Náttúrurfræði í 8. bekk. Glærur úr bókinni LÍFHEIMURINN. Bakteríur og veirur 2. kafli.

1. Í þörmum okkar lifa milljónir
Gagnlegra til við að melta
fæðuna.

2. Í þessum kafla lærir
Flestar bakteríur eru algerlega skaðlausar og margar
þú…
þeirra eru á ýmsan há7 gagnlegar. A húð okkar lifir <l
Að bakteríur eru smáar dæmis aragrúi baktería sem vernda okkur gegn
lífverur og þær geta Xölgað sýkingum. Bakteríur og sveppir eru afar mikilvægar
sér hra7 . lífverur í ná7úrunni. Ef bakteríur, sveppir og alls kyns
smádýr brytu <l dæmis ekki niður lauFlöðin. Sem
falla á hverju haus<. Í smáagnir myndu blöðin hlaðast
Að flestar bakteríur eru upp á hverju ári. Frjósemi jarðvegsins yrði fljótlega .
gagnlegar en sumar þeirra Engin ef þessar lífverur brytu ekki niður leifar
valda sjúkdómum hjá annarra lífvera og kæmu efnum þeirra í … umferð á
okkur . ný.
Að veirur Xölga sér bara í 1 Hvernig heldur þú að bakteríur berist milli manna?
lifandi frumum . 2 Hvernig geymdi fólk ma<nn fyrr á Rmum þegar
hvorki voru <l kæliskápar né frys<kistur?
3 Gegn hvaða sjúkdómum hefur þú fengið
bólusetningu? Kannaðu hjá bekkjarfélögunum við
hvaða sjúkdómum þeir hafa verið bóluseWr

3. Bakteríur lifa alls staðar
Hvað eru bakteríur?
Bakteríur lifa nánast alls staðar, í jarðvegi, loYi og vatni og líka á
líkama okkar. Fæstar bakteríur sjást með berum augum og þess
vegna þurfum við smásjá <l þess að skoða þær. Lífverur, sem eru
svona smágerðar, kallast örverur.
Þegar við skoðum bakteríur í smásjá kemur í ljós að þær eru
gerðar úr aðeins einni frumu og utan um hana er frumuveggur,
en frumukjarni er enginn. Sumar bakteríur hafa stu7a þræði
sem þær geta sveiflað og notað <l þess að færa sig úr stað.
Til eru margar ólíkar tegundir baktería. Sumar eru kúlulaga,
kallaðar hne7lur eða kokkar, aðrar eru staflaga og kallast
staFakteríur og enn aðrar eru gormlaga og nefnast
gormbakteríur. Bakteríur hafa líka verið kallaðar gerlar á íslensku
og það orð kemur víða fram í samse7um orðum, <l dæmis í
gerlafræði, sem kallast þó líka bakteríufræði.

4. Upphaf lífs á jörðinni
Bakteríur voru fyrstu lifandi verurnar á
jörðinni. Fundist hafa merki um bakteríur
sem eru meira en 3,5 milljarða ára gamlar.
Fyrir rúmum þremur milljörðum ára varð <l
við þróun sérstakur hópur baktería í hafinu
– blábakteríur. Þær innihéldu blaðgrænu,
sem er grænt litarefni, og gátu því búið <l
súrefni. Vegna starfsemi þeirra jókst magn
súrefnis smá saman á jörðinni. Tilkoma
súrefnisins í andrúmsloYi jarðar varð <l
þess að lífverur sem nota súrefni við öndun,
komu fram á sjónarsviðið.

