãàçðûí
õîîðîíäûí ò¿íøëýë, íýãäýë ãýñýí ¿ã þì (Òîìàñ áà áóñàä, 2010).
ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ íü áóñàä îðîëöîã÷ õ¿ì¿¿ñèéí õàìòûí ¿ð
ä¿íòýé ò¿íøëýëèéí æèøýý þì.
-ͯÁ-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóä, ÕÁÈÁ-óóä, çàñãèéí ãàçðóóä,
õàíäèâëàã÷ àãåíòëàãóóä áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä,
¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä.

23. 23
ÕÎÒÑÇ ÕÀÍÄËÀÃÀÀÐ ÌßÍÃÀÍÛ ÕªÃÆËÈÉÍ
ÇÎÐÈËÒÓÓÄÀÄ Õ¯ÐÑÝÍ ÎËÎËÒ ÀÌÆÈËÒÓÓÄ
ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæèíä ñ¿¿ëèéí 20 æèëä Ìÿíãàíû Õºãæëèéí
Çîðèëòîíä ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààíóóä õýðõýí õ¿ðýõ
ãýæ îðîëäñîíûã ¿ç¿¿ëñýí. Ýíä öººí õýäýí æèøýýí¿¿äèéã äóðäàâ.
ßäóóðëûã áóóðóóëàõ
ßäóóðàë, õºãæëèéí áýðõøýýëèéí öèêëèéã îéëãîñíîîð Õàìòàðñàí
áè÷èã áàðèìò (2004) íü ÕÎÒÑÇ-ûã ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè
áîëãîõîä àíõààðëàà õàíäóóëñàí. ÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºð¿¿ä ÷àäâàð
îëãîõ ñóðãàëò, àëáàí áîëîí àëáàí áóñ ýäèéí çàñàãò àìüæèðãààã
äýìæèõ, ººðºº ººðòºº òóñëàõ á¿ëãýýð äàìæóóëæ õ¿ðòýýìæýýð
õàíãàõ, àæèë îëãîã÷äûí õàíäëàãûã ººð÷ëºõ, çàñãèéí ãàçðûí áîëîí
õºãæëèéí àãåíòëàãóóäûí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õºòºëáºðò õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàõ çýðãýýð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëñýýð
èðñýí.
ÎÓÕÁ (2008) õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä õýðõýí õ¿ðýõ, õóâèàðàà
õºäºëìºð ýðõëýõ, ÷àäâàðàà ñàéæðóóëàõ ïðàêòèê ñàíàëóóä áîëîí
ÕÎÒÑÇ áà õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òàëààð ñàéí æèøýýí¿¿äèéã
Ìàëàóè-ä Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø áîëîìæ îëãîõ ¿íäýñíèé áîäëîãûí
íýí òýðã¿¿íèé ñàëáàð 7 (Ýäèéí çàñãèéí õóâüä áèå äààõ)-ûí ãîë çîðèëãóóäûí
íýã íü ýðýãòýé, ýìýãòýé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí çýýë àâàõ áîëîìæèéã
ñàéæðóóëàõ áàéäàã. Íîðâåãèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí íèéãýìëýãýýñ
ñàíõ¿¿æèëòòàé õýðýãæäýã Ìàëàóèãèéí çàñãèéí ãàçðûí ÕÎÒÑÇ õºòºëáºð õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé èðãýäèéã áèçíåñèéí çýýë àâàõûã áàòàëãààæóóëàõûí òóëä æèæèã,
äóíä ¿éëäâýðò õàìðóóëàõ ìåõàíèçì áèé áîëãîæ õýðýãæ¿¿ëýõèéã äýìæèæ áàéíà.
Çýýëèéã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íòýé á¿ëýãò ºãíº. Ãîë ¿éë àæèëëàãààíóóäûí íýã
íü çàñãèéí ãàçðààñ øèíýýð áàéãóóëñàí Ìàëàóè-ãèéí պ人ãèéí Õºãæëèéí Ñàíã
õýðýãæ¿¿ëýõ õîðîîíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí òºëººëëèéã îðóóëñàí. Ýíý
Ñàíãààñ õºäººãèéí ÿäóó õ¿ì¿¿ñò áàãà õ¿¿òýé çýýë îëãîäîã. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí òºëººëëèéí ¿¿ðýã íü ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðòýé õîëáîñíîîð çýýë àâàõ
áîëîìæèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí òîîã íýìýãä¿¿ëäýã. ̺í òýð
òºëººëºã÷ íü ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðòýé õàìòðàí àæèëëàæ, çýýë àâàõ õ¿ì¿¿ñò áèçíåñèéí
ìåíåæìåíòèéí ¿íäñýí ÷àäâàð îëãîõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõûã áàòàëãààæóóëäàã.
Øààðäëàãàòàé áîë ÕÎÒÑÇ áîëîí íºõºí òºëáºðèéã äàõèí òºëºâëºõ Ñàíòàé õîëáîî
òîãòîîäîã. 28 ä¿¿ðãèéí 18-ààñ 75 á¿ëãèéí 490 õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ýíý
Ñàíãààñ 85.000 àì.äîëëàðòàé òýíöýõ ìºíãºí çýýë àâñàí áàéíà. Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ
ººðèéíõºº ãýð á¿ë, àìüäðàëä ýåðýã ººð÷ëºëò îðóóëàõ àøèãòàé áèçíåñ ýðõýëæ
áàéíà.
Ýõ ¿¿ñâýð. IDDC. Õàìò îëîíä ò¿øèãëýí ñýðãýýí çàñàõ áà Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíöè, Áðþññåëü, 2012, õóóäàñ12.

