SlideShare a Scribd company logo

Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler

•
•
Selçuk Sarıcı
Selçuk Sarıcı

Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler

Education
1 of 231
Download to read offline
www.eskikitaplarim.com
oRTA AsYA' DA isrArrrivEr ve rUnru;n Tiirkistanda islimiyetin Srkrntlh Ylllan Prof. nr. Zekeriya XiUPCf www.eskikitaplarim.com
fi YED'K,BBE YAYtNt-ARt: G T0rk lslAm K0lliYatt: 3 - Orta Asya da lslAmiYet ve T0rkler i 1. Baskr : Ekim,2fi)4 - ISBN: 975 - 98634'3'X EenetYayrn Ydnetmeni RTfatKAMKOL O Yazrgma Adresi: Rrfat KARAKOL Seralettin Caddesi 0z lghanr A Blok Kat 2'KONYA fel: 0.332. 353 00 50'353 80 43 ii'miYazrsma Adresi: Prof . Dr. ZekedYa KITAPCI K. Karabekir CdO. noca Hasan Sk. No: 15/407 Tel: 0.332. 350 82 96'Meram/ KONYA O www.zkitapci.com bilgi@zkitaPci.com @ Kitabrn her hakkl mahfuzdur. Eserin; M0ellilin yazrh m0sddesi olmakstztn tamamen, tcimen veya he rhangi bir deligiklik yapr larak y-ayt nlanmas.r Oijitat ottatittarda go$iltrlmasrrieya bir bagka dile gevrilerek yaytnlanmast Yasaktr. Dizgi DIZGI EVI Tel:0.3t12.351 66 41 a Kapak Tasanm GMFIT-O Pr"-Pr""s-Baskl-Cilt SEBAT OFSET MATBMCILIK Tel:0.302. 342 01 53 Fax 0.332. 34,237 80 www.s€bat.com sebatosobal'com
Tiirh islam Kiiltlyat: 3 Orta Asya'da Islimiyetin Ilk Yaytrg Yrllan ORTA ASYA'DA iSTAUTNT velo TURKI*ER Tiirkistanda Islfimiyetin Srkrnhh Yrllan Prof. Dr. Zekeri.ya I(itlPCf ' Ph. D. Karagi Un Pakistan Assot. Prof. Jos. Un. Niierya
Halife Omer b. AMti't'Aziz huzurundaki heyette bulunan ve hig konugmayan bir adama (Eb0 Savda) dondu ve ona; "Setri l<orlu'gnurktan nnetwilcn Iey rwilir?" iliye Sorilu. O zamana kadar sessirce oturan bu adam kendine geki diizen verdi ve Halifeye Eunlarr soyledi' (Ey lvliimhtlcrin Emiril Hotbe katilan 2O0O0 mevali (Tiirk) uorihr. Bunlara ne bir atff (Ucret) ve nede erzak verilir. Ehf i Zimmetten bir okadarrda miisliiman olmuglardrr. Buna ra[men onlardan hala harag alurmaktadu. Valimize gelince o rkgr bir zorbadu' Cuna giinlcri mhtberimize gtlrolr oe hiq gekirmednt Eiiylc dcr; "Ben size ezi4et etmek qte r.tlm igin gel/lim' Bueiin b m wl<ma diitl<iin bir adarunt. NIaH a y anin eilerek slgliiyorwnki benim kwmimden ol'an bir kimse b enim igin b aglcn l<nvirrlld'cn olan yiiz kiSifun daha sevimlidir." Onun' nilmu dizbolunu attt' Biitiln funtnr AfrrL sollr4 o ; nJlum Qe mnhanetsiiltkte baEtmtzi/ar- sartki Haccactn keskin kiltglatmlan bir ktus sibidir. et-Taberi, VI. s.559
Orusoz Gergekte, Tiitkler nasil miisliiman olmugfur? sorusuna bir cevap olmak izere hazrrladr$rmrz bu btiytik ki.illiyahn Ugiincii Kitabr; Orta Asyaila islilmiyetin Yayiltgt ae Tijrkler bir bagka ifdde ile, mtisltiman Ttirk varh$rmn, siyAsi Arap idaresi ve Arap despotizmi ile yaptrklan gok getin mticadeleler hakkrndadrr. Bundan once hazrrlamrg oldu$umuz ilk iki kitapt4 isldm Dini'rin uzun bir hidAyet yolculugu ile Do{u Tfrran Yurdu ae Tiirkistan'a ulagmasr ve bu briyiik miicAdelenin "dini anatomisi" tizerinde durulmug ve gok grizel neticeler tesbit edilmtgtir. Zira, islAm hidAyet gtineginin ilk mtibarek rgrklarr, Do{u Tfiran Yurdu ve Tiirkistan topraklarr tishine dtigtrikten sonra, bu tilkelerde isl6m Dini'nin lehine gok btiyrik de$igme ve bag drjndiirricti geligmeler olmug, isldm Hiildyeti o btiyiik "iman pttart"rtrn <inti agrlmrg ve isldm Dini'ne do$ru bir ydnelme ve bir kogugturma baglamrghr. Bciylece Baykent, Buara oe Semetkant glbi'Tiirk Hanltklan,' Ferghne, Ciircan oe Dehistan gibi "Tiirk Beylikleri" ve yurtlarmda gok biiyiik galkalanmalar olmug ve bu bereketli topraklarda yagayan onbinlerce Ttirk, iman gerbetini igmekle kalmamrg Yeni Dinin, gar-i Arap ve fakat ilk mrisltiman zinde " miisliiman unsunt" hdline gelmiglerdir. Ttirkler'in bu gekilde ve krsa zamanda biiytik kitleler hAlinde mtisltiman olmalan ve bir ga$layan h6linde islhm Dini'ne kogmalan neylersinizki siyAsi Arap idAresi ve mtisltiman Arap timera ve devlet adamlanmn higbir zamart yi.iztinti gtildtirmemig ve bir gok "sosyAl", "dini,, ve
,l'i 't.l 6 ,,ekonortik" problemleri de beraberinde Setirmigtir' Bunlann bagrnda ise; 1.. De{igen, Seligen ue her bir gehitde "Mero pe Belhte dahit gilgli bir uarl* haline gelen ae saytlart go{u halde yazbiiterle ifdile edilen yeni "miisliiman Tifuk oarl$t" ue onlartn imant yagayq ae dini hayatlarmt muhafaza etmek igin miisliiman Arap idiresine kary uetdikleri getin miicddele' 2. Gayr-i Arap ae fakat miislitman olan yerli halkm lurgtana militant bi Arabizmle gtlan, ag gbzlil ae halkm nazartn dini manada hig bir fazileti olmtyan sziim ona tni.isli.iffinn Arap iilbrecileri ae bunun Emeotler dearinin en gbaenist temsilcileri, bir bagkn ifdde ile oergiden bagka hi7 bir Eey diiEiinmeyen gozi) ddnmiig Arap iimerax, dealet adamlart, uergi tahsildailan' onlarm halkm elinde ae aaucunda ne aarsa "hatag" ue "cizye" gibi uergi afu altmda toplamaya galqmalan ae bu hususta miislim i, goyi-i miislim farh gozetmemeleri ae aergi toplama hususunda r emlete aman zulilmleri, S. Miisliiman "Tiitk oarl${'nn biltiin giigleri ile "siy6si Arap iilfuesi"nin mageri aicdaru lunatan bu uygulamalara knrgt taatr almalart, onlartn kargrcma dikilmeleri ae ktyaxya bir .milcfudeleyegirigmeleridir,Astlbundansonradtrki,Tilrkistandaig kargaga, ig isyan ae ayaklanmalar almry yilritmilg oe bu bayle senelerce deaam etmig ae miisliiman Tiitk toplumuna biltiln Emealler deari boyunca uzun yillar cehennemi bir hayat silrdilrmiiglerdir. Bu arada hemen gunu itiraf edelimki Arap timerAsr ve devlet adamlarrmn; Kuteybe b' Miislim' Hdlife Omet b' Lbdii'l-Aztzve Nasr b. Seyyar gibi, bir kag kiginin drsrnda istfrm Dini'ninTtirkler arasrnda yayrlmasr ve Tiirklefin Yeni
