Prelekcja wygłoszona podczas Sabat Fiction-Fest (Świętokrzyski Konwent Fantastyki) AD2016. 24.09.2016. Sekcja Literacka.

1. Starożytne i średniowieczne
korzenie fantasy
Przykład wyobrażeń Etiopii
i Etiopczyków

2. Wstęp do badań
• Skąd zainteresowanie tematem Etiopów?
• Łysogórskie exemplum „De abbato a diabolo
recepto” ~1470 roku i XVI Powszechny Zjazd
Historyków Polskich (wrzesień 1999 roku);
• Koncepcja Ferdynanda Braudel’a o długim
trwaniu zjawisk historycznych;
• Podstawa źródłowa;
• Globalna Sieć.

3. Motto
Baśniowe kraje rozciągają się daleko wzdłuż
i wszerz, w górę i w głąb i pełne są
najprzeróżniejszych rzeczy i stworzeń: znajdziesz
tam wszelkiego rodzaju ptactwo i zwierzęta
niezliczone gwiazdy i bezbrzeżne oceany,
czarowne piękno i czyhającą zewsząd grozę,
radość i smutki przeszywające jak ostrze miecza.
prof. J. R. R. Tolkien

4. Założenie (teoria literatury)
„Fantastyka pojawia się wtedy, gdy literatura
odchodzi od zasady mimetycznego
przedstawiania rzeczywistości oraz
pojmowania sztuki jako raportu z tego, co nas
otacza”
prof. Stanisław Żak
Słownik Kierunki – Szkoły – Terminy Literackie, Kielce 1998, s. 99.

5. Warsztat pisarski Umberto Eco

6. www.perseus.tufts.edu

7. „Aethiopica”
http://journals.sub.uni-hamburg.de/aethiopica

8. Prof. Frank M. Snowden (1911 - 2007)

9. Polski wkład w dyskusję

10. Etiopczyk – pierwsze źródła
Aithiopeas (Iliada I, 423)
• aitho: zapalić, palić, rozpalać, rozniecać;
• opsis – twarz
Język jest systemem znaków. Znakiem zaś jest
każdy element rzeczywistości, który jest
nośnikiem jakiejś dodatkowej treści
prof. Ireneusz Bobrowski

11. Lekcja pokory (przesłanie II)
(…) ani na chwilę nie powinniśmy ulegać
złudzeniu, że archetyp może być ostatecznie
wyjaśniony, a tym samym rozwiązany
Carl Gustaw Young

12. Wyobrażenie Etiopczyka w cywilizacji
Greckiej
• Homer i pojęcie: amumonas;
• Zaginiona „Etiopida” i Hezjod;
• Ksenofanes z Kolofonu i ludzka natura Etiopa
• Kanon mitów etiopskich;
• Etiopia kraina baśniowa (Herodot, Pauzaniasz,
Strabon i inni);
• Etiopia historyczna - rysik

13. „Iliada” Homera (IX/VIII przed Chr.)
(…) ponad Okean Dzeus bowiem do Etijopów bez
skazy (amumonas)
udał się wczoraj na ucztę, z nim razem wszyscy
bogowie.
Lecz gdy dzień minie dwunasty, znów Dzeus na
Olimp powróci (Iliada, I 423-425).

14. „Odyseja”
Szczęściem bóg ten był odszedł aż na Etyjopy
Zamieszkujące ziemi rubieże ostatnie
A rozpadłe w dwóch ludów połowice bratnie:
Z tych jedni wschód, a zachód drudzy
zamieszkiwali;
A gdy ci hekatombę sutą wyprawiali
Z byków i kóz. Posejdon godował wraz z nimi
(Odyseja I, 26-31)

15. „Odyseja”
(…) chociaż się niemało (bogactw)
W ośmioletniej zamorskiej włóczędze zebrało,
Kiedym Fenicję, Egipt, Cypr a nawet strony
Etyjopskie zwędrował – Eremby, Sydony,
Toż Libię, gdzie jagnięta z różkami się rodzą
(Odyseja IV, 83-86)

16. „Etiopida” Mit o Memnonie (VIII-VI w.
przed Chr.)