24. 24
Íèãåðèéí “de Réadaptation à Base Communautaire des Aveugles et Autres Handi-
capés” òºñºë, CBM áîëîí õàìò îëíû õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä “àìüäðàõ
ãàçàð” õºòºëáºð ãàðñàí þì. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëä
çîðèóëæ óñíû ñóâàã, õóäàã á¿õèé 25õ25 ìåòð ãàçàð ºãñºí. Áóòààð õèë, õàøàà
áàðèõ íü Ñàõàðûí ñàëõèíààñ öýöýðëýãò õ¿ðýýëýíã õàìãààëäàã. Öýöýðëýãò
õ¿ðýýëýíäýý çàðàõ, èäýõ æèìñ, íîãîîãîî òàðüæ, ìàëûí òýæýýë, ò¿ëýýíèé
ìîäîî áýëòãýõ ó÷èð õàëóóí óëèðàëä ÷ ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëä áàãö ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã. ¯¿íä: õºãæëèéí
áýðõøýýëèéã õàìðóóëñàí áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä áà õîîë òýæýýë, óñ, àðèóí
öýâýð áà ýð¿¿ë àõóé; äàðõëààæóóëàõ, òºðºõèéí ºìíºõ, õîéäîõ òóñëàìæèéã
ñàéæðóóëàõ, ñóðãóóëüä ñóðàõ, ñýðãýýí çàñàëòûí ¿éë÷èëãýý; áèå çàñàõ ãàçàð
áîëîí ò¿ëýý õýìíýäýã çóóõ; çàõ çýýëä õ¿ðýõ õ¿ðòýýìæèéã áèé áîëãîõ; îðëîãî
îëîõ çîðèëãîîð èëæèã áîëîí àìüòíû òýðýã õóäàëäàæ àâàõ ãýõ ìýò. ¯¿íèé
¿ð ä¿íä õîîë õ¿íñíèé õ¿ðòýýìæ ñàéæèð÷, îðëîãî íýìýãäýæ, ýð¿¿ë àõóé íü
ñàéæèð÷, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí òàëààðõ õàíäëàãà ñàéæèðñàí.
Ýõ ¿¿ñâýð. IDDC. Õàìò îëîíä ò¿øèãëýí ñýðãýýí çàñàõ áà Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíö, Áðþññåëü, 2012, õóóäàñ 12-13
Õÿòàäûí Õýéëîíãæèàíã ìóæèä ñóðãàëòûí òºâ, õºòºëáºð¿¿äýä õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàõ áîäëîãûí òàëààð Õÿòàäûí Õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õîëáîî ìóæèéí çàñãèéí ãàçðûã àìæèëòòàé ëîááèäñîí.
¯¿íèé ¿ð ä¿íä ìÿíãà ìÿíãàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí
ñóðãàëòûí áîëîí áèçíåñèéí õºãæëèéí ¿éë÷èëãýýã õàíãàäàã Íîãîîí Ãýð÷èëãýýã
õºäºº àæ àõóéí ñóðãàëòûí ñàíàà÷ëàãà óðèàëñàí. Ñýðãýýí çàñàëòûí ñàíãààñ
îëãîñîí çýýëýýð ìÿíãà ìÿíãàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéíõºº
áèçíåñèéã ýõë¿¿ëñýí.
Ýõ ¿¿ñâýð. ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ. Àìüæèðãàà á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã. Õóóäàñ 34.
×åòàíàëÿ – òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà íü Ýíýòõýãèéí Äåëè õîòûí ÿäóóñûí
çóðãààí õîðîîëîëä àæèëëàæ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîí ÿäóó
õ¿ì¿¿ñèéã ººðºº ººðòºº òóñëàõ á¿ëýã áàéãóóëàõàä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã.
ªºðºº ººðòºº òóñëàõ á¿ëýã õºðºíãºòýé áîëæ, îëîí ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûã
ººð÷èëñºí.×åòàíàëÿ ººðèéíõºº õºòºëáºð õýðýãæèæ áóé çóðãààí ãàçàðò 578
ººðºº ººðòºº òóñëàõ á¿ëýãòýé áîëñîí áà òýäíèé õàäãàëàìæ áîë áîäèò þì.
Íýã æèëèéí õóãàöààíä öóãëàðñàí õàäãàëàìæèéã áàéøèíãàà ñàéæðóóëàõ, ºðºº
òºëºõ, òºëáºð òîîöîîãîî õèéõ, áîëîâñðîë, àÿëàë, ãýðëýëò, áèçíåñ, ìàøèí
çàñâàð, ýìíýëãèéí çàðäàë, îðøóóëãûí çàðäàë, ðèêøà (ìîïåä) õóäàëäàæ àâàõ,
áàÿð öýíãýë, ôåñòèâàëä çàðöóóëàõ, òýæýýâýð àìüòíû äýëã¿¿ð íýýõ, áàíêèíä
äàíñ íýýõ, ñóðãóóëèéí íîì, òåëåâèç õóäàëäàæ àâàõ ãýõ ìýòèéí ç¿éëä çàðöóóëñàí
áàéíà. Ýíý õºòºëáºðò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿¿õä¿¿äèéã òóñãàéëàí ººðñäèéíõºº ººðºº ººðòºº òóñëàõ á¿ëãèéã áàéãóóëàõ
áèø, îäîî áàéãàà ººðºº ººðòºº òóñëàõ á¿ëýãò îðóóëàõàä îðøäîã. Ïðîïîðöè
íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ãèø¿¿äèéí 6% íü áàéäàã.
Ýõ ¿¿ñâýð. ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ. Àìüæèðãàà á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã. Õóóäàñ 53.

25. 25
Áîëîâñðîë
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿äèéí áîëîâñðîëûí ¿éë àæèëëàãàà
íü õºòºëáºð ýõëýõ ¿åýñ ÕÎÒÑÇ-ûí õýñýã íü áàéñààð èðñýí. ÕÎÒÑÇ
õºòºëáºð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿äèéã ñóðãóóëüä õàìðóóëàí
ñóðãàõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿äèéã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ
òàëààð ñóðãóóëèéí óäèðäëàãóóäòàé ÿðèëöàõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿¿õä¿¿äèéã äýìæèõýä áàãø íàðò òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, áàãø íàðûã
áýëòãýõ õºòºëáºð çîõèîí áàéãóóëàõ, ñóðãóóëèóäûí äýä á¿òöèéã
õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ, òóñëàõ õýðýãñýë îëãîõ, ñóðãàëòûí ìàòåðèàëóóä,
ñóðãóóëü, ãýð á¿ë, õàìò îëíû õîîðîíäûí õîëáîîñûã áèé áîëãîõ
çýðýã ¿éë àæèëëàãààíóóäûã äýìæäýã.