5. Líf í þróun
„lifandi steingervingar“
Líffræðingar hafa uppgötvað mjög sérstakar, frumstæðar
örverur sem kallaðar eru forn bakteríur (eða fyrnur). Þær
hafa meðal annars fundist í eldstöðvum á mörg þúsund
metra dýpi í Kyrrahafinu, í fimbulkulda
Suðurskautslandsins og við hveri, meðal annars hér á
landi. Á myndinni sést neðansjávarhver af þessu tagi.
Hlu< fornbaktería lifir í umhverfi sem er nánast algerlega
súrefnislaust og þar er mikill hi<, mikið af steinefnum og
súrt umhverfi. Þar vinna þær orku úr brennisteinsvetni og
það efni gegnir því sama hlutverki hjá þeim og sólin gerir
hjá Ijós<llífandi plöntum. Margir telja að fornbakteríur
séu svipaðar fyrstu lífverunum sem urðu <l í árdaga jarðar
fyrir rúmum 3,5 milljörðum ára. Fornbakteríur eru nú oY
flokkaðar sem sérstakur hópur, sem er skilinn frá
venjulegum bakteríum.

6. Hröð fjölgun
Flestar bakteríur Xölga sér með þvi að skipta sér í miðju
og þá verða <l tvær nýjar bakteríur. Þe7a gera þær þegar
nóg er af næringu og hæfilega hei7 og rakt. Við slíkar
aðstæður þrífast bakteríurnar j sérstaklega vel. Ein
baktería getur skipt sér og orðið að mörgum j milljónum
baktería á einum sólarhring.
Blábakteríur geta Xölgað sér mjög hra7 í hlýjum og
nænngarríkum stöðuvötnum. Vatnið verður þá grænt og
slikja myndast oY á yfirborðinu. Þó7 bakteríurnar séu
hvorki þörungar né blómplöntur kallast þe7a oY
þörungablómi. Þegar blábakteríur Xölga sér Svona
gríðarlega láta þær frá sér eiturefni sem geta skaðað
aðrar lífverur vatnsins.

7. Dvalagró
Ef lífsskilyrði versna hjá bakeríum geta þær myndað um
sig verndandi hjúp og þá breytast þær í svokölluð
dvalagró. Þe7a gerist <l dæmis ef of þurrt verður kringum
þær. Bakteríurnar lifa sem gró þar <l skilyrði í umhverfinu
verða Hagstæð á ný kannski þúsundum ára síðar. Þá
opnast gróin og bakteríurnar „vakna <l lífsins“ á ný.

8. Bakteríur og hringrás náttúrunnar
Fæstar bakteríur hafa blaðgrænu og þess vegna geta þær ekki
búið <l eigin næringu. Þess í stað lifa þær á öðrum lífverum,
ýmist lifandi eða dauðum. Þær þrífast best ef þær geta komið
sér fyrir í fæðunni sjálfri, <l dæmis í eða á lífverum eða leifum
þeirra.
Þegar bakteríur nærast á dauðum plöntum eða dauðum dýrum
eru þær mikilvægur hlekkur í hringrás ná7úrunnar. Ásamt
sveppum og ýmsum smá dýrum brjóta þær niður dauðar
lífverur og breyta þeim í mold. Lífverur sem lifa þannig kallast
sundrendur.
Við getum þakkað það þessum lífverum að nytsamleg efni, sem
eru í dauðum lífverum, losna út Í ná7úruna á ný. Plöntur taka
svo <l sín þessi efni um rætur sínar og nýta þau <l vaxtar.

9. Heilnæmar bakteríur
Það er ekki bara ú< í ná7úrunni sem úir og grúir af
bakteríum. Á, og í líkama okkar eru Rfalt fleiri bakteríur
en frumurnar sem Iíkaminn er gerður úr. Bakteríurnar,
sem lifa á húðinni ,í þér, eru jafnmargar og allir menn á
jörðinni.
Flestar þessara baktería sjá <l þess að líkaminn starfi ré7
og að okkur líði vel. Í þörmum okkar lifir <l dæmis aragrúi
baktería sem sundrar fæðunni og leysir úr henni vítamín
sem gagnast okkur. Á húðinni lifa líka bakteríur í
milljónatali og þær vernda okkur gegn sýkingum. Þar fer
fram eilíf bará7a milli þeirra baktería sem vernda okkur
og hinna sem vilja ráðast á okkur. Þegar þú færð
„unglingabólur“ veistu hvor hópurinn hefur unnið sigur!

