1. 7170 13 FEBRUARI 2016 ELSEVIER ELSEVIER 13 FEBRUARI 2016
1
23
3 Weergave metinfrarood
reflectography biedtzicht
op eerdere schetsen
2 Weergave doorinfra-
rood camera legtonder
liggendeverflagen bloot
1 Origineel beeld in hoge
resolutie,waarop diep
kanworden ingezoomd
Jheronimus Bosch,
Drieluik metSint
Ontcommer (circa 1497)
KUNST / Na vijf eeuwen speuren weten
we nog altijd weinig van Jheronimus
Bosch. Maar zes jaar diepgravend on-
derzoek heeft nu wel elk detail van
zijn oeuvre blootgelegd.
de denkwereld van de welgestelde
burgerklasse in een koopmans-
stad als ’s-Hertogenbosch. Zowel
Bosch’ verzamelaars en opdracht-
gevers als hijzelf (als prominent
schilder) behoorden hiertoe. Een
stadscultuur van burgers met een
gedisciplineerd leven rondom ge-
zin en werk, in een strakke sociale
structuur. Maar die zich ook be-
dreigd voelden door zwervers, ge-
brekkigen, armlastigen, margina-
len, criminelen, gestoorden en
dwazen.
Een tijd dus waarin ‘het kwade’
synoniem was met lelijkheid, fy-
siek gebrek en armoede. Dit geeft
context aan Bosch’ eindeloze
stroom monsters, demonen, ge-
drochten; aan zijn fascinatie voor
helse catastrofes, en voor onrust-
barende ongeregeldheden in de
achtergrond van panelen met pa-
radijselijke orde en rust. Maar op-
gelost is het mysterie niet.
Dit maakt Bosch’ werkme-
thode, en zijn extreem ‘realistisch’
geschilderde fantasieën voor ons
herkenbaar. Maar voor zijn eigen
tijd was het buitenissig en afwij-
kend.
Het enige echte ‘houvast’ in
het mysterie Bosch zijn die met ge-
Bosch tot op
de millimeter
D
eIllustreLieveVrouweBroe-
derschap in ’s-Hertogen-
bosch noteerde rond 1577 in
een overlijdensregister voor het
jaar 1516: ‘Jheronimus van Aken
alias Bosch, beroemd schilder’.
Hij werd begraven op het kerkhof
bij de Sint-Jan. Zijn geboorte werd
gedateerd omstreeks 1450, zijn va-
der en grootvader waren plaatse-
lijke schilders met een familie-
werkplaats aan de Markt. In 1481
trouwde hij met Aleid van de
Meervenne, dochter van een wel-
gestelde koopman uit Den Bosch,
een huwelijk dat kinderloos bleef.
In 1488 werd Bosch ingezwo-
ren als lid van de Illustre Lieve
Vrouwe Broederschap, een plaat-
selijk elitegezelschap waarvan hij
ook opdrachten kreeg. De namen
van enkele prominente verzame-
laars zijn bekend, zoals Engel-
brecht II van Nassau en Filips de
Schone van Bourgondië. Maar
waar zijn spectaculair afwijkende
panelen vol met wilde, onmiddel-
lijk als ‘Bosch’ herkenbare fanta-
sieën nu precies over gáán, dat
blijft een raadsel.
Wel goed in kaart gebracht is
Riki Simons
CULTUUR
BRCP
2. 7372 13 FEBRUARI 2016 ELSEVIER ELSEVIER 13 FEBRUARI 2016CULTUUR
EE
Clowns staan
centraal in het
werkvan Ugo
Rondinone
Sjinkie Knegt
voertklasse-
mentop 1.500
meteraan
Taiwanese film
uit1985 is nu
voorheteerst
te zien in
Nederland
Nieuwontdekte Bosch: Deverzoekingvan de heiligeAntonius
lag in hetdepotvan hetNelson-Atkins Museum ofArt, Kansas
...en alstextieldecoratie
Rechtenvrije Bosch op servies...
Viervisioenenvan hethiernamaals zijnvoorde expositie uitVenetië naarDen Bosch gebracht
Film–TongNienWangShi
Deze semi-autobiografische
film uit 1985 van regisseur
Hou Hsiao-Hsien schetst het
leven van een tiener die in
1948 verhuist naar Taiwan.