Çàðèì îðîíä ÕÎÒÑÇ õºòºëáºð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿äèéã
ãýð á¿ëä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûã äýìæäýã, îðîí íóòãèéí çàñãèéí
ãàçàð, ãýð á¿ëòýé õàìòàð÷ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿äèéã õàìò
îëîíä ò¿øèãëýí ºäðººð òóñëàõ òºâ áàéãóóëàõàä òóñàëñàí.
Øðè-Ëàíêàãèéí Õàìáàíòîòà ìóæèä ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñíû ñóðàõ
áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿äèéã èëð¿¿ëñýí. Ä¿¿ðýãò áàéãàà ¿éë÷èëãýýí¿¿äèéí
çóðàãëàë ãàðãàõ ¿åä ñóðãóóëèéí ºìíºõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà îëîí óëñûí
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã îëñîí þì. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿äèéã
ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëä õàìðóóëàõ ñîíèðõîëîî òýðõ¿¿ òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãàä èëýðõèéëñýí áîëîâ÷ áàãø íàð ýäãýýð õ¿¿õä¿¿äòýé àæèëëàõàä
áýëòãýãäýýã¿éãýý õýëñýí. Øðè-Ëàíêà-ãèéí ÕÎÒÑÇ õºòºëáºð õàìðàí
ñóðãàõ ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä íººö áîëîëöîîãîî äàé÷èëæ, òºðèéí
áóñ áàéãóóëëàãûí ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí áàãø íàðûã ñóðãàëòàíä
õàìðóóëàõààð áîëñîí. Ñóðãàëòûí äàðàà áàãø íàð áîëîí ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí
àæèëòíóóä ýöýã ýõ, õ¿¿õä¿¿äòýé óóëçàæ, õàìðóóëàõ òàëààð òºëºâëºãººãºº
õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí. Ýíý ¿éë ÿâöàä ýöýã ýõ÷¿¿äèéã õàìðóóëæ òýäýíä ¿¿ðýã
õàðèóöëàãà ºãñíººð òîì àìæèëòàíä õ¿ðýõýä äºõºì áîëñîí. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ
áîëîâñðîëä õàìðàãäàæ áàéãàà õ¿¿õä¿¿ä áîëîí òýäíèé ýöýã ýõýä õºãæëèéí
áýðõøýýëèéí òàëààð ìýäýýëýë îëãîæ, òýäíèéã õàìðóóëàõ ÿâöàä õàìðóóëñàí.
Ýõ ¿¿ñâýð. ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ. Áîëîâñðîë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã. Õóóäàñ 24.

26. 26
Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ
Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí Äýëõèéí Òàéëàí (2011)-èéí 3-ð ç¿éëèéí
Åðºíõèé Ýð¿¿ë Ìýíäèéí òóñëàìæèíä áàãà, äóíä îðëîãîòîé
îðíóóäûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ÷èãë¿¿ëýõ,
äýìæèõýä ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëäîã.
Ñýðãýýí çàñàëòûí òàëààð òàéëàíãèéí 4-ð ç¿éëä äóðäñàí÷ëàí íººö
áîëîëöîî áàãà, ÷àäàâõ õÿçãààðëàãäìàë ¿åä ÕÎÒÑÇ õàíäëàãààð
äàìæóóëæ ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõèéã ò¿ðãýñãýæ, õî¸ðäîã÷ ¿éë÷èëãýýã
íýìæ, àíõààðëàà õàíäóóëàõ ¸ñòîé. Õàìò îëíû ò¿âøèíä èëð¿¿ëýõ,
çóó÷ëàõ, õÿíàõ, õàìò îëíû ò¿âøèíä ñýðãýýí çàñàëòûí ýì÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿äýä çîðèóëñàí õóâü õ¿íä áîëîí á¿ëýãò ñóóðèëñàí áîëîâñðîë,
ñýòãýë ç¿é, ñýòãýë õºäëºëèéí äýìæëýãèéí ¿éë÷èëãýý ãýõ ìýò
¿éë àæèëëàãààíóóäûã ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí õ¿ðýýíä àâàõ àðãà
õýìæýýí¿¿äèéí òàëààð æèøýý çàãâàð îðóóëñàí.
Íåïàëûí äóíä ñóðãóóëüä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿ä îðóóëàõààñ ºìíº
ýõëýýä íººöèéí àíãèä îðóóëäàã. Ýíä òýä íàð ýíãèéí àíãèä ñóðàõ áýëòãýë
øàò áóþó áîëîâñðîëûí ¿íäñýí ÷àäâàð, íèéãìèéí ÷àäâàð, õºäºë㺺íèé
òàëààð ñóðãàëòàíä õàìðàãääàã. Òýä ýíý àíãèä íýã æèë ñóðäàã áà òýäíèé ñóðàõ
õóðäíààñ øàëòãààëæ ýíãèéí áàãøòàé àíãèä áóñàä èæèë íàñíû õ¿¿õä¿¿äòýéãýý
õàìò øèëæèí ñóðäàã. Òóñãàéëàí áýëòãýãäñýí áàãø íàð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿¿õä¿¿äýä çîðèóëñàí òîõèðîõ íîìûã Áðàéë îð÷óóëãûí õàìò îëîõîä íü
òóñàëäàã. Áîëîìæòîé áîë òýäíèéã àëáàí áîëîâñðîëä îðîõîä íü äýìæëýã
¿ç¿¿ëäýã. ̺í áàãø íàð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ñóðàã÷äàä òóëãàð÷ áàéãàà
áýðõøýýëèéã øèéäýõýä íü ýíãèéí àíãèéí áàãøèä ÷èãë¿¿ëæ ºãäºã.