7 Dine kazandrrrlmalan, cizellikle Emeviler devrinde, onlann hig bir zaman ciddi ve dnemli bir meselesi olmamrghr. Onlarrn btittin himmet ve gayretleri Ttirk Yurtlarmda vergi musluklanmn gtirtil, gtirtil akmasr idi. $u garip emevi zihniyetine bakrnrzki; Emevi devlet adamlan, askeri vali ve devlet adamlan Tiirk Yurtlan, bir di$er ifade ile Sojd, Semerkant ve Buhara gibi Ttirk gehirlerine her zaman "halifenin giftlidi'g<izii ile bakmrglar ve onlarrn btittin imkanlan ile miisltiman olmalann:n cintinti kesmiglerdir. $am iimerisr ve Halifeler; genellikle, askeri vali ve vergi zorbalarrmn bu ihtiraslarrmn kargrsrnda olacaklarr yerde, Halife Omer b. Abdii'l-Aziz mtistesna, Emevi Halifeleri go$u halde bu vergi zorbalannrn arkasrnda olmuglar ve onlarm vergi toplama ve haksrz yere halkrn elinde ve avucunda ne varsa gekip almalarrm "Hayr!" bu zulmii biihin giigleri desteklemiglerdir. Btittin bunlar Emevi Devlet adamlarrmn nasrl bir zihniyet ve mantr$a sahip olduklarrm gcistermesi bakrmrndan gok onemli tesbitlerdir. Zira onlar Tiirkbr'in; islAm hidayetine giden yollanm kesmek igin bunlarlada yetinmemigler ve mrisltiman halkrn ontine Qin Seddi gibi agrlmast zor ve bir birinden btiytik bir gok engeller grkarmrglar ve m{isltiman Ttirk varhsrmn enerji ve dimizmini, iman gi.irttigri ve isldm sevgisini hiketmek igin ellerinden gelen her geyi yapmrglardrr. Onlar; bdyiik guruplar halinde mtisli.iman olmak isteyen Tiirklere her ttirlti kolaylr$r gdsterecekleri ve bunun igin "kelime-i Eehddet" getirmeleri, yani Allah'rn varh$r birlif,i ve FIz. Muhammed'ir; Onun kulu ve Rasiilii olduf,unu kalbleri ile tasdik ve dileri ile ikrar etmelerinin yeterli oldu$unu soyliyecekleri ve onlarr kalblerinin derinliklerinden kopub
8 gelen bir islAm kardegli$i ile kucaklayacaklan yerde, hiq bir z€unErn bdyle isldmi bir olgu sergilememiglerdir' Bu takdirde karEtmtza gok iinemli bir sont gtkmaktadr. Oda; bu aergi zorbalan oe Etneai dealet adamlannrn yeni mllsliiman olan bu miihtedi Tiirklerc kargr nasil bir tepki giistermig olmalandt? Gozii ddnmrig askeri vAliler vergi zorbalan, mtisliiman olduklarr ve "kelime-i gehddef' getirdiklerini sdyleyen bu kigilere kargt onlar "Hayut!" demigler ve "Siinnet" olmalanru istemiglerdir. "siinnet" olan miisliimanlara yine "Haytr" demigler ve Kuran-r Kerimi yiiziinden okumayt ve bir gok sfireyi ezberlemelerini gart kogmuqlardrr. Bunu btiytik bir gevkle yerine getiren Kuran okumayr o$renen bu mtisltiman Ttirklere, mtisliiman Arap iddresi yine "I{ayrrl" demig ve bu defa kendi btilgelerinde bir eok "ctmi" ue "ffiescid" yapmalarrm istemigler ve onlar severek bir gok cami ue mescid yapmrglardrr. Biitiin bunlardan sonra; onlarm samimiyetine ae gok giiElii bir mi)sli)man olduklarma inarulmail ae yeni zinde *iirlii*on Tiirk toplumunun, imant hayah oe isl1mt kigiliklerinin milslilman Arap iddrecileri tarafindan kabul edilmesi gnekmezmi idi? Bu higte 6yle briyle olmamrgtrr. Zira servet lursr ile gozii donmiig vergi zorbalarr ve Arap devlet adamlarr onlann, btittin bunlart sadece "cizye" ve "harag" gibi vergi ytiktimliilti$tinden kurtulmak igin yaptrklarrnr iddia etmigler ve yeni mtisliiman ola bu Tiirklere gayr-i miislimlerden qok daha fazla vergi yiiklemiglerdir. Bunun adr "oergi zulmil oe rczdleti"nden bagka bir gey de$ildi' Bu ise Ttirk Yurtlarrnda yeni bir kargaga, karrgrkhk" i9 isyan'
9 ayaklanma ve anarginin baglamasr idi. Nitekim oylede olmug bu kargaga ve anargi binler ve onbinlerce mrislflman TtirKtin hayatrna mal olmugtur. Bunun igindirki; bdlge halkr ozellikle bu miisliiman Tiirklery mtisltiman Arap Fatihleri ve Emevi devlet adamlarrnr bir elinde, Allahrn nuru ve irnan ve hiddyet megalesi, hak htirriyet di$er eline addlet terazisini tutarU gittikleri tilkelere barrg, emniyet ve huzur gottiren bir fAtihler ve kurtancrlar ordusu olarak gorecekleri yerde ne yazrkki go$u zaman onlarr servet ve ya$ma peginde kogan despotik bir idirenin govenist temsilcileri olarak gormtigler ve her hdl-ti karda bir "gapulcu" nazart ile bakmrglardrr ki onlarrn bu tutumlanmn islAmrn yticeli$i ve izzet-i nefsi ile ba$dagmasr mtimktin de$ildir. Nitekim Toharistan Tiirk Beyi olan Nizek Tarhan, bu ag gozl0 Araplarr tarudrktan sonra onlar igin aynen goyle demigtir: "Bu Araplar giiphesiz kiipekler gibidirler. Diiidiiiiin zatnan haalamaya baglar bir miktar yiyecek aeripte onun karntnr doyurilu{unila bu ilefa ayaklartntn dibinile dolagtr, sana yalakaltk edet ae peginden gelir, Ayrrca onlara kryastya saaaEtrktan sonta dahi yine bfu Eeyler aerirsen onunla yetinb, kendileine yapt$m geyleri unutur ue geker giderler" (et-Tabert, Leidery VII, s. 1205). Evet Emeviler devrinde, mtisltiman Arap ordulanmn btittin azamet ve ululuk ile Do$u; yaniTfiran Yurdu ve Batq yani ispanya'ya kadar uzanan Kuzey Afrikada muzaffer olarak ilerledikeri devirlerde bile, Mi.isltiman Arap Fatihleriniru isl6m Dini'ri l.rtalar arasr cihangiimul bir din hAline getirmek, onu yaymak ve gittikleri yerlerde Allahrn
ltl ellnlnl azlz krlmak gibi, yiice mukaddes bir gAyeleri olnramtgttr. Bu fatih hareketlerinde maddi de$erler ve ekonomik grkarlar, manevi de$er ve krymetlere gdre her zaman 6n planda tutulmug ve maddi grkarlar daima tercih edilmigtir. Fetihler sona erdikten sonra da Arap timerast ve devlet adamlarrnrn maddi hrrslarr servet ve zenginlik tutkularr, bu maSlup milletlerden gayr-i megru yollarla da olsa vergi toplamak geklinde kendini gostermig, igtikge susuzlu$u artrran tuzlu deniz suyu gibi, onlarrn bu husustaki ihtiraslarrm kamgrlamrgtrr. Neylersinizki isl6m Dini, misltiman Arap Fatihlerinin bu durdurak bilmeyen haris emelleri igin bir bakrma gok biiyiik bir engel tegkil etmigtir. igte bu llgilncii Kiapta Halife Omer b. Abdi'l-Aziz'in Tilrk Yurtlarnda estirmek istedi{i yeni hiiltyet riizgarlarr ae bu hayrh geliEmelerin kargtsma dikilen gtiaenist Arap zihniyeti oe aergi rezileti iizerinde dwulmug oe bu Arap despotizmine karyt dbenen yeni zinde "Tiirk aarltst" ele almmq ae mageti oicdam kanatan bu olaylarn ilk defa genel bit dederlendirmesi yapilmtE ae Tiirk miisliimanh$ma y eni bir zenginlik kazandrtlmtgtr. Her tilflii yardtm, bagan, Allahtanilr! KONYA -2004 Prof. Dr. Zekenya KITAPCI www.zekeriyakitapci.com
