Độc tính của corticosteroid đường uống ngắn ngày ở trẻ em

1. 1
Độc tính của corticosteroid đường uống
ngắn ngày ở trẻ em
DS. NguyễnTố Giang
Khoa Dược – Bệnh viện Nhi Đồng Nai
Corticosteroid đường uống ngắn ngày thường được sử dụng ở trẻ em do đặc tính
nổi bật là kháng viêm và làm giảm phản ứng miễn dịch. Tuy vậy, corticosteroid
được biết là có liên quan đến nhiều phản ứng bất lợi (adverse drug reactions –
ADR), được biết là có liên quan đến liều thuốc, cách dùng thuốc và thời gian sử
dụng thuốc. Một số ADR do corticosteroid gây ra đã được nhận thấy rõ và chứng
minh bằng tài liệu trong thông tin tóm tắt đặc tính của sản phẩm. Tuy vậy, độc tính
của corticosteroid đường uống sử dụng ngắn ngày và những nguy cơ liên quan
chưa được đánh giá một cách tổng quát và rõ ràng. Tháng 01/2016 Tiến sĩ Fahad
Aljebab và cộng sự đã công bố kết quả tổng quan hệ thống xác định các độc tính
có liên quan đến corticosteroid đường uống ngắn ngày để nhận biết các ADR
thường gặp và nghiêm trọng nhất trên Archives of Diseases in Childhood.
Tổng quan hệ thống gồm 38 nghiên cứu trong đó có 22 thử nghiệm ngẫu nhiên có
kiểm soát (randomized controlled trials – RCT), 5 nghiên cứu đoàn hệ tiền cứu và
các báo cáo loạt ca, báo cáo từng ca trên tổng số 3200 bệnh nhân trẻ em trong độ
tuổi từ 28 ngày đến 18 tuổi, sử dụng corticosteroid trong thời gian ngắn – dưới 14
ngày với 850 báo cáo ADR. Trong các nghiên cứu này, corticosteroid được sử
dụng để điều trị nhiều bệnh khác nhau như hen suyễn, viêm phế quản, bệnh
bạch hầu thanh quản, suy thận cấp, viêm mũi dị ứng, sốt dengue, co thắt ở trẻ em,
hội chứng thận hư, bệnh bạch cầu cấp tính, giảm tiểu cầu vô căn cấp, ban xuất
huyết và hội chứng lupus ban đỏ hệ thống. Prednisolone và dexamethason là
những thuốc thường được sử dụng nhất.
Nguồn tài liệu tìm kiếm từ EMBASE, MEDLINE, International Pharmaceutical
Abstracts, CINAHL, Cochrane Libraryvà PubMed cho đến tháng 12/2013.
Kết quả cho thấy, ba phản ứng bất lợi thường gặp nhất là nôn ói, thay đổi hành vi
và rối loạn giấc ngủ, với tỷ lệ mắc phải tương ứng là 5,4%, 4,7%, và 4,3%.
Nôn ói là phản ứng phụ thường gặp nhất và cũng là lý do thường gặp nhất cho việc
ngưng điều trị corticosteroid đường uống.