Ýõ ¿¿ñâýð. ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ. Áîëîâñðîë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã. Õóóäàñ 53.

27. 27
Õàìò îëíû ¿éë àæèëëàãàà
Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ñýðãýýí çàñàëòûí ¿éë÷èëãýýíèé
õ¿ðòýýìæýýñ ãàäíà ÕÎÒÑÇ õºòºëáºð ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, õóìõàà áîëîí
áóñàä ºâ÷èí (Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëò 6) áîëîí õºãæëèéí
áýðõøýýëä õ¿ðãýõ îð÷íû ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ (Ìÿíãàíû Õºãæëèéí
Çîðèëò 7) òàëààð îéëãîëò íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã ýð¿¿ë ìýíäèéã
äýìæèõýä èäýâõòýé àæèëëàíà.

28. 28
Ýíýòõýãèéí íýí ÿäóó ä¿¿ðã¿¿äèéí íýã Êàðíàòàêà ìóæèéí ×àìàðàæíàãàð
ä¿¿ðýãò àìüäðàëûí ÷àíàð íü ÿëàíãóÿà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí
àìüäðàë ìàø ÿäóó. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà “Ìîáèëèòè Èíäèÿ” íü
Àíãëèéí Õºãæëèéí áýðõøýýë, õºãæëèéí ò¿íøëýëèéí äýìæëýãòýéãýýð
ÕÎÒÑÇ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Òýíäõèéí àðä ò¿ìýí ýð¿¿ë àõóéí
¿íäñýí õýðýãöýýã õ¿ðòýæ ÷àääàãã¿é. Ãýðýýñýý òàðèàëàíãèéí òàëáàé õ¿ðòýë
ìàø õîë ÿâäàã. Ýíý íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, ÿëàíãóÿà õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ìàø õ¿íä áàéäàã. Ýíýòõýãèéí çàñãèéí
ãàçàð ãýð á¿ë¿¿äýä çîðèóëæ áèå çàñàõ ãàçàð áàðèõàä áóöàëòã¿é òóñëàìæ ºãñºí.
“Ìîáèëèòè Èíäèÿ” ÒÁÁ ×àìàðàæíàãàðûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ,
òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä õ¿ðòýýìæòýé, áèå çàñàõ ãàçàð áàéãóóëàõàä íü
òóñàëñàí. Ýíý øèíý òºñºëä òóñëàõûí òóëä õàìò îëîíä ò¿øèãëýñýí ñ¿ëæýý,
ººðºº ººðòºº òóñëàõ á¿ëýã (ªªÒÁ)-èéã àøèãëàæ “Ìîáèëèòè Èíäèÿ”
ÒÁÁ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëûã ñýðãèéëýõýä òîõèðîõ ýð¿¿ë àõóéí òàëààð
æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò áîëîí àðèóí öýâðèéí òàëààð îéëãîëò íýìýãä¿¿ëýõ
òàëààð õàíûí çóðàã, ãóäàìæíû òîãëîëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí. Õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýë,
ñàíàà÷ëàãààð “Ìîáèëèòè Èíäèÿ” ÒÁÁ íü ¿íäñýí ýð¿¿ë àõóéã ñàéæðóóëàõàä
õàìòðàí àæèëëàõààð çºâøººðñºí. Íýã áèå çàñàõ ãàçàð áàðèõàä 150 àì.äîëëàð
áîëñîí. Ýíýòõýãèéí çàñãèéí ãàçàð àéë ãýð á¿ðò áóöàëòã¿é òóñëàìæ ºã÷ áàéãàà
õýäèé ÷ ¿ëäýãäýë ä¿íãèéí ñàíõ¿¿æèëòèéã ãàðãàõàä èõýíõ õ¿ì¿¿ñ, ÿëàíãóÿà
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä á¿ð ÷ õ¿íäðýëòýé áàéñàí. Øâåöàðèéí
MIBLOU áîëîí îðîí íóòãèéí ñàíõ¿¿æèëòààð “Ìîáèëèòè Èíäèÿ” ÒÁÁ íü
ñàéí ÷àíàðûí õ¿ðòýýìæòýé 50 øèðõýã áèå çàñàõ ãàçàð áàðüñàí. Áèå çàñàõ
ãàçàð õàìãèéí èõ õýðýãòýé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íòýé, ÿäóó ºðõ¿¿äèéã
ªªÒÁ-èéí ãèø¿¿äýýð îëóóëñàí. ̺í òýä áàðèëãûí àæëûã ãýð á¿ëèéíõýíòýé
íü õàìòàð÷ çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä ñàíõ¿¿æèëòèéã ìºí çºâ çàðöóóëñàí.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé îëîí õ¿ì¿¿ñ áèå çàñàõ õýðýãöýýãýý õàíãàõàä ¿¿ð¿¿ëýõ
ýñâýë ìºëõºæ õ¿ðýõ õýðýã áàéõã¿é áîëñîí. Òýä áèå äààæ, õàìãèéí ãîë íü
ººðñäèéíõºº ýðõýì çýðãýý äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëñîí. Õàíãàëòã¿é ýð¿¿ë
àõóéí áàéäëûí óëìààñ ¿¿ññýí ýð¿¿ë ìýíäèéí íºõöºë áàéäëûí ýðñäýëèéã
áóóðóóëàõ áîëîìæòîé áîëñîí. “Ìîáèëòè Èíäèÿ” ÒÁÁ-ûí õýðýãæ¿¿ëñýí
òºñëèéí àìæèëòûã õàðààä Ýíýòõýãèéí çàñãèéí ãàçàð ýíýõ¿¿ íýìýëò
ñàíõ¿¿æèëòààñ ÿàðàëòàé ÷ºëººëºõèéí òóëä îðîí íóòãèéí óäèðäàã÷äûã
÷èãë¿¿ëæ, áóöàëòã¿é òóñëàìæèéí ä¿íã èõýñãýñýí. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
áîëîí áýðõøýýëã¿é õ¿ì¿¿ñ ýíý òºñ뺺ñ àøèã õ¿ðòýæ, ààæìààð ä¿¿ðãèéí
ò¿âøíèé òºñºë áîëñîí. ×àìàðàæíàãàð ä¿¿ðãèéí õ¿ì¿¿ñ ººðèéí áàéøèí
äîòðîî áèå çàñàõ ãàçàðòàé, ÿäàæ ãýðèéíõýý îéðõîí áèå çàñàõ ãàçàðòàé ä¿¿ðýã
áîëñîí.