ieiNpnxirsn Savfa No. Ottsoz..... .........................5 iqixnxirrR.............. ..................... 1t I. HALiFE OMEN B. ABDULAZLZVETURK YURTLARINDA ESEN YENi HIDAYET RUZGARLARI Omer B. Abdti'l-Aziz ve O'nun IslAmi $ahsiyeti.................'. 16 Aga$r Ttirkistan'da islAmiyetin Yeni Zemini ......................... 19 Omer b. Abdrilaziz'in Cerrahla Olan Mticadelelefi .............. 23 Cerrah'rn Genel Tutumu ...................24 Cerrah'rn Halife Omer'e Yazdrsr $ikdyet Mektublarr ...........26 Cerrah Zamamnda Mrisliiman TtiLrklerin Durumu .... ........... 29 Horasan'dan Halife Omer'e Gonderilen Bir Heyet ............... 31 VergilerinDtigririilmesiveKitlelhtidalan... ......33 Ferdi Teblig Faaliyetlerinin Tegvik Edilmesi..........................35 M{ihtedilere Gdsterilen A$r Tepkiler................ .....................37 Halife Omer'in Yeni Sert Uyarrlan ......................40 Cerrah'rn Azli ve $ahsiyeti.... ............43 II. HATiFE ounn'iru A$ACI TURKISTAN'DA isrAu piNi'NiN yAvILMASI iLE irciri niGnn ' Orvnuri icru,RrranI Aga$r Ttirkistau'rn Bogalhlmasr Meselesi ...........49 Qa$dap Yazarlar Ne Diyor? ..............51 Meselenin Ash Nedir? ................'.".'.53 Hallfe 6mer'in Ttirkistan Harblerini Durdurmasr ................ 55 O$uz Bek ve Semerkanfin Bogalhlmasr Meselesi .................56 Meghur Semerkant Muhakemesi ve OSuz 8ek............. . " " "'. 59
72 Hallfe 6mer ve Mtihtedilerin Miktan Meselesi ..................... 61 Kitle ihtidalan Nasrl lzah Edilmeli?.........................................54 Qa$dag Yazarlar Yamhyor .'..............65 Omer b. Abdiitaziz'in Oltimri ve Sonu...... ..........68 Omer Dewinin isldmlaghrma Politikasr """""."72 Askeri Valilerin islAmlagtrrma Anlayrgr.......;............ ............'.74 III. isrAnn HipAvnriNiN TURKisteN'p^e, YENi DEVRi Tiirk Beylerine Yazrlan Qa$n Mektuplan Omer b. Abdti'l-Aziz'in Yeni Misyonu...................................77 Halffe Omer'in Muasr Htiktimdarlan islAma Qa$rrsr.......... 78 BelAzurfnin RivAyetleri. .................... 80 Guzek (Oguz Bek)'in ihtiaasr ...........83 Divagnig'in Mtisltiman Olmasr....... ......................84 Halife Omer'iru indus Hiiktimdarlarrna Mektubu ................ 86 Tibetden Horasan' a Gonderilen Yeni ihUda Heyeti.............. 89 Omer'in, SiyAsi Heyetler Gondermesi...,................................. 90 IV. A9AGI rUnrisrnN'DA isrAuivnriN YENI DEVRi vE E$RES B. ABDULLAH ES-SULEMi Mrisliiman Tiirk Varh$r Arap Despotlu$u Kargrsrnda ......... 93 Miisltiman Ti.irkler Bag Kaldrrryor.............. .........95 Ttirk Militarizminin Yeni Temsilcileri Tarih Sahnesinde ..... 98 Su-lu Han ve Agafrr Ttirkistan ..........99 Su-lu Han'rn Asrl Niyeti........ ..........100 Said b. Abdti'l-Azi z; Huzeyne ve Mi.ihtediler................,..... 102 Said b. Amr el-Haragi ve isldmiyet... ................. 103 Egres b. Abdullah ve Aga$r Tiirkistan'da Isldmiyet ............107 Btiytik IslAm Mticahidi EbO SaydA Gijrev 8a9rnda..............112 EbCr SaydA'mn, Egres'Ie Muahedesi....................................... 114
13 Semerkanthlann islAma Davet Edilmeleri ........115 islAmlaghrma Hareketi ve Ihgid Cu2ek......... ....116 Aga$r Ttirkistan'da Yaprlan Yeni MescidIer.........................1.1.9 Dihkanlarrn Tepkisi .....122 Egres'in IslAmlaghrma Kampanyasrru Durd.urmasr............. 124 Semerkant Miisliimanlarrun Direnigi ve EbO Saydd.......... 125 Mtihtedilere Yaprlan lgkenceler.. ....Lzg v. imira.rci rinrn HAnis B. suREyc vE TURK YURTLARINDA iSTAUIYNT HAris b. Stireyc'in Tarih Sahnesine erkrgr .........133 HAris'in Ttirk ve IslAm Gerge$i ile Kargr1agmasr.................. 135 H6ris b. Stireyc ve Miircie Mezhebi..... ............,.tg2 Hdris'in Ttirk Yurtlarrndaki yeni Misyonu .......................... 139 HAris b. Stireyc ve Ttirkeg Hakanh$r... ..............141 HArisb.S{ireyc,inBagKaldrrmas1'...''......... Esed'in Belh Camiinde Okudu$u Briytik Hutbe......... .........lM Ihtinci Liderin Sonu.......... .............1,47 VI. AgAGr TURKISTAN,DA MUSLUMAN TURK VARLICI VE TURKE$LER Trirkeg Hakaru, Su-lu Han ve Kemerce Kugatmasr.............151 Ttirk Dilinin Daha Yaygrn Bir HAle Gelmesi........................ 154 Ktirder Mtisltimanlartrun Durumu..... ...............757 Bize Gore irtidat Olaylanmn Keyfiyet ve Anlamr...............15g Muharip Ttirk Unsurunun Dini Ttirkeg Hakaru Su-lu Han ve Bagansrz Arap Valileri..........161 Su-lu Han'rn Cdluz ile Oini Konugmalarl............................. 163 Konugmalarrn Dini Yonden De$erlendirilmesi ................... 1.67 Su-lu Han'rn islAm Dinine Davet Edilmesi........................... 1dg
14 Ttirk Hakaru isldm Dinini Nigin Kabul Etmemigtit? """""'16-9 a;;;tG" Sonra TiirkYurtlannda islimi Geliemeler """'L7| Buhara'da Mtisltiman Katliamr """174 gud. Turt*'rn Boynunun Vurulmasr' """""""177 vn. isrAu DlNiNlN ASACi ruRKisrAN'DA YENI isrixRaR DEvRi vE NAsR B' SEYYAR Nasr b. Seyyar'la Gelen Yeni Mtijde """"""""" 181 istikrar Devrine Girigte Umumi b"t"* """""' 183 Sabit Kutne'.,in tU"fhur Ttirkistan Kasidesi " " " " " " " " " " " "' 1 86 Nus, b. Seyyar; Y"rri Gtit"" Baqrnda""" """""" 188 ilk Reform Hazrhklan """"""""""' 190 DiEer Dini Cemaat onderlerinin Yrkrcr Faaliyetleri :?? il;rfu;; a'"f iatt"cilerinin Gafleti"""" """reo Nas. U. Seyyar'in Merv'de Yaph$r Tarihi Aqrklama"' ' '9? Mtihtedller ve Yeni Vergi Komislonlanmn Kurulmasr""" 200 Nasr'rn Biiyi.ik Orta Asyl Seferi""""- """"""" 203 Mtisltiman Ttirkleri Feiahlatan Yeni Tedbirleri " " " " " " " " "' 207 ltt tvtUsltiman Tiirkler Devlet idaresinde """"' 21'0 Nasr b' Seyyar ve Emevi Devletinin Sonu"""""' """"""""'2L4 soNuc..............:..."..... """"""""""'217 BIBTIYOGRAFYA."." """"""""""'221
I. HALiFE OUEN B. ABDULAZiZ VE TURK YURTLARINDA ESEN YENi HIDAYET RUZGARLARI Kuteybe b. Miislim'in dldi.irtilmesi (714), sAdece Agafi Tiirkistan'daki fetih hareketlerini durdurmakla kalmamrg, biil gede baglatrlan islArnlaghrma hareketlerini de, dnemli rilgtide etkilemigtir. Her ne kadar Kuteybe, bcilgenin daha sonraki devirlerde isldmlagmaslnl temin edecek bir Cok cesaretli adtmlar atmrg ve Buhota, Semerkant gibi dini ve ticari merkezlerinde islAmiyeti kuwetli bir gekilde yerlegtirmigse de, ondan sonra, Tiirk Yurtlanna gelen Arap valilerr, Kuteybe'nin baglath$r lslAmlagtrrma hareketine higbir zaman gere$i kadar 6nem vermemiglerdir. VAliler genellikle askeri gohretlerini arttrmak ve krsmi fetih hareketleri ile birlikte yalnrz siyasi fonksiyonlannr devam ettirmekten bagka bir gey diigtinmemiglerdir. Bdylece, Kuteybe'nin dltimti sadece, "Aga{t Tiirkistan'da Araplar igin bir gerilene devfi'4l) de$il, aynl zamanda IslAmr yayma hareketleri iginde bir duraklama ve yerinde sayma devrinin de baglangrcr olmugtur. Kuteybe'nin AEap Tiirkistan'da temelini atb$t IslAmiyeti yayma tegebbtislerinin <inemi Omer b. Abdii'l- Aziz mtistesna, Ttirk Yurtlarrna gelen Arap valileri ve ' Gibb, H.A.R., Orn Asya Arap Ftttfrhafr,gev. M. Hakkr, lstanbul, 1930, s.46.