10. Bakteríur sem valda sjúkdómum
Flestar bakteríur, sem við komumst í sner<ngu við dags daglega,
eru óskaðlegar. En sumar tegundir baktería geta valdið
sjúkdómum. Hver bakteríutegund veldur <lteknum sjúkdómi.
Sumar hnetdur valda <l dæmis hálsbólgu en aðrar geta valdið
lungnabólgu, tannskemmdum eða lekanda og fleiri
kynsjúkdómum. Ýmsar tegundir staFaktería geta <l dæmis
valdið salmonellusýkingu, sRlrampa, kíghósta eða berklum.
Sjúkdómar, sem bakteríur eða ýmis smitefni valda, kallast
smitsjúkdómar. Stundum breiðast þessir sjúkdómar mjög hra7 út
og mikill Xöldi fólks veikist og þá er talað um faraldur. Bakteríur
smitast oY með hósta eða hnerra eða við kynmök.
Sjúkdómsvaldandi bakteríur geta líka borist með matvælum sem
hafa ekki verið meðhöndluð ré7. Hæ7ulegar bakteríur breiðast
oY út með drykkjarvatni í löndum þar sem fráveitukerfi er lélegt
eða ekkert og hreinlæ< áfá7.
Þegar fólk smitast af bakteríum getur talsverður Rmi liðið áður
en þær hafa Xölgað sér svo mikið að þær nái að valda
sjúkdómseinkennum. Þessi Rmi kallast meðgönguRmi sjúkdóms.

11. Búklykt og andfýla
Bakteríur geta valdið því að vond lykt verður af okkur. Sumar
bakteríur í þörmllnum mynda <l dæmis loYtegundir sem lykta
illa. Ef við böðum okkur ekki reglulega geta óhreinindin á húðinni
orðið fæða fyrir bakteríurnar. Úr þeim efnum, sem þær nærast á,
geta myndast illa lyktandi efni. Hreinn svi< er á hinn bóginn
lyktarlaus, ré7 eins og tárin, og báðir þessir vökvar innihalda
mild, bakteríueyðandi efni.
Matarleifar í tönnum geta líka orðið fæða fyrir bakteríur sem lifa
í munninum. Bakteríurnar nærast á matarleifum og láta um leið
frá sér tærandi efni sem skemma glerunginn og valda tannátu
eða tannskemmd. Þessu fylgir oY andfýla.

12. Pensilín og bóluefni
Líkama okkar gengur yfirlei7 vel að verjast ýmiss konar
sjúkdómum. En stundum þurfilm við að nota ýmiss konar efni
sem drepa bakterÍurnar. Þessi efni kallast sýklalyf.
Á hverju ári er stór hlu< fólks á Íslandi meðhöndlaður með
einhvers konar sýklalyfi. Pensilín er algengt sýklalyf sem er mikið
notað gegn ýmiss konar smitsjúkdómum. Stundum hjálpar það
því miður ekki sjúklingunum þó7 þeir fái pensilín. Sumar
bakteríur þola lyfið vegna þess að við höfum notað það of oY og
þá geta orðið <l ónæmir stofnar baktería.
Með bólusetningum má verjast ýmsum sjúkdómum, sem
bakteríur valda, <l dæmis kíghósta, s<lrampa og berklum. Þá
veikjumst við ekki af sjúkdómnum þó7 við smitumst af honum.