Een verlangen naar zijn ge-
boorteland China blijft hem
tarten, maar terugkeer is on-
mogelijk na de communisti-
sche machtsovername. Vanaf
18 februari in de bioscoop
Kunst–ArtRotterdam
Een beurs die vernieuwende kunst en
jonge kunstenaars eert. Voor wie niet kan
kiezen uit de 120 galeries, is de film waarin
kunstcriticus Hans den Hartog Jager zijn
persoonlijke hoogtepunten toelicht een
uitkomst. Deze is te zien in het gedeelte
Intersections. Van 11toten met14 februari,
diverse plekken in Rotterdam
Sport– Shorttrack
Dordrecht is het toneel van
het afsluitende weekeinde
van de wereldbeker dit sei-
zoen. Sjinkie Knegt ligt op
koers voor de eindzege in het
klassement op de 1.500 meter.
12toten met14 februari, Sport-
boulevard Dordrecht
Klassiek – Russische
componisten
Het Radio Filharmonisch Orkest brengt
een ode aan diverse Russische componis-
ten, onder wie Nikolaj Mjaskovski (1881-
1950). Een icoon in Rusland, maar in Ne-
derland vrijwel onbekend. Hier wil het or-
kest, onder leiding van de Rus Alexander
Vedernikov, verandering in brengen.
19 februari inTivoliVredenburg, Utrecht
Kunst– Ugo Rondinone
In kleurrijke installaties geeft
de Zwitserse kunstenaar Ugo
Rondinone alle facetten van
het leven weer. 45 Clowns
beelden diverse dagelijkse
handelingen uit, die elk een
gevoel van eenzaamheid uit-
stralen. Vanaf13 februari in
BoijmansVan Beuningen,
Rotterdam
IN PREMIÈRE
SELECTIE UIT HET CULTUURAANBOD
EXPOSITIE
Dankzij hetwerkvan het Bosch Research and
Conservation Project zijn 20van de 25 nu bekende
schilderijenvanJheronimus Bosch (en zijn werk-
plaats) te zien in Den Bosch. Het is de grootste
Bosch-tentoonstelling ooit, in zijn 500ste sterfjaar,
in de stad waar hij woonde en werkte.
Jheronimus Bosch –Visioenenvan een genie,
Het Noordbrabants Museum, Den Bosch,van
13 februari tot en met 8 mei. Catalogus € 24,95.
BOEKEN OVER BOSCH
Jheronimus Bosch, schilderentekenaar. Catalogue
raisonné, Matthijs Ilsink,Jos Koldeweij en anderen
geeft een uitgebreide onderbouwing bij de schilde-
rijen, panelen en tekeningen die het Bosch Re-
search and Conservation Project (BRCP) aanJhero-
nimus Bosch toeschrijft. Mercatorfonds, € 125.
De onderzoeksrapporten zijn gepubliceerd in een
(Engelstalige) uitgave, met 500 illustraties:
Hieronymus Bosch, Painterand Draughtsman:
Technical Studies, Luuk Hoogstede, Ron Spronk
en anderen, Mercatorfonds, € 120.
Van Cees Nooteboomverschijnt deze maand
Duistervoorgevoel. Een reis naarJheronimus
Bosch, waarin hij zijn reizen naar de werkenvan
Bosch in Lissabon, Madrid, Gent, Rotterdam en
Den Bosch beschrijft. De Bezige Bij, € 29,90.
WEBSITES
Alle informatie en beeldmateriaalvan het BRCPis
medio februari 2016 onlinetoegankelijk. Daar is
hetwerkvan Bosch te bekijken en tevergelijken.
Met behulpvan curtainviewers is het mogelijk
een paneel ‘afte pellen’, in te zoomen, beelden
naast elkaarte zienvanvoor, tijdens en na de
restauratie, en het resultaattevergelijken met
een ander paneel. www.boschproject.org.
FILM
Pietervan Huysteevolgde het BRCP-onderzoek
een aantal jaren, en maakte Jheronimus Bosch,
Touched bythe Devil. Deze documentaire (als dvd te
koop) geeft een kijkje in het onderzoek, maar ook in
het reilen en zeilen in grote en kleine musea.
Hij kon in het Prado in Madrid uitgebreid de Tuin
derLusten filmen, Bosch’ beroemdste werk. Deze
‘Nachtwachtvan Spanje’ mag normaal alleenvan
afstand worden bekeken.Van Huysteeverwerkte dit
tot een interactief avontuur, waarin tot in detail op
het grote drieluik kan worden ingezoomd.
https://tuinderlusten-jheronimusbosch.ntr.nl.