16 r ![(gxlyA KIrAPcr Iimevl Hallfeleri tarafindan hig bir zaman gere$i kadar anlagrlmamrgtrr, Bir bakrma, Agafi Tilrkistan'da uzun seneler devam eden kargagahk ve ayaklanmalarrn asil sebebi, bu hareketin hedefine ulagmamrg olmast ile gok yakrndan ilgisi vardrr lslAmiyetin Aga$r Tiirkistan'da bir nevi duraklama devri olan bu durum, 6mer b. Abdii'l- Aziz'in hililfet makamma gegmesine kadar devam etmigtir. Omer 11.'in hilaf et makamma gegmesiyle (7 17 -7 L9), Aga$r Ttirkistan'm lslAmlaghrrlmasrnda yeni bir devir daha baglamrgtrr. Bu sddece l tirk yurtlarr igin degil, belki btihin hildfet tilkeleri igin bir alhn devir idi. Omer B, Abd,ii'l-Aziz oe O'flun islilmt $ahsiyeti: Mrsrr valisi, Abdii'l-Aziz b. Mervan'rn O$lu, ana tarafrndan biiytk Halife Omer b. Hattab'rn soyundan gelen Emeviler'in 6dil Hatifesi Omer IIQ). Medine'de do$mug, ktigiik yagta Kuran't ezberlemig ve islAm hukukunda ictihad edebilecek bir seviyeye ytikselmigtir(3). Bu ggkilde yetigen 6mer, daha sonra Velid b. Abdii'l- Melik tarafindan HicAz valisi olarak Medine'ye gdn- derilmiqtir. Bciyle bir dini ve manevi atmosfer iqinde yetigen, Omer IL son derece "faziletli dinini diinyaya tercih eden"Qt, "algak giiniillii, diinyadan elini ete{ini gekmig,
ORTA ASYA,DA iSLAMlyrrlN yeyrLrgr ve TURXI SR . 17 6lim, 6bid, zdhid bir kimse,,(s) ve ,'Emeut Hattfeleriuin en hayrlianndan birisi idi,46t. Daha sonra tAlih 6mer II.,e gtilmiig ve Merodntlelin en biiyrik halifelerinden biri olmugtur. Siileyman b. Abdiilmelik in vefatr tizerine (717)fug bir muhalefete u$ramadan hilAfet makamrna gegen Omer Il.'ino eline, Medine de ilk genglik yrllanndan beri siydsi hayatrnda gerqeklegtirmek istedi$i bir krsrm btiyiik tasan ve dtigi.inceleri uygulamak igin en btiyiik ve en mtikemmel bir firsat gegmig oluyordu. O'nun gergeklegtirmek istedi$i en btiyiik idealleri birisi; ist6m Dini'nin yayrlmasrru Hz. Omer ve HulefA-i RAgidin'den sonra tekrar bir "deolet politikan,, hqline getirmek, isthm Dini,ni hitfrfet iilkelerinde dil, din, rk baktmmdan farkh bir gok milletler arastnda yayilmaxnr oe "il6hi irdde"nin her yere h6kim olmasrnt sa{tamak, bunun igin Hz. Peygamber gibi her tiirlii ciitdi tegebbilslerde bulunmak ae gerekti{inde ga{daE hiiki)mdar ue dealet ulularma "tebli{ mektuplan', yazmak oe onlan "hak dine" ga{umaktl Zira dtinyada Hz. peygamberden sonra bir kiginin mtisltiman olmasrndan Omer b. Abdii,l- Aziz kadar memnun olan ve heyecana kaprlan yeni bir kimse heniiz gelmemigtir. Bunun igin insanlara; hergeyden cince Allah,rn hiddyetine giden yolun agrlmasr gerekiyordu. Daha agrk bir ifAde ile: 5 eJ-Mes0di, et-Tcnbih vet-Egraf, s.276. 'lbnTrktaka, et-Fahri, Beyrut, 1966,s. 109. ' Brockelmann, C., iskim Millettcti ve Devlctlei Tarihi, gev. N. e^Eat^y, Ankara. 1964, I, s.83.
18 . 2sr(E31v4 KITAPCT "Halka karEr agrrr davranrgr ve haksrzhklarr sabit olan devlet memurlarrmn cezalandrnlmasr, gayvi megru yollardan elde edilen servetlerin hesaplanmn sorulmast, Emevi idaresini dzellikle yeni fethedilen iilkelerde gekilmez hale getiren vergi kriterlerinin, miihtedilerin lehine olarak yeniden tanzimi ve keyfilikten grkarrlmasr, mevAlinin toplumdaki idtri stattilerinin deSigtirilmesi ve her konuda epitli$in saf,lanmasr gibi o devrin belli bagh siyasi sosyal, mili ve idiri sorunlarr vardr(8). Omer b. Abdii'1-Aziz'in yukarda zikredilenlerin citesinde ve bunlardanbize gore gok daha <jnemli bir icraatr daha vardrr. O da Omer'in, servet ve zenginlikten bagka hig bir gey diigtinmeyen gozii donmtig Emevi zihniyetinin kargrsrna grkmasr ve btittin varh$r ile isldmiyeti tercih etmig olmastdr. Fuat Kiipriilii onu; hakh olarak, Emevi devletinde isl6m adtletini oe miisliimanhjt yayma idealinin tek temsilcisi olaruk kabul etmektedir(e). Omer II. hilAfeti srrasrnd4 her zaman ve her yerde bu yiikiin a$rrh$rm hissetmig, yerli halkrn isldm Dinine girmelerini mukaddes bir gaye olarak benimsemig ve ' Emev? Devletinin bilnyesine ana olan bu haslalrklar ve halife ()mer'm icraailrun Sosyo-ekonomik ydniiniin milnakagasr bir krsrm ya:arlar nrafindan yeteri kadar yapilmqtrr. Konunun b:ellidi dolayrsryla burada bu giiriit ve milnakagalara fazla yer verihnemistir. Bu hususlarda daha fazla bilgi iqin bkz. Welthausen, J., a.g.e., s. 126-121 Lewis, B.; The Ardbs in Hhtory, s.76-77: Brockelmann, C., a.g.e., s. 81-84: Shaban, M.A.'The Abasirle Revolutinn,Cambridge, 1970, s' 8l-92" Tnttersteen, K'V., ()mer b' Abditt-Aziz, md. iA., s. 462-465. e Barthold, W., isl6m Medeniyeti Tarihi, ngr. F. Kdprtilti, Ankara, 1963' (izahlar), s. 107.
oRTA ASYA',DA iSLAMlYE"riN YAYILI$I ve TURKLER . 19 bunu, kendi HalifeliSi siiresince Emevi Devletinin temel politikasr hAline getirmigtir. O, imparatorluf,un genig hudutlarr iginde yagayan muhtelif milletleri" isthm Dinine kazandrrmak igin gok genig ve mtiessir bir tebEir oe itEail kampanyast baglatmrgtrr. Boylece dil, din, rrh ktilttir bakrrnlarrndan tamamen farkh olan bu kavimleri; Adil, hakperest bir dtizen ve siyasi devlet otoritesi altrnda ve islAmiyet sAyesinde, birbiri ile kaynagmrg sosyal btinyesi saSlam ve gok kuwetli, ideal bir islim toplumu ve gereek anlamda teokratik bir devletin temellerini ahnayt dtigiinmtigttir. Her ne kadar onun, yaygm bir gekilde uyguladrSr islAmlagtrrma hareketi, imparatorlu$un genig hudutlan iginde kalan biitrin iilkeleri kapsamakta idiyse de, afirltk noktasrnt AEafi Tiirkistan ve buralarda ya$ayan Ttukler'in tegkil ettigi bir gergektir(10). Nitekim bu u$urda ve btittin Halifeli$i stiresince, en qetin ve zorlu miicadelelen Horasan Vdlileri ile yapmrghr. AEa* Tiirkistan'da islilmiyetin Yeni Zemini: Omer II. imparatorlu$un di$er bolgelerinde oldu$u gibi, Agair Tiirkistan'da da uzun zamandan beri muhtemele n a eliahd' h$r zamarunda tasarladrsr IslAmiyeti yayma hareketine 6nce, sa$lam bir zemin hazrrlamakla ige baglamrghr. O, bu ctimleden olmak izere, cince onemli makamlara yeni, bazr atamalar yapmrgtr. Bunlardan Adi b. Ertat el-FezAriyi Basray'a, Abdii'l-Hamid b. r0 et-Taberi, Leiden,IX, s. 1366. Muir, S.W., The Caliphate its Rise Diclinc andFall, Beyrut, 1963, s. 384: Wellhausen, J., a.g.e., s. 128.
20 .2pKg31ya KTTAPCI Abdurrahman el-Kuragi'yi Kfifey'e, 6mer b. Hiibeyr ey- Feziri'yi el-Cezire'ye, Amr b. Miislim'i (Kuteybe'nin kardegi) Hindistan'a vAli tayin edilmigtir. Haccac ekoltintin yetigtirdi$i en dnemli generallerden biri olan Cerrah b. Abdullah el-Hakemi'yi ise uzun istigarelerden sonra Horasan'a yani Tiirk Yurtlanna Vali olarak gdndermigtir(l1). Bunu Trirk yurtlannda uzun zarnandrr bir kangren haline gelmig olan cizye ve harag meselesinin halli takip etmigtir. Omer; Hilafet koltu$una oturduktan hemen sonra Haccac'la baglayan ve daha sonralarr bir teamtil hAline getirilerek muhteris Emevi valileri tarafindan btitrin giddetiyle devam eden miihtedilerden cizye ahn- mas{t') gibi son derece kiitii, IslAmln ana prensiplerine son derece aykrn ve tistelik girkin bir uygulamaya son verdi. Bununla ilgili olarak vAlilere ve slnrr boylanndaki komutanlara bir emirname gdndererek "miihtedilerden bundan biiyte cizye almmamast?rt" emretti(l3). Hatta o, bununla da yetinmemig ve Ttirk Yurtlarmdan haksrz olarak toplanan vergilerin k<iy k6y, kasaba kasaba dd- ktimtinti yaphrmry, fazla olanlarr Muhalled adrndaki bir vergi tahsildarr vasrtasryla hak sahiplerine iade ettirmiqtir. Bu emrini toprak sahipleri, koyltiler ve giftgilerin lehine ahnan yasaklama kararr takip etmigtir. Omer b. tt et-Taberl, VI, s. 557, Weilhausen, J,,a.g.e., s. 7T7 . '2 el-Makrizi, el-Hdat, Kahire, 1210,1, s. 77: el-Cahgiyari, el-Vllzerd vel' Kilttab, Kahire, 1938, s. 57: el-Ali, Ahmed Salih, et-Tanzimat el-Ictimaiyye Fil-Basra,s.82-83 vd. '3 el-Makizi, a.g.e., I, s. 77: Barthold,W., Turkestan, Down to Mongol Invision, s. 188.