13. Sagnfræði
Pensilín var uppgötvað fyrir <lviljun
Enski læknirinn Alexander Fleming var að störfum á
rannsóknarstofu sinni árið 1928 og rannsakaði þá bakteríur.
Hann fór ei7 sinn í sumarfrí og gleymdi að ganga frá nokkrum
ræktunarskálum með bakterfum á og ein þeirra stóð opin. Þegar
hann kom <l baka úr frfinu sá hann að gró af myglusveppnum
Penicillium notatum hafði spírað og mygla tók að vaxa í skálinni.
Kringum mygluna var eyða þar sem engar bakteríur uxu.
Alexander dró þá ályktun af þessu að sveppurinn framleiddi efni
sem dræpi bakteríur. Þe7a nýja efni, sem reyndist vera mjög
áhrifaríkt gegn bakteríum, fékk hei<ð pensilín (líka ritað
penisillín), eYir latneska hei< myglusveppsins. Fyrir <lviljun hafði
uppgötvast magnað lyf sem áW eYir að bjarga mörgum
mannslífum! Alexander Fleming var aðlaður og hann fékk
nóbelsverðlaunin árið 1945 fyrir uppgötvun sína. Ef pensilíns og
annarra sýklalyf ja hefði ekki no<ð við er talið að Xöldi jarðarbúa
væri aðeins helmingur þess sem hann er í dag.

14. Í brennidepli
Bará7an við bakteríur og veirur
Fní upphafi mannkyns hefur það má7 þola ýmiss konar skæða
faraldra. Svar<dauði, kólera og bólusó7 eru aðeins fáein dæmi
um illvíga faraldra sem gengið hafa yfir heiminn. Stundum voru
þessir faraldrar mjög banvænir og milljónir manna dóu á
skömmum Rma. Þá var talað um drepsóWr. Menn höfðu
sjaldnast nokkra hugmynd um hvað það var sem olli þessum
hörmungum. Það var ekki fyrr en menn fóru að nota smásjár á
17. öld að bakteríur voru uppgötvaðar. Þó liðu næstum því tvær
aldir í viðbót áður en menn skildu að svo smáar lífverur gætu
valdið sjúkdómum hjá í mönnum og jafnvel dregið fólk <l dauða,
Bólusótt Svarti dauði
Svarti dauði 1600 / Sárasótt Kólera
bólusótt Alnæmi
1300 1500 1700 1800 1900 2000
Svarti dauði Spánska veikin
Berklar/bólusótt
/ Sárasótt

15. Svartidauði herjar í Evrópu
Meðal verstu hörmunga, sem mannkynið hefur má7 þola, var
faraldur sem geisaði í Evrópu á , 4. öld. Þeir sem sýktust af
sóWnni fengu stór graYarkýli á líkamann eða svæsna
lungnabólgu sem dró marga <l dauða. Menn telja að Xórðungur
íbúa í Evrópu – alls um 25 milljónir manna – hafi dáið í þessari
drepsó7. Málverkið <l hægri var málað í Flórens á Ítaliu Þegar
farsó7 gekk yfir þar. Vægari faraldrar geisuöu einnig síðar í
Evrópu, allt fram á tu7ugustu öldina. Svar<dauði geisaöi á Íslandi
árin 1402 <l 1404 og annar faraldur árið 1494 og yfir helmingur
landsmanna lést af völdum veikinnar. Þessi pest var líka kölluð
plágan mikla hér á landi.
Nú telja fles<r að þessi sjúkdómur hafi orsakast af bakteríu sem
barst milli manna með bi< flóa sem báru með sér bakterfuna.
Flærnar fengu bakteríuna í sig þegar þær sugu blóð úr
svartro7um. Þessi sjúkdómur er sjaldgæfur nú á Rmum og hann
má lækna með sýklalyXum.

16. Louis Pasteur uppgötvar tengsl
baktería og sjúkdóma
Það var ekki fyrr en komið var undir lok 19. aldar sem franskur
eðlis‐ og efnafræðingur, Louis Pasteur, uppgötvaði sambandið
milli baktería og sjúkdóma. Þessi nýja þekking varð <l þess að
bæta allt hreinlæ< og hollustuhæW við heilsugæslu og
dánarRðni minnkaði mjög mikið.
Enska hjúkrunarkonan Florence Nigh<ngale sýndi fram á að með
handþvoW og öðrum þrifnaði gat hjúkrunarfólk bjargað lífi
margra særðra hermanna.