SERVIES ENTEXTIEL
Bosch kreeg behalve schildersopdrachten ook
allerlei opdrachtenvoor decoratie en design. Hij
beschilderde allerleivoorwerpen, en maakte ont-
werpenvoor glas, borduursels en gietwerk. Details
uit zijn schilderijen, die rechtenvrij gereproduceerd
mogen worden, lenen zich nog steedsvoor decora-
tieveverwerking in en op objecten, zoals borden,
kopjes en textiel.
detailleerde vreemdheden volge-
laden panelen zelf. Die meest apo-
calyptische onderwerpen, zoals
zijn Laatste Oordeel en zijn terug-
kerende taferelen van de hel, wer-
den het beroemdst. Maar Bosch
maakte ook een flink aantal tradi-
tioneel religieuze schilderijen in
opdracht. Hij was tijdens zijn le-
ven al beroemd, en is ook toen al
veel gekopieerd, nagevolgd en
vervalst.
Het ooit aan hem toegeschre-
ven oeuvre van honderden schil-
derijen is door het kritische oor-
deel van experts in de loop der
in het kleinste detail. Alle schilde-
rijen werden vastgelegd in dui-
zenden digitale beelden en frag-
menten, volgens een gestandaar-
diseerde methode.
Dit maakt onderling vergelij-
ken van de meest uiteenlopende
aspecten samen op één scherm
mogelijk. Zoals de verschillende
verflagen van één schilderij. Maar
ook vergelijkingen tussen schilde-
rijen onderling, zoals van vaak te-
rugkerende details als uiltjes,
oren, handen, ogen, stokken,
messen, zwaarden. Op zoek naar
de specifieke eigen ‘hand’ van
en vaste hand. Een techniek die in
Bosch’ tijd ook voor meesterschil-
ders net zo ongewoon was als de
dunne lagen verf met vaak zicht-
bare streken waaruit zijn voorstel-
lingen zijn opgebouwd.
Toch blijkt niet één werk te zijn
geschilderd in één consistente
hand. In alle panelen blijken ver-
schillende ‘handen’ te hebben ge-
werkt. In afzonderlijke werken is
ook een variatie aan schilder-kwa-
liteit te vinden. Sommige delen
blijken later in de werkplaats nog
weer bij- of overgeschilderd; er
zijn uiteenlopende soorten tech-
niek in één werk te zien; soms lij-
ken links- en rechtshandigen el-
kaar af te wisselen.
In Bosch’ werkplaats werkten
blijkbaar verschillende schilders
aan één schilderij, onder de naam
van de inspirator en ‘uitvinder’
van die karakteristieke stijl. Als
kunstenaar was Jheronimus
Bosch, zo constateert het BRCP,
vooral een concept, een merk, op-
gezet door één uniek talent.
eeuwen gekrompen tot 25 nu. Het
onderzoek aan de schilderijen zelf
was steeds vooral gedaan door de
afzonderlijke musea. Maar dat is
nu spectaculair aangevuld met
zes jaar precisie-onderzoek van
het Bosch Research and Conser-
vation Project (BRCP), een initia-
tief van Het Noordbrabants Mu-
seum, de Radboud Universiteit
Nijmegen en de Stichting Jheroni-
mus Bosch 500.
Alle aan Bosch nog toegeschre-
ven schilderijen op twee na – de
Tuin der Lusten in Madrid en het
Laatste Oordeel in Wenen – zijn
op locatie opnieuw bestudeerd
door experts uit uiteenlopende
disciplines. Het BRCP onderzocht
de ouderdom van het paneelhout,
en alle afzonderlijke verflagen tot
Jheronimus Bosch, en naar de
werken die echt door hemzelf zijn
geschilderd.
In ondertekeningen zijn virtu-
oos snelle, losse penseelstreken
en houtskoollijnen gevonden;
spontane veranderingen die het
creatieve werkproces weergeven
van een echte meester-schilder.
Kopiisten daarentegen werken
met een vooropgezet plan, naar
een voorbeeld of sjabloon.
Navolgers missen ook het vin-
dingrijkerealismeindetailsdatty-
perend is voor Bosch’ eigen werk,
waar in de zichtbare olieverf soms
tot in de kleinste details in een
vrije hand nat-in-nat is geschil-
derd. Dit is de meest ‘onbeheers-
bare’ olieverf-techniek, alleen ge-
schikt voor de meest doeltreffende
JohannesEisele/ANP
RikKleinGotink/BRCP