Ýõ ¿¿ñâýð. ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ. Ýð¿¿ë ìýíä á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã. Õóóäàñ 22.

29. 29
Èíäîíåçèéí ªìíºä Ñóëàâåçèéí ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí áàã îëîí ñàëáàðûã
õàìàðñàí áàéäàã áà ¿¿íä òîñãîíû ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí, áàãà ñóðãóóëèéí
áàãø, õàìò îëíû ñàéí äóðûí àæèëòàí áàéäàã áà òýäíèé èõýíõ íü õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ýñâýë òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áàéäàã. ÕÎÒÑÇ
õºòºëáºðèéí áàã ýð¿¿ë ìýíäèéí á¿õ òîãòîëöîîíû àæèëòíóóäàä ñóðãàëò
çîõèîí áàéãóóëäàã. Ñóðãàëòààð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýìíýëãèéí
õýðýãöýýã äýìæèõ, ñ¿ëæýý áàéãóóëàõ, ÕÎÒÑÇ áà ýìíýëãèéí òóñëàìæ
¿éë÷èëãýýíèé ¿¿ðãèéã äýìæèæ, èõ áîëîìæ îëãîäîã.
Ýõ ¿¿ñâýð. ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ. Ýð¿¿ë ìýíä á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã. Õóóäàñ 44.
Õ¿éñèéí ÿëãàà
Àêðàì áà áóñàä (2010)-èéí òîäîðõîéëñíîîð “Çàðèì íýã õ¿ì¿¿ñ,
ÿëàíãóÿà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéã òóñãààðëàñíààð
ÕÎÒÑÇ õºòºëáºð çîðèëãîäîî õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é. Õýäèéãýýð õºòºëáºð
õýí íýãíèéã òóñãààðëàõ áîäîëã¿é áàéäàã õýäèé ÷ áîäèò áàéäàë äýýð
õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ, ÿëàíãóÿà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äýä
òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýëèéã ¿ë îéøîîñíû ä¿íä ºðººñãºë õàíäëàãà
áèé áîëæ òóñãààðëàëò ¿¿ñäýã”.
Ýìíýëãèéí òóñëàìæèéí äóòìàã áàéäàë, õàéõðàìæã¿é õàíäàëò,
õîîë õ¿íñíèé õ¿ðòýýìæ äóòìàã, áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ íººö
áîëîëöîîíóóä äóòìàã áàéõ íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé îõèäûí
ýíäýãäýëèéã ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ðãýäýã ãýæ çîõèîã÷èä ¿çýæ áàéíà.
Õàëäâàðò ñàà ºâ÷èí ýðýãòýé, ýìýãòýé á¿õ õ¿ì¿¿ñò èæèë òýãø õ¿ðäýã
Ìàéãà òàâõàé, õºëíèé òºðºëõèéí ãàæãóóä íü òºðºõ ¿åèéí ñîãîã áºãººä áàãà
îðëîãîòîé îðíóóäàä ýíý íü õºãæëèéí áýðõøýýëä èõýíõäýý õ¿ðãýäýã. Áåëèçèéí
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ñýðãýýí çàñàëò, áîëîâñðîëûí õàìò îëíû
àãåíòëàã (CARE-Belize) õ¿¿õä¿¿äèéí õóâüä ýíý ºâ÷èí íü ìàø ÷óõàë àñóóäàë
ãýäãèéã ìýäñýí. Õ¿¿õäèéí îëîí óëñûí ýìíýëýã, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàìòàé
õàìòàð÷ CARE-Belize ìàéãà òàâõàéòàé õ¿¿õäèéã ýðò èëð¿¿ëýõ, ýì÷èëãýý õèéõ
õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí. Îðîí íóòãèéí ýì÷, òåðàïèñò, ñýðãýýí çàñàëòûí
àæèëòíóóäûã ìàéãà òàâõàéí ãàæãèéã ýðò ¿åä íü 纺ëºí ìàíèïóëÿöèéí
àðãààð çàñàõ, ãèïñýí áîîëò, ÷èã òàâüæ ìýñ çàñëûí áóñ àðãà áîëîõ Ïîíñåòè
àðãàä ñóðãàñàí. ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí àæèëòíóóäààð äàìæóóëæ CARE-Belize
õ¿¿õä¿¿äèéã ýðò èëð¿¿ëæ, ìàéãà òàâõàéã çàñàõ ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíä
çóó÷èëñàí. Ýíý ñàíàà÷ëàãûã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ãàðãàñàí õýäèé ÷ ýíý íü
ìàéãà òàâõàéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð áîëæ ºðãºæñºí.
Ýõ ¿¿ñâýð. ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ. Ýð¿¿ë ìýíä á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã. Õóóäàñ 42.

30. 30
õýäèé ÷ Íåïàëä õèéñýí ÞÍÈÑÅÔ-èéí ñóäàëãààãààð õàëäâàðò
ñààãààð ºâäñºí õºâã¿¿ä îõèäîîñ õýäýí æèëèéí äàðàà èëààðøäàã
ãýñýí áàéíà.
ÕÎÒÑÇ õºòºëáºð “áèå áèåäýý çºâëºãºº ºã÷, õºãæëèéí
áýðøýýëòýé ýìýãòýé çºâëºã÷ ººðèéíõºº òóðøëàãààñ õóâààëöàæ,
èæèë áýðõøýýëòýé áàéãàà íýãýíäýý òóñëàæ, õ¿í á¿ð áèå äààæ
àìüäðàõ ÷àäâàðòàé ãýäãèéã èòãýõ èòãýë ¿íýìøëèéã ºñãºæ ÷àäíà.