17. Ný smitefni og rannsóknir
Menn uppgötva sífellt ný smitefni. Upp úr 1980 uppgötvaðist
veiran sem veldur alnæmi og einnig bakterla sem getur valdið
magasári. Nú heyrum við líka talað í fré7um um hermannaveiki,
fuglaflensu, svínaflensu og ebólu.
Vísindamenn leita líka stöðugt að nýjum lyXum sem geta unnið á
bakteríum sem hafa orðið ónæmar gegn pensilíni eða öðrum
sýklalyXum.

18. Alnæmi
Aldrei hafa fleiri greinst með HIV‐veiruna á Íslandi en í fyrra
þegar 24 greindust. Sautján hafa greinst á þessu ári, þar af
þre7án sprautuwklar. Hluxall sprautuwkla í hópi HIV‐greindra er
hvergi hærra en hér á landi þar sem 55 af þeim 271 sem greinst
hafa með HIV á 26 árum eru sprautuwklar, og hlutur þeirra hefur
aldrei verið meiri en síðustu ár. Þe7a eru heldur nöturlegar tölur
og benda <l þess að sofnað hafi verið á verðinum gagnvart
þessum sjúkdómi sem fáir þekktu fyrr en undir miðjan níunda
áratuginn.
EYir að nýgreiningum hafði stórlega fækkað um árabil hefur
þeim Xölgað svo að nýju að hægt er að tala um faraldur og þá
ekki síst meðal sprautuwkla. Samanburðurinn við Svíþjóð á
nýgengi HIV‐smits í hópi sprautuwkla er sláandi. Meðan hér í
liðlega 300 þúsund manna samfélagi greinast Ru HIV‐smitaðir
sprautuwklar greinast Xórir í Svíþjóð þar sem tæpar Ru milljónir
eiga heima.
Reynslan sýnir að fræðsla og forvarnir skila verulegum árangri í
þeim hópi fólks sem er allsgáður og ábyrgur gerða sinna.
Reynslan sýnir einnig að það er ekki nóg að upplýsa eina kynslóð
heldur verður stöðugt að hamra járnið.

19. Matvæli og bakteríur
Fles<r hafa orðið fyrir því að fá í magann eYir að hafa borðað mat
sem hefur verið geymdur oflengi eða ekki verið kældur nægilega.
Þe7a stafar af því að bakteríur í matnum hafa Xölgað sér mjög
mikið og gefið frá sér eiturefni sem valda því að við verðum veik.
Menn uppgötvuðu fyrir mörg þúsund árum að þeir gátu komið í
veg fyrir að matur skemmdist með því að þurrka hann. Við vitum
líka að ef við bætum mildum sykri, sal< eða sýru í ma<nn þrífast
bakteríur ekki í honum og ekki heldur ef við reykjum hann.
Kæling hjálpar <l við að varðveita matvæli óskemmd. Hún veldur
því að bakteríur Xölga sér alls ekki eða mjög hægt. Mjólkin sem við
kaupum er auk þess hitameðhöndluð þannig að allar bakteríur eru
dauðar þegar hún er se7 á fernur. Við getum einnig soðið niður
matvæli, se7 þau í loYtæmdar umbúðir eða geislað þau <l þess að
drepa bakteríurnar
Því miður verður fólk stundum fyrir matareitrun. Í eða á kjúklingi
geta <l dæmis verið salmonellubakteríur eða aðrar bakteríur sem
valda matareitrun. Hreinlæ< og suða eru mikilvæg <l að varna
sýkingum.

20. Sjálfspróf úr 2.1
1. Nefndu þrjár mismunandi gerðir af bakteríum sem eru ólíkar
að lögun.
2. Hvernig Xölga bakteríur sér?
3. Nefndu þrjá sjúkdóma sem bakteríur valda.
4. Hvernig væri ástandið í ná7úrunni ef engir sundrendur væru
<l?
5. Hvaða gagn gera þær bakteríur sem lifa í þörmum okkar? .
6. Útskýrðu þessi orð: a) faraldur. b) meðgönguRmi sjúkdóms.
c)sýklalyf.
7. Hvernig var pensilínið uppgötvað?
8. Gerðu grein fyrir nokkrum aðferðum sem við getum notað <l
þess að vernda okkur gegn bakteríum.