ORTA ASYA'DA ISLAMiYETiN YAYIL$I V€ TURKLER .21 Abdii'l'Aziz, gegimini araziyi imar ederek (ekip- biemekle) sa$layanlanlan kimseleri biiytik <ilqtide fe- rahlatan ve bundan cince gikAyetlere konu olan kdtii uygulamalara nihayet veren bu emirnamesiyle miisliimanl$t kabul etmig giftgiler ae arazi sahiplerinden harag ahnmastnt giililetle yasaklamtg ve bu yoldaki emrine kesinlikle uyulmasrru istemigtir(tr). Halife Omer, Agafi Tiirkistan'da IslAmiyeti yayma kampanyasrrun baganh olmasr ve kitle ihtidalarrna zemin hazrlamak igin aldr$r k6klt tedbirlere bir yenisini ve daha mtiessirini ilave etmigtir. O da, Horasan'a gelen Arap valilerin ddeta bir gelenek haline getirdikleri ve Itizumsuz yere binlerce insamn mahnr ve canlm heder eden, go$u z€un€rn da bir maceradan ileri gitrneyen "Aga{t Tiirkistan harbleri"ni kesin bir gekilde yasaklamrghr(1s). Artrk bundan boyle Araplar, Agafi Tiirkistan'da genellikle Ttirklere kargr girigtikleri bu harblere son vereceklerdi. Qrinkti Halife Omer AgaP Tiirkistan'da belki Ahnef b. Kaystan beri devam eden ve binlerce insamn dltimti ile sonuglanan bu tecavtizlerin samimi bir gayreti diniyyenin icabr, Allah yolunda ve isl6m Dizinin bcilge halkr arasrnda yay{masrru hedef alan mukaddes bir cihad olmaktan ziyade "ganimet elde etmek'416) dolayrsryl4 Em.evi Halifelerine ve $am timerasrna yaranmak '* et-Taberi, IX, s. 1367. tt Wellhausen, J., a.g.e., s. 127: Mahm0d, S.F., A Short History of lslim, Karaghi, 1960, s. 82. tt Wellhausen, J., a.g.e., s. 126.
22 . 2gKsRlYA K1APCI maksadryla yaprldr$rm daha veliahdh$r zamarunda ofrrenmigti. Gergekte valiler, iktidarda bulunduklan krsa zarnan zarfrnda, mtimkiin oldu$u kadar fazla servet yapmay4 btiytik arazi ve giftlikler sahn almaya onem veriyorlardr. Yerli halk onlarrn bu kabil yolsuzluklarmdan ve valilerin mallarmr gasbetmelerinden brkrp usanmrgtr. Harblerde mi.ihim olan servet ve ganimet idi. Bunda aali, hazine ve hiikiimetin menfaatleri tin planda tutuluyordu. Gayret-i diniyye, cihad, hele hele isl6m Dininin maSlup milletler arasrnda yayrlmasr ikinci planda bile de$ildi(tz). O'nun iqin Omer, Ttirk Yurtlarrnda senelerdir stirtip giden bu gapulculuk harblerini kesin bir gekilde yasaklamrghr. Nitekim, Zehebi'nin bu hususta agrk rivayetleri vardr. Omer Halife olunca zuhim ve kan doktilmesiyle meghur olan Yezid b. Miihelleb'i derhal gorevinden azlehnig ve yerine Cerrah b. Abdullah el-Hakemi'yi tayin etmigtir. Cerrah'a daha Horasan'a hareket etmeden once aynen goyle dernigtir: "Bundan b ii y I e (AEaSr Tiirkistan'dal saktn harbetmeyiniz. idareniz altmda bulunan iilkelerc stktca sarthnrz, O size kafidir'ao. 1. Wellhausen, daha da ileri giderek gu kanaatini beyan etmektedir. "Ef,er, Buhara gibi AEafi Tiirkistan'rn bazr gehirlerinile islilmiy et kuoaetle y erleEmemiE o lsay fu Omer IL Maaeraii'n-Nehri (bizim tabirtmizle Agafi Tiirkistan't memnuniyetle brakrdyr(7e). a, G. Brown'in daha agrk bir gekille beyan etti$i gibi dtinyada "6me/in nazannila " Barthold, Mogol Istihnna Kadar Tiirkistan, istanbul, 1981, s. 243. 18 ez-Znhebi,TarihuI-IsIAm, IV, s. 333. re Wellhausen, J., a.g.e., s. 127 .
Hi, $,il' oRTA ASYA',DA lSLAMlyErlN vaVn tgr ve TURKLER .23 istdm Dininin yaytlmast a e misyonerli{inin yapilmasmdan daha aziz bir gey yoktu'420). Omer b. Abitiilaziz'in Certahla Olnn Miicadeleleri: Omer ll. Agafi Ti)rkistan'da, vatili$i si.iresince hall,:rn ciddi gikayetlerine sebeb olan ve zaten kendisinin de " z orb alay'' Ql olarak nitelendirdiSi Mi.ihefl eb ailesinden Yezid'i gcirevinden azlederek yerine, yukarda da igaret edildi$i gibi Haccac ekoliinrin yetigtirdi$i en dirayefli komutanlardan biri olan(22) Cerrah b. Abdullah el- Hakemi'yi Horasan'a VAli olarak tayin etmigtir (7121@t. Fakat bu tayinin, AEafi Tiirkistan ve Trirkler arasrnda lslAmiyetin yayrlmasr aqrsrndan ne kadar isabetsiz oldu$u lasa bir zatrran sonra anlagrlacaktrr. Bununla beraber Haccac ekoltiniin bu inadrna serf fakat hamiyetli valisi hrisnti niyetle goreve baglamrg ve valili$inin ilk yrllannda takdire de$er bazr hareketlerde bulunmugtur. Onun valili$i srasrnda Tibet'den bir heyet gelmig ve isl6m Dini'ni kendilerine talim ve mtikemmel bir gekilde telkin edecek ehliyetli bir kimse gdndermesini istemigtir(2a). isldmiyetin ig Asya'da geligmesi ve yayrlmasr iqin gayet onemli sayabilece$imiz bu duruma Cerrah ilgisiz kalmamrgtrr. Yakffbi'nin rivayetine g6re, Tibef e Suleyt b. Abdullah el-Hanefi'nin gcinderilmesi uygun gortilmtigttir(2s). Bu arada Ag ap Tiirkistan'm muhtemelen 'Bto*n, E. G..A Literary History of Persia,l, s.234. '' et-Taberi, IX, s. 1350. 2' Shaban, M.A., a.g.e., s.86. 3 et-Taberi, IX. s. 1346. !r el-Yak0bi..K. el-Billdin, s. 6l . el-Yak0bi , Taih,ll, s.307 25 el-Yak0bi. II. s. 302.
24 . 2sKERiy4 KrrAPCr ig krsrmlartna gaza yaPmasr iginde Abdullah b. Mamer el-Yegkiiri'yi gondermigtir(zo). Fakat Abdullah ve askerleri gitti$i yerlerde Tiirkler'in btiytik bir mukavemeti ile kargrlagmrg ve geriye donmek mecburiyetinde kalmrgtrr(27)' Yakfibi'nin soz konusu rivayetlerinden, bu devrilerde isthm Dinirun Aga$r Ttirkistan'daki biiytik gehirlerin drgrna, daha Orta Asya steplerine do$ru pek fazla stgramamrs oldu$u an- laprlmaktadr. Cerrah' tn G enel Tutumu: Cerrah, bagarrstzhkla sonuglanan bu ig Asya seferinin drgrnda Tiirk yurtlarrna her nedense yeni bir sefer daha dtizenlememigtir. Bunda, Halife'nin "meocudu muhafaza" ve "yeni askeri harcketlerden pek fazla hoElanmadt!{' bu girigimlerden kaqmrlmasr yolundaki gorrigleri tazarr itibara ahmrsa da, asrl sebep, Cerrah'rn buna ehil bir kimse olmayrgrdrr. Esasen Kuteybe b. Miislim'den sonra uzun stire Trirk yurtlarrnda ne islfrm Dinint yayacak, ne de bu fetih hareketlerine girigecek yrirekli bir komutan bir daha gelmiyecektir. Gergekte Cerrah, siyasi ve dint kargaqahklarla dolu bir tilkeye VAli olmugtu. Bu kendisinin de$il, gtiphesiz daha onceki valilerin kohi bir mirast idi. O buralara, isl6m Dinini yaymak igin gcinderilmigti. Asrl'gtirevi de bu idi. qtnkti Halife; yerti halkrn her ne pahasrna olursa olsun, kesinlikle islimiyete kazandrtlmasrru istiyordu' Di$er taraftan gimdiye kadar mtisltiman olmug ve fakat, insafsrz ':6 el-Yak0bi, s. 302. 2? el-Yak0bl, s. 302.