Ǻâëºãºº ºãºõ õ¿í ººðºº èæèë áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëñàí, èæèë
òóðøëàãàòàé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í áàéõ íü èõ ÷óõàë áàéäàã.
Èæèë íàñíû õ¿í çºâëºãºº ºãºõ íü òóñëàìæ õàéæ áàéãàà õ¿í,
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí õîîðîíäûí õîëáîîñûã õèéäýã; ººð õýí ÷
àæèãëàæ ÷àäàõã¿é äàõèí äàâòàãäàøã¿é òóðøëàãà ºãäºã áîäèò ä¿ð
áîëäîã.” ãýæ çîõèîã÷èä ¿çýæ áàéíà.
ÕÎÒÑÇ õºòºëáºð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õýðýãöýýíä õàíäàõ
îðîëäëîãî õèéâ. Òóõàéëáàë ýìýãòýé àæèë÷äûã ñýðãýýí çàñàëòûí òóñëàõ
õýðýãñýë õèéõ òåõíèê÷ áýëòãýõ ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàìðóóëñàí ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿ëýãò îðóóëàõ, óäèðäàõ ÷àäâàðûã
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äýä îëãîõ, ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí á¿õ ¿éë
àæèëëàãààíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàìðóóëàõûã
áàòàëãààæóóëàõ ãýõ ìýò.
Ýíýòõýãèéí Áàíãàëîð õîòûí ÕÎÒÑÇ-ûí õýä õýäýí õºòºëáºð¿¿ä õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí 10 á¿ëýã àæèëëóóëäàã. Ýäãýýð ýìýãòýé÷¿¿ä ÿäóó
àìüäðàëòàé, áîëîâñðîëã¿é, ýìýãòýé, ìºí õºãæëèéí áýðõøýýëòýéãýýñýý áîëîîä
äàâóó áóñ òàë, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòàíä ºðòñºí áàéñàí – òýä ãýð á¿ë, õàìò
îëîíäîî ºð òºëáºð, ¿¿ðýã õàðèóöëàãà ãýæ õàðàãääàã. 1998 îíä 10 ýìýãòýéã
îðòîïåäèéí òåõíèê÷ýýð áýëòãýñýí áà ÕÎÒÑÇ õºòºëáºð¿¿äèéí íýã íü òýäýíä
àðèëæààíû öåõ áàéãóóëàõàä çýýë îëãîñîí. Òýä áèçíåñýý ýõýëñíýýñ õîéø òýäíèé
àìüäðàë ººð÷ëºãäñºí (Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí óäèðääàã ñýðãýýí
çàñàëòûí õýðýãñýë õèéõ öåõ). Öåõ õî¸ð äàõü æèëýýñýý ýõëýí àøèã îëñîí áà
äºðºâ äýõ æèëèéí ñ¿¿ë ãýõýä òýä çýýëýý á¿ðýí òºëñºí. Òýä áèçíåñýý ºðãºæ¿¿ëæ
òóñëàõ õýðýãñýë, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã òîì
êîìïàíèóäûí òºëººëºã÷ áîëñîí áà õîòûí ãîë ãîë õóâèéí ýìíýëýã¿¿äòýé õîëáîî
òîãòîîñîí. Îäîî ýäãýýð ýìýãòýé÷¿¿ä îðëîãî ñàéí îëæ, àìüäðàëûí ÷àíàð íü
ñàéæèð÷, õàìò îëîíäîî èäýâõòýé õóâü íýìýð îðóóëàã÷ áîëñîí. Òýä ãýðëýæ,
ººðèéí ãýð á¿ëäýý ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé áîëæ, îëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä áîäèò çàãâàð áîëñîí.
Ýõ ¿¿ñâýð. ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ. Ýð¿¿ë ìýíä á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã. Õóóäàñ 68.

31. 31
Õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõûí òóëä ýðò èëð¿¿ëýëò õèéõ
Ýðò èëð¿¿ëýëò, èíòåðâåíö íü ÕÎÒÑÇ õºòºëáºð¿¿äèéã óëñ îðíóóäàä
õýðýãæèæ ýõëýõ ¿åýñ ýõëýí àíõààðàë õàíäóóëñàí áàñ íýãýí
ñàëáàð íü þì. ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí àæèëòíóóä ýðò èëð¿¿ëýõ,
çóó÷ëàõ, áîëîí ºâ÷èí, õºãæëèéí áýðõøýýë (÷àäâàð àëäàëò), ýð¿¿ë
ìýíäèéí äýìæëýã áîëîí áèå ýðõòíèé àëäàãäàë (èìïýéðìåíò)-
èéí øàëòãààíóóäààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ãýõ ìýò ñýäâýýð ãýð
á¿ë, õàìò îëíû îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýãò òóñàëäàã. Âüåòíàìä
íýã ìóæèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæèéí àæèëòíóóäûí ÷àäàâõèéã
áýõæ¿¿ëæ, ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí ýðò èëð¿¿ëýëò áîëîí çóó÷ëàëûã
ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæèéí òîãòîëöîî áîëîí á¿òöýä
îðóóëñàí.