21. Bakteríur í þjónustu manna
Holl og góð matvæli með bakteríum
Við höfum margvíslegt gagn af bakteríum og öðrum örverum. Við getum <l dæmis
lá<ð bakteríur framleiða ýmis efni sem við þurfum á að halda. Þegar við notum
örverur (eða aðrar lífverur) við framleiðslu á lyXum eða öðrum efilUm eða notum
þær við önnur gagnleg ferli tölum við um líYækni.
Gagnlegar bakteríur eru meðal annars notaðar <l þess að gefa matvælum go7
bragð og líka <l þess að þykkja þau. Í súrmjólk er <l dæmis mikið af
mjólkursýrubakteríum sem valda því að súrmjólkin verður bragðgóð og þykk.
Mjólkursýrubakteríur eru líka notaðar við framleiðslu á mörgum ostum. Holurnar í
os<num verða <l vegna þess að bakteríurnar láta frá sér loY sem safnast fyrir í
holunum.
Fles<r kannast við stórar rúllur á túnum bænda á sumrin. Í rúllunum er hey sem
húsdýrum er gefið á veturna, en auk þess fá þau oY bygg og fóðurbæ<. Í heyinu eru
bakteríur sem framleiða mjólkursýru og vegna hennar þrífast ekki aðrar skaðlegar
bakteríur í því og þess vegna geymist heyið óskemmt í plas<nu.
Margar plöntur af ertublómaæ7 hafa bakteríur í rótum sínum sem vinna
köfnunarefni úr loYinu, en efnasambönd þess eru mikilvæg næringarefni fyrir
plöntur. Þannig fær plantan næringarefni sem hefðu annars ekki staðið henni <l
boða og bændur þurfa því fyrir vikið minni áburð. Lúpína er ein þessara plantna og
er mikið notuð hér á landi <l þess að græða upp gróðurlí<ð eða gróðurvana land.
Hvítsmári, umfeðmingur og ertur eru dæmi um Íslenskar plöntur af þessu tagi.

22. Bakteríur, lyf og umhverfisvernd
LíYækni er ekki bara gagnleg í tengslum við matvælaframleiðslu.
Með aðferðum núRmalíYækni geta menn nú ný7 sér bakteríur <l
þess að framleiða <l dæmis bóluefni og lyf á borð við sýklalyf og
insúlín. Fólk sem er sykursjúkt þarf á insúlíni að halda.
Við nýtum okkur líka bakteríur í lífrænum hreinsistöðvum fyrir
skólp . Í þessum stöðvum eyða bakteríurnar óhreinindunum í
skólpinn svo að óhæ7 er að sleppa hreinsuðu vatninu út í
ná7úruna aYur. Það því má því alls ekki losa eitruð efni í skólpið
því að slík efni geta drepið gagnlegar bakteríur í
hreinsistöðvunum.
Stundum eru bakteríur, sem brjóta niður olíu, notaðar <l þess að
„hreinsa <l“ eYir olíumengunarslys. Bakteríurnar nærast á
olíunni og brjóta hana niður í hæ7ulaus efni.
Bakteríur má einnig nota <l þess að framleiða metangas úr sorpi
og skólpvatni og ekki er ólíklegt að hvers kyns úrgangur verði
notaður æ meira í þessu skyni í framRðinni. Gasið getur nýst sem
eldsney< fyrir bíla eða <l þess að hita upp hús.