17. Hezjod i genealogia Memnona (IX? –
VIII w. przed Chr.)

18. Ksenofanes z Kolofonu (około 570 –
około 470 przed Chr.)
Twierdzi Etiopczyk, że
jego bogowie są czarni
i mają
Płaskie nosy, a Trak, że
są modroocy i rudzi
(Ksenofanes, fragment
18)
Jeden jest tylko bóg najwyższy pomiędzy bogami i ludźmi, ani z wyglądu śmiertelnym
podobny, ani też z myśli; cały widzi, cały też myśli i cały też słyszy (fragment 27)

19. Ezop – Etiop w świecie absurdu
ale z morałem
Murzyn (w org. Etiop)
Ktoś kupił Murzyna. Sądząc, że jego skóra jest
ciemna z powodu niedbalstwa dawnego właściciela,
przyprowadził go do domu
i zastosował wszystkie środki, by go oczyścić. Ale nie
mógł zmienić barwy, tylko spowodował u niego
ciężką chorobę
(epimythion) : natura ludzka pozostaje taką, jaką
była pierwotnie.

20. Kanon mitów Etiopskich
• O Faetonie;
• O Memnonie;
• O dziecięctwie Dionizosa;
• O Perseuszu i Andromedzie.

21. O dziecięctwie Dionizosa
(...) Tymczasem o Dionizosie opowiadają
Hellenowie, że go Zeus zaraz po urodzeniu zaszył
w biodro i zaniósł do Nysy (w oryginale: Nusan),
która leży powyżej Egiptu w Etiopii (Herodot II,
146)

22. Etiopowie u Herodota (około 485-425
przed Chr.)
• Etiopowie Długowieczni (makrobius Aithiopas)
– najpiękniejsi i najpobożniejsi z ludzi;
• Etiopowie Jaskiniowi
Etiopscy bowiem troglodyci są najszybszymi
w biegu ze wszystkich ludzi, o jakich wieść do
nas doszła. Zjadają oni węże, jaszczurki i inne
tego rodzaju płazy, a posługują się mową
niepodobną do żadnej innej, tylko do brzęczenia
nietoperzy (Herodot IV, 183)

23. Etiopowie u Herodota II
• Etiopowie Wschodni
Etiopowie Wschodni mają proste włosy,
a Libijscy najbardziej kędzierzawe spośród
wszystkich ludzi (Herodot VII, 70).
• Stół Słońca

24. Apollodor z Aten i Historia
Andromedy i Perseusza

25. Geografia
• Eratostenes z Kyreny (około 275 – około 195
przed Chr.);
• Diodor Sycylijski (około 80 do koło 20 przed
Chr.);
• Strabon z Amasei (około 64 r. przed Chr. –
około 20 r.);
• Klaudiusz Ptolemeusz (około 100 – około 178
lub po 83 – po 161).

26. Pauzaniasz Periegeta (około 115 –
około 180 po Chr.)

27. Lukian z Samosat (około 120 – około 190 po
Chr.) – wydrwienie stereotypów
Aithiopa smexeiv – Etiopa starać się wybielić,
rzecz o czynnościach czasochłonnych a nie
mogących przynieść pozytywnego rezultatu

28. „Opowieść Etiopska” Heliodora (III lub
IV wiek po Chr.
Sama Persinna przyznaje się (…), że przejęła coś
z wyglądu Andromedy, której obraz widziała
w czasie miłosnego zbliżenia. A jeśli chcesz
innych dowodów to spójrz na Andromedę, nie
widać różnicy między jej podobizną
a Charikleją. (Heliodor X, 14)

29. Czarne piramidy Meroe
(Napata, Kusz: IV w przed Chr. do IV w. Po Chr.)

30. Rzym (prawie) nic nowego
• Lucjusz Ampeliusz (Liber
memorialis),
• Terencjusz (Eunuchus),
• Marek Tuliusz Cycero (Post
reditum in senatu),
• Wergiliusz (Bukoliki; Eneida),
• Owidiusz (Metamorphoses),
• Maniliusz (Astronomica),
• Seneka (Naturales quastiones),
• Pomponiusz Mela (De situ
orbis),
•Lukan (Pharsaliae; Bellum civile),
•Pliniusz Starszy (Historia
naturalis),
•Józef Flawiusz (Bellum iudaicum;
Iudaike archaiologia),
•Staciusz (Thebais),
•Tacyt (Annales: Historiae),
•Ammianus Marcellinus (Res
gestae)
•Sydoniusz Apolinary
(Epitalamium; Epistulae).