2. 2
Thay đổi tính tình, rối loạn hành vi là phản ứng bất lợi thứ hai thường thấy. Thay
đổi tính tình (lo âu, hiếu động thái quá và hành vi hung hăng) thường gặp hơn khi
sử dụng liều cao (2mg/kg/ngày hoặc 60mg/m2/ngày) corticosteroid đường uống
hơn là sử dụng liều thấp (1 mg/kg/ngày). Ở bệnh nhân người lớn, thay đổi tính
tình, hành vi ít khi xảy ra rõ rệt ở liều prednisolon dưới 20mg/ngày khi so sánh với
bệnh nhân sử dụng 60mg/ngày.
Các phản ứng phụ khác có thể gặp là buồn nôn (1.9%), tăng cảm giác thèm ăn
(1.7%), đau bụng dưới (1.3%), đỏ mặt, phù mặt (1.1%), nhiễm trùng (0.9%), và ho
(0.2%). Ngoài ra còn có các triệu chứng dạ dày ruột, ban đỏ, lơ mơ, kích thích
họng, tiêu chảy, tiểu nhiều với tỷ lệ chưa xác định.
Trong đó, tác dụng phụ nghiêm trọng nhất liên quan đến việc sử dụng
corticosteroid đường uống ngắn ngày là nhiễm trùng do ức chế hệ miễn dịch. 5
nghiên cứu RCT báo cáo rằng 20 trẻ em mắc phải nhiễm trùng trong thời gian điều
trị (tỷ lệ 0.9%). 3 trường hợp được báo cáo mắc phải Varicella zoster, 1 trong số đó
đã tử vong và 2 bệnh nhân còn lại được chuyển đến ICU với biến chứng nghiêm
trọng.
Ngoài ra, khi tiến hành kiểm tra có 144/369 bệnh nhân (39%) có tình trạng tăng
huyết áp (định nghĩa tăng huyết áp là huyết áp tâm trương > 85mmHg hoặc huyết
áp trung bình tăng 3 – 7 mmHg). Nguyên nhân là do corticosteroid làm tăng huyết
áp do tăng sức cản mạch ngoại biên, tăng thể tích dịch nội bào và tăng co bóp cơ
tim. Tuy vậy, đa số không cần thuốc hạ áp hay ngưng dùng thuốc. Hai bệnh nhân
bị co thắt trẻ em sử dụng corticosteroid có tăng huyết áp trên 120/90 mmHg và
nhận được thuốc lợi tiểu mà không cần ngưng thuốc
Có 21/75 bệnh nhân tăng cân (một nghiên cứu định nghĩa tăng cân là tăng hơn
500g so với trước khi điều trị).
Hiện tượng ức chế trục hạ đồi – tuyến yên – tuyến thượng thận cũng là một phản
ứng bất lợi nghiêm trọng khác có thể xảy ra khi sử dụng corticosteroid đường
uống. Sự ức chế này có thể dẫn đến cơn stress cấp tính hoặc sự chậm phát triển
tuyến thượng thận.
Trong 4 nghiên cứu, 43/53 trẻ em (81%) cho thấy sự ức chế trục hạ đồi – tuyến yên
– tuyến thượng thận (hypothalamic – pituitary – adrenal: HPA). Một báo cáo loạt
ca cho thấy 3/11 trẻ em sử dụng prednisolon trong 5 ngày (2mg/kg/ngày) xảy ra
tình trạng ức chế trục HPA thoáng qua có ý nghĩa. Tất cả trẻ em đã quay lại mức
tiết cortisol nội sinh bình thường trong vòng 10 – 12 ngày sau khi ngưng dùng

3. 3
corticosteroid. Trong khi đó, nghiên cứu ở người lớn cho rằng, với 1 liều cao
prenisolon đường uống (50mg/ngày) trong 5 ngày sẽ không ức chế trục HPA.
Ngoài ra, phân tích tổng hợp chéo 3 RCT cho thấy ức chế trục HPA có liên quan
đến corticosteroid đường uống so với corticosteroid dạng hít khác biệt có ý nghĩa
thống kê. Nguy cơ này lớn hơn ở prednisolon dùng đường uống hơn là với
budesonid dạng hít, fluticason dạng khí dung, beclomethason đưa vào mũi.
Bên cạnh đó, có 44 bệnh nhân ngưng điều trị vì ADR, chiếm 1,4%. Nôn ói là lý do
hàng đầu, xảy ra 36 trẻ em (35 trẻ em sử dụng prednisolon và 1 sử dụng
dexamethasone). Thay đổi hành vi là lý do thứ 2 ngừng thuốc (xảy ra ở 4 trẻ)
Như vậy, bài tổng quan hệ thống này đã cho thấy ADR nghiêm trọng nhất có liên
quan đến corticosteroid đường uống ngắn ngày là nhiễm trùng, được báo cáo với
tỷ lệ 1%. ADR thường gặp nhất là nôn ói, thay đổi hành vi và rối loạn giấc ngủ.
Kết quả của nghiên cứu này có thể giúp các nhà điều trị, bệnh nhân và gia đình
cân nhắc giữa nguy cơ và lợi ích khi dùng corticosteroid ngắn ngày và thận trọng
theo dõi những rủi ro có thể xảy ra.
Tài liệu tham khảo:
1. http://www.medscape.com/viewarticle/857481
2. Fahad Aljebab, Imti Choonara, Sharon Conroy. Systematic review of the
toxicity of short-course oral corticosteroids in children. Arch Dis Child. 14
January 2016 doi:10.1136/archdischild-2015-309522
Link: http://adc.bmj.com/content/early/2016/01/14/archdischild-2015-309522.full