23. Líf í þróun
Bakteríur í plöntuætum
Margar plöntuætur hafa í meltlnqarfærum sinum sérstakar
bakteriur sem brjóta niður harða veggi plöntufrumnanna. Það er
þessum bakteríum að þakka að dýrin geta ný7 sér gagnlegt
innihald plöntufrumna og efnið í frumuveggjunum sjálfum.
Við höfum ekki þessar bakteríur ∙ mel<ngarfærunum og getum
því ekki melt frumuveggi í plöntum, en verðum að tyggja ma<nn
vel eða sundra frumuveggjunum með suðu. Við getum hins vegar
melt önnur efni í plöntum, t.d. Í kartöflum og ýmsum aldinum og
ávöxtum.

24. Sjálfspróf úr 2.2
1. Hvers konar bakteríur finnast í súrmjólk?
2. Nefndu lyf sem eru framleidd með hjálp baktería.
3. Hvað er líYækni?
4. Hvers vegna má ekki setja eitruð efni í skólpið ?
5. Hvernig getum við ný7 gasið sem er framlei7 úr sorpi og
skólpi
6. Hvað veistu um stóru heyrúllurnar á túnum <l sveita ?
7. Hvers vegna er lúpínan svona öflug landgræðsluplanta ?

25. Veirur eru háðar lífverum
Hvað er veira?
Veirur eru miklu minni en bakteríur. Þær eru svo smáar að þær
sjást bara í rafeindasmásjá sem stækkar mörg hundruð þúsund
sinnum. Ef við stækkuðum mann svona mikið yrði hann 300
kílómetra langur. Vísindamenn héldu að veirur væru eiturefni
áður en þeir komust að því hvers konar fyrirbæri þær eru. Veirur
heita „virus“ á erlendum málum, en það orð þýðir upphaflega
eitur.
Ré7 eins og bakteríur geta veirur verið lengi í dvala og vaknað
síðan <l lífsins á ný. En veirur eru ólíkar bakteríum að því ley< að
þær geta ekki Xölgað sér á eigin spýtur. Þess í stað verða þær að
Xölga sér inni í lifandi frumum. Veiran ræðst inn í frumur og
þvingar þær <l að framleiða nýjar veirur í stórum sRl.
Að lokum springur fruman og nýjar veirur losna sem ráðast á enn
aðrar frumur. Ef þe7a gerist í frumum okkar getum við orðið veik
þegar nógu margar veirur hafa myndast. Vegna þess að veirur
geta ekki Xölgað sér sjálfar eru þær yfirlei7 ekki taldar <l lífvera.

26. Ný inflúensa á hverju ári
Inflúensa (flensa) stafar af veiru og helstu einkenni þessa
sjúkdóms eru hós<, beinverkir og hár hi<. Veirurnar koma
oY fyrst fram í fuglum eða svínum í Asíu og berast þaðan í
menn. Veirurnar breytast mjög auðveldlega og þess vegna
kemur yfirlei7 fram nýr inflúensufaraldur á hverju ári sem
leggst á milljónir manna um allan heim. A síðari árum
hefur mikill Xöldi manna lá<ð bólusetja sig gegn
væntanlegum, nýjum inflúensufaröldrum sem oY gjósa
upp á vetrum.
Skæðas< inflúensufaraldurinn, sem hefur gengið yfir
heimsbyggðina, var spánska veikin, sem svo var kölluð.
Hún dró um 40 milljónir manna <l dauða árið 1918.

27. Veirusjúkdómar
Vörtur, frumur og alnæmi eru dæmi um sjúkdóma sem stafa af
veirum. Kvef orsakast líka af veirum. Til eru yfir 100 mismunandi
tegundir veira sem valda kvefi.
Við getum líka fengið matareitrun vegna veira og margar
umgangspes<r (magapes<r) stafa af veirum. Þessar veirur
smitast oYast með menguðu vatni eða men guðum matvælum.
Telja má líklegt að ekki minna en helmingur Xarvista úr vinnu
verði vegna veikinda af völdum veirusýkinga.
Því miður koma venjuleg sýklalyf ekki að gagni gegn
veirusýkingum og þá verður líkaminn sjálfur að berjast gegn
sjúkdómnum. Til eru önnur lyf sem koma að gagni gegn sumum
veirusjúkdómum. Margar veirur eru viðkvæmar fyrir hita og
ýmsum efnum. Með því að þvo okkur vel um hendur og sjóða
drykkjarvatn og mat getum við oY komist hjá því að sýkjast af
veirum eða bakteríum.
Við getum auk þess lá<ð bólusetja okkur gegn sumum
veirusjúkdómum. Bólusetningu er bei7 <l dæmis gegn inflúensu,
he7usó7, mislingum og rauðum hundum, Ef margir eru
bóluseWr minnka líkurnar á faraldri.