31. Pomponiusz Mela (De situ orbis)

32. Józef Flawiusz – Żyd rzymski
Antiquitates Judaicae (Dawne dzieje Izraela)
Recepcja „Księgi Rodzaju” – Etiopowie jako
potomkowie Chama

33. Prof. Ludwik Ćwikliński
Bez przesady powiedzieć można, że myśl i sztuka
grecka za pomocą Rzymu świat sobie zdobyły.
(…) Z drugiej strony znikły kreski, które zwykle
w przedstawieniach dziejów oddzielały
średniowiecze od starożytności; coraz więcej się
bowiem uwidacznia, że wyraźnej tam granicy nie
ma, ani przerwy stanowczej
wykładu wstępny na Uniwersytecie Stefana
Batorego w Wilnie 23 kwietnia 1920 roku

34. Diabelska natura Etiopa
• Vitae Patrum (IV/VI w. po Chr.);
• Grzegorz I Wielki, Dialogi – IV ((około 540 –
12,03,604));
• Piotr Czcigodny Piotr Czcigodny (1192/1194 –
25,12,1156), De miraculis;
• Peregryn z Opola (XIII/XIV));
• Widzenie celnika Piotra – fabuła;
• Michał OSB, De abbato a diabolo recepto (~1470)

35. Czarny kolor diabła
• Św. Augustyn
diabeł w opozycji do aniołów
• Św. Ambroży (Łukasz 17, 6)
Diabeł jak owoc morwy
• Summa spowiednicza (1427)
czy Etiopczyk może zmienić swoją skórę,
a lampart swoje pręgi? (Księga Jeremiasza 15,
23)

36. Exemplum De abbato a diabolo
recepto, opat Michał OSB

37. Wincenty Ferrer – zapatrzenie kilka
wieków później (XV wiek)
Gdyby Adam nie zgrzeszył i gdybyśmy w Raju
byli, a kobiety poczynałby synów i córki, kogo
przypominałyby owe dzieci?
?

38. Rasizm w wąwozie Roncevaux?
Kiedy Roland widzi przeklęte plemię, czarniejsze
od inkaustu i nie mające nic białego prócz
zębów, powiada: „Wiem teraz prawdę; to, że dziś
pomrzemy.” (Pieśń o Rolandzie, l. 144)

39. Piotr z Miłosławia -
Ezop odradza się na Łysej Górze
Et ponit exemplum de Ethiope, qui transiens de
balneo albus non efficitur nigro, balnei Premium
solvere debet
Etiopczyk po kąpieli nie staje się bynajmniej
biały…

40. Nowe wcielenie Etiopskiej księżniczki
– herb Wczele

41. Powrót do doskonałości –
Państwo Księdza Jana
• Najpobożniejsi z chrześcijan;
• Potęga;
• Ogrom państwa;
• Rzeczy cudowne – Raj Ziemski, rzeka
„młodości”, stół z kamieniem,
przy którym nikt się nie upija…
• Stworzenia fantastyczne

42. Wyobrażenie Etiopa w polskim
średniowieczu
• Wincenty tzw. Kadłubek
• Peregryn z Opola
• Piotr z Miłosławia
• Michał OSB
• Legendy herbowe

43. Joannis Jansson (1588-1664) MAR DI AETHIOPIA
Vulgo Oceanus AEthiopicus

44. Fredrick De Wit TOTIUS AFRICAE
Accuratissima TABULA (1680)

45. O. Dapper (1639-1689) AETHIOIPIA SVPERIOR vel INTERIOR
vulgo ABISSINORVM sive PRESBITERIIOANNIS IMPERIVM
(1690)

46. Phillip Cluver (1580-1622) AFRICA INTERIOR from PHILIPPI
CLUVERI INTRODUCTIONIS IN UNIVERSAM GEOGRAPHIAM
(1729)

47. Herman Moll NEGROLAND and GUINEA. With the European
Settlements, Explaining what belongs to England, Holland,
Denmark etc (1729)

48. R. Reynolds An Accurate MAP Of AFRICA from the latest
Improvements and Regulated by ASTRONOMICAL
OBSERVATIONS (1771)

49. George E. Sherman and J.C. Smith MAP OF AFRICA To
Illustrate OLNEY'S SCHOOL GEOGRAPHY (1843)

50. Samuel A. Mitchell, AFRICA(XL) on verso
OCEANICA(XLIII) – (1872)

51. Dziękuję za cierpliwość!
brzezinski.blog@gmail.com
Fantastyka.PL – Wilk który jest - fantastyka.pl/profil/10857
facebook.com/WilkKtoryJest
facebook.com/brzezinski.blog