ªìíºä Ñóäàíû ýêâàòîðûí áàðóóí á¿ñýä óíàëò òàòàëò áîëîí “äîõèõ ºâ÷èí”
ãýæ íýðëýãääýã óíàëò òºñòýé ºâ÷èí ºíäºð òàðõàëòòàé áàéäàã. Èéì ºâ÷òýé
õ¿¿õä¿¿ä óíàëò òºñòýé äàéðàëòàíä ºðòºæ, òýäíèé ñýòãýöèéí ÷àäàâõ äîðîéòîæ,
õýðýâ ýì÷ëýõã¿é áîë ¿õýëä ÷ õ¿ðãýõ àþóëòàé. Óíàëò òàòàëòûí ýñðýã ýìèéí
õàíãàìæ íü ¿ðãýëæ òàñàð÷ áàéäàã, ¿¿íýýñ óëáààëààä õ¿¿õýä äîðîéòîæ,
ýìíýëãèéí òîãòîëöîîíä èòãýë àëäàðäàã. ÕÎÒÑÇ òºñëèéí õ¿ðýýíä ÑÅÌ-
îðîí íóòãèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ýìíýëýãòýéãýý õàìòàð÷ õ¿¿õä¿¿äèéí
èë¿¿ ñàéí õÿíàõ óíàëòûí êëèíèê áàéãóóëæ, óíàëò òàòàëòûí ýñðýã ýìèéã
òîãòìîë îëãîæ ýõýëñýí. Äîõèõ ºâ÷èí áîëîí óíàëò òàòàëòòàé õ¿¿õä¿¿äèéí ýöýã
ýõèéí íèéãýìëýãèéã òýäãýýð õ¿¿õä¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëæ, çîõèõ òóñëàìæ
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä áàéãóóëñàí. ªìíºä Ñóäàí øèíý, õºãæèæ áàéãàà
óëñ ¿íäýñòýí ó÷ðààñ ýìèéã òîãòìîë õàíãàíà ãýäýã íü áýðõøýýëòýé áàéäàã áà
òàñðàëòûã çîãñîîæ, òîãòîëöîîíû ôóíêöèéã äàõèí ýõë¿¿ëýõýä áýðõøýýëòýé
áàéãàà îðîí þì.
Ýõ ¿¿ñâýð. IDDC. Õàìò îëîíä ò¿øèãëýí ñýðãýýí çàñàëò áà Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíöè. Áðþññåëü, 2012, õóóäàñ 11.

32. 32
Äýëõèéí ò¿íøëýë
ÕÎÒÑÇ-ûí Óäèðäàìæ áîëîâñðóóëñàí íü ͯÁ-ûí òºðºëæñºí
áàéãóóëëàãóóä, çàñãèéí ãàçàð, õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóä, èðãýíèé
íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, ÕÁÈÁ-óóä áîëîí áóñàä ¿íäýñíèé,
îëîí óëñûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí äýëõèéí
ò¿íøëýëèéí æèøýý þì.
ÕÎÒÑÇõàíäëàãûíá¿ñèéíáîëîíäýëõèéíñ¿ëæýýí¿¿äèéãáàéãóóëñàí
íü ÕÎÒÑÇ õàíäëàãààð äàìæóóëæ õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõèéã äýìæñýí
ò¿íøëýëèéí áàñ íýãýí æèøýý þì.
ÕÎÒÑÇ á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí
Êîíãðåññ, óóëçàëòóóä

33. 33
2015 ÎÍ ÁÀ ÈÐÝÝįÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÒ ÕÎÒÑÇ
áà ÕÀÌÐÓÓËÀÍ ÕªÃƯ¯ËÝÕÈÉÍ ÕÎÎÐÎÍÄÛÍ ÕÎËÁÎÎ
ÕÀÌÀÀÐÀË
“Õýðýâ òýãø áóñ áàéäàë ¿ðãýëæèëáýë, õºãæèë òîãòâîðã¿é áîëíî.
Òèéìýýñ 2015 îí áà èðýýä¿éí õºãæëèéí õºòºëáºðèéí òàëààðõ
ÿðèëöëàãûã òºâ òàëáàð áîëãîõ íü ÷óõàë þì” ãýæ ͯÁ-ûí Åðºíõèé
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Áàí Êè-ì¿¿í õýëñýí.
2015 îí áà èðýýä¿éí òàëààðõ ÿðèëöëàãà íü õ¿íèé ýðõýä ñóóðèëñàí
õàíäëàãûí à÷ õîëáîãäëûã îíöëîí òýìäýãëýæ, ýìçýã, íýí ÿäóó,
àíõààðëààñ ãàäóóð áàéãàà õ¿ì¿¿ñ äýýð àíõààðëàà øèíý÷èëæ òàâüæ
òýãø áàéõûí à÷ õîëáîãäëûã öîõîí òýìäýãëýæ áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàõ ÕÎÒÑÇ-ûã 2015
îíîîñ õîéø ÿàãààä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãààä ó÷èð
øàëòãààí áèé.
ÕÎÒÑÇ íü îëîí óëñûí õýìæýýíä òàíèãäñàí, õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, ÿëàíãóÿà äóòìàã íººö áîëîëöîîòîé áàéãàà
õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ, ýðõýä ñóóðèëñàí ñòðàòåãè áîëîí
ºñ÷, ººð÷ëºãäñºí. Íýí ÿäóó ýñâýë ¿éë÷èëãýý ìóó ãàçàðò ¿éë÷èëãýýã
õ¿ðãýõýä ÕÎÒÑÇ õºòºëáºð¿¿ä ¿ð ä¿íòýé áàéäàã ãýæ Õºãæëèéí
áýðõøýýëèéí äýëõèéí òàéëàí (2011)-ä õ¿ëýýí çºâøººðñºí
áàéäàã. Äýëõèéí îëîí îðíû ¿íýëãýýíèé ñóäàëãààíóóäààñ õàðàõàä
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûã ººð÷ëºõºä ÕÎÒÑÇ
õºòºëáºðèéí ¿¿ðýã èõ áàéãààã òýìäýãëýñýí áàéäàã. ÕÎÒÑÇ-ûí
Óäèðäàìæ íü ÕÎÒÑÇ-ûí ¿ð ä¿íã¿¿äèéã íýãòãýñýí. ¯¿íä áèå
äààõ áàéäëûã ñàéæðóóëñàí, õºäºë㺺í ñàéæèðñàí, õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöààíû ÷àäâàð ñàéæèðñàí; õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí îðëîãî
íýìýãäñýí, òýäíèé ººðòºº èòãýõ èòãýë íýìýãäñýí, íèéãýìøèæ
÷àäñàí ãýõ ìýò.