28. Sjálfspróf úr 2.3
1. Með hvaða tæki skoða menn veirur?
2. Hvers konar efni héldu menn að veirur væru áður en
þær voru uppgötvaðar?
3. Nefndu þrjá sjúkdóma sem orsakast af veirum.
4. Hver er hels< munurinn á veirum og bakteríum?
5. Hvernig Xölga veirur sér?
6. Hvaða ráðum getum við bei7 <l þess að komast hjá
bakteríu‐ og veirusýkingum?
7. Hvers vegna hjálpar það ekki að taka pensilín þegar við
erum kvefuð?

29. Samantekt 2.1
Bakteríur finnast nánast alls staðar, en þær eru svo smáar
að við sjáum þær bara í smásjá.
∙ Bakteríur skiptast í þrjá hópa eYir lögun: hneWur,
staFakteríur og gormbakteríur.
∙ Bakteríur voru líklega fyrstu lífverurnar á jörðinni.
∙ Blábakteríur í stöðuvötnum og höfum framleiða súrefni.
∙ Flestar bakteríur Xölga sér með skip<ngu.
∙ Bakteríur eru mikilvægar í ná7úrunni því að þær sundra
dauðum plöntum og dýrum. Þær brjóta <l dæmis niður
alls konar leifar í safnhaugi og breyta þeim í gróðurmold.
∙ Bakteríur, sem lifa í þörmum okkar, hjálpa <l við að melta
fæðuna og þær vinna úr henni vítamín.

30. Samantekt 2.1
∙ Bakteríur dreifast á marga vegu, <l dæmis með loYi og
drykkjarvatni eða við sner<ngu milli manna.
∙ Sjúkdómar, sem orsakast af bakteríum eða öðrum
smitefnum, kallast smitsjúkdómar.
∙ Sjúkdómur, sem breiðist hra7 út og sýkir marga, kallast
faraldur.
∙ MeðgönguRmi sjúkdóms er sá Rmi sem líður frá því að
maður verður fyrir smi< og þar <l hann er orðinn veikur.
∙ Pensilín er lyf sem drepur bakteríur og er notað gegn
sýkingum. Slík lyf kallast sýklalyf.
∙ Við getum komið í veg fyrir að matvæli skemmist með því
að þurrka, salta, sykra, súrsa eða reykja þau og með því að
kæla þau eða frysta.

31. Bakteríur í þjónustu manna 2.2
∙ líYækni felst í því að við nýtum bakteríur eða
aðrar lífverur við framleiðslu eða önnur gagnleg
ferli.
∙ Við getum meðal annars framlei7 lyf, súrmjólk
og metangas með hjálp baktería.
∙ Bakteríur í rótum hrísgrjónajurtarinnar og
plantna af ertublómaæ7 geta bundið nitur úr
andrúmsloYinu.
∙ Við getum notað bakteríur <l þess að hreinsa
vatn í hreinsi stöðvum.

32. Veirur eru háðar lífverum
∙ Veirur eru miklu minni en bakteríur og
þær geta bara Xölgað sér í lifandi
frumum.
∙ Margs konar kvefpes<r og inflúensa
stafa af veirum. Sjúkdómurinn alnæmi
stafar líka af veirusýkingu
∙ Venjuleg sýklalyf duga ekki gegn veirum
og því verður líkaminn sjálfur að vinna
bug á veirusýkingum.