oRTA ASYA',DA ISLAMIYETIN YAYTLI$I ve TURKLER .25 bir uygulama sonucu hala cizye ve harag cidemeye mecbur tutulan onbinlerce miisliiman ve bu arada Tiirk vardr. Bunlar a$rr vergi ytiki.imhiliikleri alhnda senelerdir srzlayrp durmakta idiler. Bir de madalyonun obiir yii2ti vardr. O da islhm Dinine henriz girmernig ve fakat siyasi Arap idaresi gevrelerinde hahrr sayrlrr kigiler olan yerli afistoktatlar, dihkanlnr, di$er dinl cemaat iinderlerinin meselA; Hristiyanhk, Meciisilik, Yahudilik vs. durumlarr idi. Tiirk Yurtlannda isldm DinirjLn geligmesini bir trirlti kabul ve hazmedemeyen bu dini cemaat cinderleri, gegitli oyun ve entrikalara girigmigler ve halkrn isl6m Dinine akrglanm onlemek igin" sinsi sinsi'bir qok tedbir almrglardr. Bunlar hemen her devirde basiretsiz Arap valilerini btiytik dlgtide tesirleri altrna almrglar ve kendi haris emellerine dlet etmiglerdir. Brittin bu olumsuz faktorlerin kargrsmda yeni VAli Cerrah'rn tutumu ne olacaktr? Bu soruya bizim tam bir gtintil rahath$r ile cevap vermemiz mtimkrin de$ildir. Zfua, Cerrah; Trirk yurtlarrnda takip edece$i yolu, aristokrat tabaka (zAdegdn srnrfi) ve yerli halka kargr takrnaca$r tavn bir tiirlti tesbit edememig, Adeta bocalayrp durmugtur. Bunda onun; Halifenin istedi$i islAmr yayma politikasrnr, nasrl uygulayaca$rna bir ttirlti aklrrun yatmamrg olmasrrun da btiytik tesirleri vardrr. Zira, Halife ona islAmr yayma hareketini baganya ulagtrracak btittin ana hedefleri gostermig ve bunun igin gerekli dtizenlemeleri de yapmrgtr. Her nedense O; ne bu yola, ne de bu ulu hedefe bir ttirlti yonelememigtir. .
26 . ZEKERiYA KITAPqI Cerrah'ta kendisinden cince gelen hemen her VAli gibi, Agafi Tiirkistan ve aristokrat tabakamn ana unsurlart olanmahalli hiikiimdailar, toprak a{alan yari dihkanlar, di$er dini cemaat iinderleri, cizye ve harag gibi hazine vergilerini toplamakla gorevli dmiller ve diSer niifuzlu kimselerin tesiri altmda kalmrg ve onlann ddeta bir oyuncaSr olmugtur. O kadar ki, bu yonde Halife'nin bir qok sert ikazlarrmn bile O'na hig bir faydasr olmamrghr. Ne yazrk ki Cerrah; Halife Omer'in biittin bu ikazlarrnrn aksine; isldmr yayma kampanyasr ve kitle ihtidalarrmn aleyhine de olsa, aym bildi$i gagkrn yolda ytirtime$e devam etmig ve bu onun izzet ve ikb6linin sonu da olsa, Aga$t Tiirkistan'rn aristokrat tabakasr ile sosyal, siyasi mrinasebetlerinin bozulmasrna bir tiirlti gonlti razr olmamrghr. Hatta Cerrah; yerli halk arasrnda isl6m Dininin yayrlmasr gibi, devlet politikasrmn bel kemi$ini tegkil eden gok dnemli bir meselede Halife'nin yamnda olaca$r yerde, valilikten azledilmesi pahasrna da olsa, onun tam aksine, islhm Dinine kargr senelerdir tavr takmmtg olan bu yerli mtitegallibe, zorbalar stmfirun yamnda olmug ve onlara onemli tavizler vermigtir. Cerrah'tn Halife 6mer'e Yazih{r $ikdyet Mektublan: Cerrah'rn pek tabii olarak IslAm'rn adil hatifesi ile takrgmasr ve onun ahgrltrgelmigli$in drgrnda ve bir nevi reform niteli$indeki emirlerine ayak uydurmamasr ve bunda ltizumsuz yere rsrar etmesi, onunla Halife arasrnda kryasrya bir mricadelenin baglamasrna sebep olmugtur. Daha ziyade yazrh olarak ceryan eden bu mticadele ve
oRTA ASYA',DA ISLAMIYE'rIN YAYILI$I ve TURKLER .27 taraflarrn bu ydnde birbirlerine yazdrklan mekfuplar, a$rr itham ve suqlamalar, o devrin kronik, insafsz zihniyeti hakkrnda bugtin bile bizlere gagrrho fikirler vermektedir' Cerrah'la, Omer II. arasrnda daha sonra ceryan eden ve konumuzun esasr olan bir krsrm hadiselere gegmeden cince, onury Halife Omey'e Tiltkler hakktnila mtisltiman olsun veya olmasrry yazdr$r bir mektup ve bunun Halife tizerinde brraktr$r tesirler tizerinde krsmen de olsa durmamrz her halde yararh olacaktrr' Bu mektubun muhtevasr daha sonralarl ceryan eden bir llsrm olaylan de$erlendirme ve makul bir hiikme varmada bize dnemli olEride yardrmcl olacakhr. Cerrah, Do$u Tfiran Yurdu'na VAli olarak geldikten bir mtiddet sonra, Halife Orney'e. bir mektup gondermigtir. Daha ziyade btilge insanr hakkrnda bir rapor niteli$indeki bu mektup, ozellikle onun Aga$r Ttirkistan sakinleri hakkrnda nasrl bir duygu ve dtigrinceye sahip oldu$unu ortaya koymasr bakrmrndan son derece onemli bir mahiyet arzetmektedir. $iiphesiz Tiirktefi kasdederek kaleme aldrSr, agrrr kottimserlik ve bir gok acr gikAyetlerle dolu olan bu mektubunda Cerrah aynen gtiyle demektedir: .rr[ ilJlr {ht $ tiJi ctror.it oL'1* ,P t-.tl ir!" '.b-*Jits "i#Jl Tl f{igi- Horasan'a geldifiimde ben, fitne oe kanEtkhk Ekarmaya diigkiin bit kaoimle (Tiirk) katgiagttm. Onlar fitneye frdeta can atmaktadtrlar... Oysa Onlann hakkmdan ancak kilmg oe ktrbag gelecektir. Fakat ben
28 . 25116p1y4 KfrAPCr onlarm iizerine yiiriimekten gekinilim. Bu ancak sizin i zninizle miimkiin o lacakttlzs) . Halife Omer, zaten mizacma uygun olmayan bu mektuba verdi$i cevapla, Agafi Tiirkistan,tn Mtisltiman Arap Vdlileri tarafindan nasrl idare edildi$i hakkrnda tarihe gok krymefli bir vesika daha brrakmrghr. Bir takm sert ve halkrn genig tepkilerine yol agacak tedbirler peginde kogan bu yeni valiye Halife Omer bir emirname g<indererek gdyle demigtir: 1 oi1paapl drr.triJ itvtt; Jrti,i F* +rS .,*! ril" ;}t1 Jaelt F{-t ., ulr *,.i5 .rii -bltj .,iJt .tt F ni-{ '.FdJ,:f,5 f{h*{U "Mektubun bana ulagtt. Diyorcun ki, Horasan halkmt idare etmek gok kiitii ae zordur. Onlar ancak krlmg ae krbagla yola gelirler. Biiyle demekle sen mutlaka yalan stiylilyorsun, Onlan idare etmek igin hak ae adalet iizefine hareket etmen daha uygun olur. Adalet ae hakkt onlar arastnda yay yetef,ee). Halife Omer hakkrnda, di$er Emevi Halifelerine nazaran daha comert ve insaflr davranan klAsik isldm Tarihgileri onun krsa stiren saltanat yrllarr hakkrnda gok daha genig ve takdirkdr rivayetleri vardrr. Onlann bu rivdyetleri, Halife Omer'le, onun bu inadma sert valisi arasrnda gegen mticadeleyi btihinriyle ve tam bir ayna gibi ortaya koymaktadrr. Nitekim Taberi Cerrah,rn soz konusu mektubu ile ilgili olarak Halife Omer'in ona gok :8 et-Taberi, Beyrut, VI, s. 560. ibnu'l-Esir, V, s. 52 krg. es-Siiyoti, Tarihu,L H ulefa,'Kahfte, 1964, s. 242. :e es-Si.iy0tl, a.g .e., s.242.
oRTA ASYA',DA ISLAMIYETIN yAyILIgI ve TURKLER .29 daha sert bir mektup yazdrSrm ve gtiyle dedi$ini rivayet etmektedir: "Ey anastntn o{lu Cenah! Sen fitne Ekarmaya belki onlardan daha htrsh giiriiniiyorsun. Gerek miimin bir kimseye, gerekse zimmiye, hak etti$i cezadan saktn fazlasmt aurmayastn. Cezanrn, iglenen suQun tam kargthP olmastna (krsas) ilikkat sSr4tr. Cerrah Zamanmda Milsliiman Tiirklerin Durumu: Yukardaki izahlarrmrz srrasrnda Cerrah'la, Halife 6mer'in birbirlerine gonderdi$i bir kag mektup, yani emirname tizerinde durulmug ve onlarrn gevirileri verilmigtir. Gerek bu mektuplar ve gerekse Halife'nin makul ve sert uyanlan bize bir gerge$i isbat ebnektedir. O da bciyle kudsi ve inadrna biiyiik bir misyonun ifasr iErU Imparatorlu$un en hareketli bcilgelerinden biri olan Horasan'a yaru Tiirk Yurtlanna V61i olarak gtrnderilen bir zatrn, daha asrl gcirevinin ne oldu$unun farkrna bile varmadr$rm gcistermektedir. Cerralu kendisini stattiyii her haltikArda korumaya grirevli, klasik anlamda bir idare adamr olarak gormi.ig ve bunun drgrna hig bir zdman grkmak istememigtir. Daha ilk gtinlerden itibaren Cerrah idari garkrn, bir di$er ifade ile btirokrasiniry a$rr diglileri araslna riylesine srkrgmrg kalmrgtrr ki; o, sonuna kadar bundan kurtulma mticadelesi yapmrgtrr. Bdylece ne Omer'in kendisini imparatorlu$un en onemli bir bolgesine VAli olarak m erTaberi, IX, s. 1355; ibnu'l-Esfr, V, s.52, es-Stiy0ti, s. 242.