̺í ÕÎÒÑÇ-ûí îíöãîé òýìäýãë¿¿øòýé ç¿éë áîë Àçè, Àôðèêèéí
îëîí îðîíä ¿íäýñíèé ò¿âøíèé áîäëîãîäîî îðóóëñàí ÿâäàë þì.
ªíººäºð áàãà, äóíä îðëîãîòîé îðíóóäàä ÕÎÒÑÇ õàíäëàãûí ïðàêòèê
äàâóó áàéíà. Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí àñóóäàëä ýðõýä ñóóðèëñàí
õàíäëàãûí à÷ õîëáîãäëûã áàòëàõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áàéäàã. ¯¿íä: áàãà,

34. 34
äóíä îðëîãîòîé îðíóóä ººðñäèéíõºº áîäëîãûí áè÷èã áàðèìòàíä
õ¿ì¿¿íëýãèéí, õàëàìæèéí õàíäëàãààñ ýðõýä ñóóðèëñàí õàíäëàãà
ðóó øèëæèõ õýðýãòýéã äóðäààä ýõýëñýí áàéíà. Èäýâõòýé èðãýíèé
íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäòàé, ÿëàíãóÿà çàñãèéí ãàçàðòàéãàà õàìòàð÷
àæèëëàäàã ÕÁÈÁ-óóäòàé îðíóóä õàìòäàà óðàãøàà õºäºëäºã. Ýíý íü
ýðõýä ñóóðèëñàí õàíäëàãà ðóó ÷èãëýí õºäëºõ õ¿ñýëòýé (óëñ òºðèéí
áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí ñàëáàðò), õºãæëèéí ýåðýã áàéäàë þì
(ÄÝÌÁ, 2012).
Èéì õºãæèë äýâøèë áàéãàà õýäèé ÷ õèéõ ç¿éë ìàø èõ áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîí õºäºëìºð
ýðõëýõ áîëîìæîîñ õîöîð÷, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíýýñ
áàãà õ¿ðòýæ, íèéãýì, ñî¸ë, óëñ òºðèéí îðîëöîîíîîñ õîë õºíäèé
áàéæ, òýäíèé ãýð á¿ë íü ÿäóóðàëä ºðòºõ ºíäºð ýðñäýëòýé áàéíà ãýæ
Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí äýëõèéí òàéëàíä (2011) äóðäñàí áàéíà.
Õºãæèæ áàéãàà 15 îðíû õºäºëìºðèéí íàñíû õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí áîëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéí ýäèéí çàñãèéí
áîëîí ÿäóóðëûí íºõöºë áàéäëûí òàëààð Äýëõèéí Áàíêíû áàñ
íýã ººð õýâëýëä (Ìèòðà, Ïîçåðàê, Âèê, 2011) áè÷ñýí áàéíà. ¯ð
ä¿í íü áàðàã èæèë: õºãæèæ áàéãàà îðíû õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõ íü áîëîâñðîë áàãà, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ò¿âøèí
ìóó, õºãæëèéí áýðõøýýëã¿é àìüäàð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñýýñ èë¿¿ ÿäóó
àìüäàð÷ áàéãààãààñàà áîëîîä ìàø èõ äóòàãäàë ãà÷èãäàëòàé áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéíõíèéã ñàéí
ñàéõàí àìüäðàõàä áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí
õ¿ðòýýìæèéã äýìæèõ áîäëîãî õýðýãòýéã ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà ñàíàë
áîëãîñîí áàéíà.
Ýíýòõýãèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí òàëààðõ Äýëõèéí
Áàíêíû òàéëàí (2009)-ä äóðäàõäàà: “Ýíýòõýãèéí õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí áîëîìæèéã ºðãºæ¿¿ëýõ íü óäààøèð÷ áàéãàà
íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
õóâüä õ¿íèé íººöèéí õºãæèë áóóðàé, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýë÷ áàéäàë íü àëäàãäàæ, ãýð á¿ë õàìò îëîíä íü
íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ãýõ ìýò áîäèò ãàðç õîõèðîë ó÷èð÷ áàéíà” ãýæýý.
Õºãæèë äýâøëèéã ìàãòàõààñ ãàäíà áîäëîãî ìàø îëîí ñàëáàðò
õýðýãæýýã¿éí óëìààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ “áîäëîãûí

35. 35
áîëîí õýðýãæèëòèéí ãàäíà òàëä ¿ëäýæ áàéíà” ãýæ ýíýõ¿¿ òàéëàí
¿çñýí áàéíà. Ýíý íºõöºë áàéäàë õºãæèæ áàéãàà îëîí óëñ îðîíä
èæèë áàéãàà.
Áàñ íýãýí ñóäàëãààíààñ (ÄÝÌÁ, 2012) õàðàõàä õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõ íü ÿäóó àìüäàð÷ áàéãàà áºãººä õºäºº
îðîí íóòàãò ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ñýðãýýí çàñàëòûí ¿éë÷èëãýýíèé
õàìðàãäàëò õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. ßäóóðàë áîëîí ÿäìàã ýð¿¿ë
ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæèéí õ¿ðòýýìæ
äóòìàã, ìýäëýã äóòóó, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâýð òààðóó, õàëäâàðò
ºâ÷èí çýðýã íü õºãæëèéí áýðõøýýë (÷àäâàð àëäàëò) áîëîí ýðõòýí
òîãòîëöîîíû á¿ðýí á¿òýí áàéäëûí àëäàãäàë (èìïýéðìåíò)-òàé
áîëîõîä ìàø èõýýð õóâü íýìðýý îðóóëäàã.
Ýäãýýð îëîí àíãàë öîîðõîéã ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãàà
íºõºæ áàéãàà áà èðýýä¿éä ÷ ¿ðãýëæëýõ áîëíî. Çàñãèéí ãàçàð,
áóñàä îðîëöîã÷ ãîë õ¿ì¿¿ñ ÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéã äýìæèõ õýðýãòýé,
ÿëàíãóÿà íººö áîëîëöîî äóòìàã óëñ îðíóóäàä ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààã
äýìæèõ õýðýãòýé.
ªìíºä Àçèéí õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