30 . ZEKERIYA KiTAPqI gdndermedeki asrl gayesini, ne de bu btiytik adamrn Orta Asya oe Tiirkler arasrnda gerqeklegtirmek istedi$i islAmr yayma hareketinin asrl ruhunu kavrayamamryhr. EsaserL Cerrah'rn bunu anlamaya firsatr dahi olmamrghr. Halbuki, Kuteybe'nin vefatryla, onun biiytik gayretler sonucu geligtirdi$i Yeni isl6m inkiilbt ve mtisltiman Tiirk oailt$t, himaye ve destekten yoksun ol- du$u gibi bir krsrm yanhg uygulamalarla biiytik gapta huzursuz bile edilmiglerdir' Mesel4 Arap ordulart safinda qarprgan, btiytik <ilqtide Tiirklerden kurulmug olan mtihtedi meodlilelin Affi (ticreti) bir tiirlti cidenmiyordu(31). Bu askerler iicret ve erzaklan verilmeden harblere zoraki olarak igtirak eder olmuglardr(32)' Yine bu ctimleden olmak izere gayr-i Arap ve fakat mtisltiman olmug, biiytik kitlelerden usulstiz olarak cizye ve harag alrnmakta idi(33). Valiler bu cizye ve harag vergilerini toplamak igin halkr ezmek yolunu tercih ediyorlardr(s)' Onlar bu hususta o kadar ileri gitmekte idiler ki, mi.isltiman olan yerli halktan bile trpkr di$er gayri mflslimler gibi haddi agan vergiler topluyorlardr. Halife Omer'in btittin bu haksrz tasarrufian yasaklamrg olmasr ve bu y<inde valilerine bir gok emirnameler gondermesine ra$men bu emitler, Tiitk Yurtlannda Cerrah gibi eski Haccac ekoltinrin altg- kanhklanndan bir ttirhi vazgegmeyen beceriksiz bir krsrm t' Daha genig bilgi igin bkz' Kitapgr, 2., Arap Ordulannda Qarptgan llk Tiirkler,DiBD. XII, sy.4,sf .239' 3? Kitapq, 2., a.g.mk., s. 240. 33 Wellhausen, J .,a.g.e.,s.214. 3{ Gunaltay, M. $eirseddin , Abbas O$utlan lmparatorlu{unun Kurulugu ve Y itkseliginde i tt kt" rin Roftr, Belleten, 1 942, sy . 23 -24, sf ' 181'
oRTA ASYA',DA ISLAMiYETIN YAYILI$I ve TURKLER .31 valiler tarafrndan gere$i gibi uygulanmamrgtrr. Netice itibarr ile halkrn magbri vicdamnr rahatsrz eden bu gikayetleri devam edip durmugtur. Cerrah'a gelince o, idari asayigi kimg ve krbag$) grilgesine sr$rnarak temine gahgmakta ve brittin bunlarrn yarusrra, genig tepkilere yol aqacak girigimlerde bulunmakta idi. islAmryetin yasakladr$r rkgth{t her ned.ense agrkca benimseyerek zcunan zaman kavmi meziyetlerini sayrp dokmi.ig ve Arap kavminin iistrinlii$tinti iddia etmigtir. Nitekim Taberi O'nun bu zafiyetini agrk agrk vurgulamakta ve Cerrah'rn srk srk "Allah'a yemin ederim ki ben rkg bir kimseyim!" dedi gini kaydetmektedir(s). Bu durumda, Cerrah'rn iddia etti$i gibi Horasan'da fitne grkarmaya dtigkrin bir kavim de$il, fitne ve kargagahk grkarmaya Adeta zorlanan bir kavim bulunmaktadrr. Cerrah, "ttzttn boylu olilu{u igin bay bir tarafa kandil gibi ytkilan'4y) bu vali, Halife Omelin uyguladr$r genel Politikayr benimseyerek halkrn gikayetlerine bir gdztim yolu bulaca$r yerde, bilakis bir elinde krbag ve di$er elinde kilmg olarak olarrn kargrsrna grkmakta ve Halife'den bu bir nevi despotik baskrlar igin mtisaade istemektedir. Horasan'dan Haltfe 6mer'e Giinderilen Bir Heyet: Bununla beraber, 6mer'in Horasan ve AEa$r Tilrkistan halkrmn uzun zamandanberi maruz kaldr$r asrl problemlerin nelerden ibaret oldu$unu daha etraflrca bilmedigi anlagrlmaktadrr. Halife, Do$u Tfiran Ywdunda 3r et-Taberl, VI, s. 560, es-Siiy0ti, s. 242. 3" et-Taberl, VI, s.560. e ez-Zehe6, Tarihu' l-Icn n, lY, s. 237 -233.
32 . 2sKsP1Y4 KSAPCI olup bitenlere tam anlamryl4 ancak bir sene sonra valqf olabilmigtir. Cerralu amcaslnln o$lu eski Ciircan valisi Cehm b. Zahr'r, Hottel bdlgesine bir akrnda memur ehnig ve bu akrnda ellerine btiytik miktarda ganimet gegmigti (zv)<s. . Cerrah bu bagarrsrnr Halife'ye duyurmak tizere $am'a bir heyet gonderdi. Heye! faziietli dindar bir kimse olan Ebff Sayda ve iki kryrnetli arkadagrndan meydana gelmigti. Halife Omer ile Do[u Tfiran Ywdundan gelen bu heyet, cizellikle Ebfi Sayda arasrnda gegen konugmalar, Emevi devlet adamlanmn Orta Asya'daki durumlanm, idare tarzlartnr, yerli halka kargr muamelelerini ve mtihtedilerin hangi gartlar altrnda yagadrf,rnr act bir gergek olarak ortaya koymaktadrr. Taberi de aynnhh olarak bildirildi$ine gcire: "Omer, heyette oldu{u halde kendi hdlinde oturan oe fakat konugmalara hig te kattlmayan sakin bir adama (Ebi Sayda) diindil ae ona; "Senbu heyette ile$ilmisin?' dedi. O zit "Euet bu heyetteyim!" dedi. O zaman Halife "6yleyse seni konugmaktan meneden gey nedir? diye sordu. O zamana kadar sessiz ae sdkince oturan bu zat kendine bir geki diizen aerdi oe Halifeye gunlart soyledi: "-Ey Mii'minlerin Emiri, harbe katilan 20,000 ktile (miihtedi) oardr, Bunlara ne bir atfr (iluet), ne de erzak uerilir. Ehli zimmetden bir o kadan da miisliiman olmuElardtr. Buna ra[men onlardan hala harag
' ti oRTA ASyA',DA ISLAMIYETiN yAytl.rfl ve TURKLER,. 33 almmaktadr, Valimize gelince o rkq bir zorbadr. Minberimize gtkar ae hig gekinmeden der ki: "-Size ezd ae cefd igin geldim. Bugiln ben rkma dilgkiln bir adamrm. Allah'a yemin ederek sdyliiyorum ki, benim lua- mimden olan bir kimse benim igin bagkn kaaimden olan yiiz kigiden daha seaimlidir." Onun zulmii diz boyunu agtt, Biltiln bunlardan sonra O; zuliim ae merhametsizlikte bagtmtzda sanki Haccac'tn keskin kthnglanmdan bir kilmg Sibidir'(s). Veryilerin Diigiiriilmesi ae Kitle ihtidatart: Btitiin bunlar Cerrah'rn, Omer b. Abdiilaziz'in gerqeklegtirmek istedi$i btiytik tasarr ve fikirleri bir di$er ifade ile, onrn isl6m Dinin, Ttirk yurtlarrnda yayilmarun artrk bir devlet politikasr haline getirilmesi gibi btiyiik proje ile pek f.azla bir ilgisinin olmadr$rm ortaya koymugtur. Bu gerqek, heyetteki zatlarrn, Omer'le olan konugmalarmdan daha iyi anlagrlmaktadrr. Halife, Agait Tiirkistan halkrrun meselelerini ci$rendikten sonra, Cerrah'r hemen azletmek yoluna gitmemigtir. Once ona bir mektup yazarak, arkasrnda duran ve krbleye kargr namazlartnt krlan herkese ihtimam gostermesini ve onlardan katiyyen cizye ve harag gibi vergilerin almamasrm emretmigtir(€). Bu mektup ve Omer'in Horasan ve Agailt Tiirkistan'daki, Arap VAli ve di$er g<irevlilere kargr taklndr$r kesin ve kararh tutumu ve takip etti$i mrisbet e et-Taberi, VI, s. 559. Kitapgr, Z.,Orta Asya Arap Fetihleinin Sosyal ve Dni Karakteri,,Tiirk DUnyasr Aragtrrmalarr, istanbul. I984, no. 33, s. 158. s er-Taberi, VI, s. 559. ibnti'l-Esir, V, s. 51.
34 . ZEKERiYA KTAPqI politika tesirini gostermekte gegikmemigtir' Arhk bundan sonra, muhtedilerden haksrz yete ahnan vergiler durdurulmug, VAli ve vergi tahsildarlarlmn sorumsuz hareketlerine de son verilmigtir. Toplumdaki farkh muameleler kaldrrrlarak her konuda egitlik sa$lanmq ve yerli halka, Yeni Dini daha kolay bir gekilde tercih etmelerini sa$layacak gok mtisait bir atmosfer hazrrlanmighr. Kendileri ile islAm araslna konan bi.iti.in engellerin Halife Omer tarafindan bir bir kaldrrrlmasr, onun hak ve adalet izete olmasr ve bu haberlerin Tiirk Yurtlarrna ulagmasr, Tiirkler arasrnda qok btiytik bir ferahhk uyandrrmrg ve halk arasrnda islAm hidayetine kogma hususunda Adeta bir yarrg baglamrgtr' nitekim biiytik tarihgi Taberi bu konu ile ilgili rivAyetlerinde "geniE hatk'toptuluklanmm yeni dine akn aku girdikleri ae bunda birbirleni ile nerede ise yanE ettiklerini" kay- detrnektedir(al). J. Wellhausen bu kitle ihtidalarr igin en baganh bolge olarak Semetkant ve havalisini gdstermektedir ki bu 'fevkalade ve yerinde bir tesbittir. Bilindi$i glbi; Semetkant ve havdlisinde Kuteybe zamanrnda baqlatrlan lslAmr yayma hareketi; Arap siyasi hakimiyetini, i9 Asyaya kaydrrmak igin qok btytik bir sabrsrzhk gosteren bu btiytik Arap Komutanr tarafrndan yarrm brakrlmrgh' Fakat geligmeler onun attr$r hidayet tohumlarrmn artrk filiz verecek bir hale geldi$ini ortaya koymaktadt' Zira Semerhanthalkr, islAma giden yolun, btittin gtizelligi ile kendilerine agrldr$rm gclrtince derhal miisltiman olmaya ve Allah'rn hidayetine kogmaya karar vermiglerdir' Bu ar et-Taberi, VI, s. 59. ibnu'l-Esir' V, s. 51.
oRTA ASYA',DA lSLAMlYgrlN veYugl ve TURKLER . 35 konuya gok agrk bir gekilde temas eden l. Wellhausen de aynen goyle demektedir: "Butflun iizerine o aakte kadu putperest kalmtg otan So{dlar, Semerkant pe ciaar halkt, hakim dinin cemaatine sel gibi aktp geldiler'4a). F edt Teblii F aaliy etlerinin Te goik Eililme si: Boylece Halife Omer devrinde; Agap Tiirkistan'm btiytik gehirlerinde meghur kitle ihtidalarr da baglamrg oluyordu. Bununla beraber Omer'inde Kuteybe b. Mtislim gibi, yerli halkrn islhm Dinine olan akrnlarrru stiratlendirmek igin kendine has bir ksrm tegvik tedbirleri uyguladr$r da gozden kagmamahdrr. Mesela, o Ku- teybe'nin hig diigtinmedi$i ferdi tebli{ ve irgail faaliyetlerini tegvik etmig ve mrihtedilere, Isldmiyeti ogretmek igin yetkili din alimleri gdnderilmesini istemigtir(s). Halife ayrtca, insanlar arasrnda, Allah igin isthm Dinim yaym4 dolayrsryla ferdi irgadr meslek haline getirenlere daha yerinde bir tabirle "tebgir faaliyetinde" bulunanlara devlet hazinesinden muntazam bir gekilde yardrmda bulunmugtur. Nitekim ibn Kesir'in bu husustaki rivAyetlerinden o$rendi$imize gore; "Omer b. Abdiilaziz namaz, orug os. ile ilgili ilini meseleleri, di{er bir kelime ite isl6m Frkhmt ii[retmek" isldmi itimleri yaymak oe Kuran okumastnt ii{retmek igin camiye cemaata gelemeyen, dolaytxyla yurdundan yuoastnda,n ayn kalan kimselere her sene Beytii'l'malden u'Welthausen, J., a.g.e., s. 139. '3 Arnold, T,W.,The Preaching of Islim, [.ahore, 1968, s. 242-U3.
36 .2pxgR1yA KrrAPqr (deulet hazinesinden) L00 dinar nakdi yarilimda bulunutdu'4u. Gergekte isl6m Dinini tebli$ edenlere devlet hazinesinden maag verilmesi, ilk defa Halife 6mer tarafrndan dtigiintilmtigtiir. Onun kendini isl6m Dinint tebliSe, onun esaslarrnr miihtedilere d$retmeye adayanlara, Kuran iiSretenlere maag vermesi giiphesiz her trirlti takdirin tistiinde bir hareket olarak kabul edilmelidir. E$er onun, IslAmrn hayrrna olan bu giizel uygulamasr daha sonra gelen Emevi Halifeleri ve devlet adamlarr tarafindan esaslan tesbit edilerek resmi bir "Deolet Kurwnu" meselA, "Diaanii'd'Da'oe-vel-irEad" gibi getirilebilmig olsaydr bugtin isl6m Dinihem Batrda Hrristiyanhk alemirrde orne$ini gdrdti$iimiiz "Misyonerlik Tegkitat{' glbi giiqhi bir "isl6mt Yayma Tegkilatma" sahip olacak, hem de isl6m Din i dtinyarun dtirt bir tarafina yayrlacak ve islAm, yerytiztintin yegane hakim dini, Kuran ise yerytiztintin mutlak mukaddes kitabr haline gelecekti. Ne hazindirki; bugtin bile isthm Dininiry gayr-i miislim tilkelerde yayrlmasrru bfu "Peygamber oasiyeti" olarak gdren ve islAm iilkeleri tarafindan maddi manevi desteklenen hig bir resmi, islilmi kuruluE yoktur. Di$er taraftan Kuran-t Kettm'in okunmasr ve o$retilmesine Halif e Omer ayrr bir hassasiyet gosteriyordu. Kuran tilAveti ile meggul olanlara nakdi yardrmda bulundu$u gibi, merkezden uzaktaki valilering * ibn Kesir, el-Bi.dftye,IX, s. 207.
" ibn Kesir, IX. s. 207. oRTA ASYA'DA ISLAMIYETIN yAyrlrfl ve TURKLER .37 memuriyete tayin edecekleri kimseleri, vergi memurlanm, kim olursa olsun ancak Kuran-t Keritr'e hakkryla vakrf kimselerden segmelerini emrederdi(5). Halifenin yerli halkla her vesile ile temasta bulunan memurlarrn ve vergi tahsildarlannrn cizellikle EhI-i Kur andan segilmesindeki rsrardan maksadr agrktrr. Bu ve bunun gibi tedbirlerle Halife Omer, AgaP Tilrkistanda dahil Arap islAm imparatorlu$unun genig hudutlarr iginde kuvvetli bir irgad faaliyeti geligtirmig ve bciylece bir gok kimsenin Yeni D ine gftmelerini sa$lamrgtrr. Miihtedilere G ii sterilen Adr Tepkiler Halife Omer'in kesin ve kararh tutumu sayesinde istdm Dininiz lehine olarak baglayan bu siiratli geligmelere kargt, bazt niifuzlu kimseler ve aergi tahsildarlan her zaman olduf,u gibi beklenilen tepkiyi gcistermekte gecikmemigler ve ellerinde bulunan silalu, derhal mtisltiman halkrn iman tahtasrna ytinelfuniglerdir. Onlarrn, halkrn islfrm Dinine akrgrnr cinlemek igin ellerinde tuttuklarr o miithig, bir o kadar da tesirli silah ise; "Vergi Silah{' idi. Bu bir manada vergi toplamak ve halkrn elinde avucunda ne varsa bu isimle gekip almaktan bagka hig bir ytiksek gayesi olmayan Arap valilerini de, can evinden vuran bir silahtr. Onlann bu olumsuz tutumlan, daha cince uygulanan vergi politika ve zihniyetinin biihin giddetiyle devam etti$ini gostermektedir. Halkn isl6m Dinine girmelerinden sadece vergi memurlarr de$il, Aga& Tiirkistan'daki, elit tabaka rizellikle topra$a dayah
38 .266BgvO KTTAPCI aristokratlar yani dihkanlat da pek fazla memnun ol- mamrylardrtr). Qtinkti yerli halkln Yeni Dine girmeled, devlet hazinesinin e ok btiytik miktarda zarara u$ramasmd an ziyade, onlarrn maddi Ekarlarrna da briytik dlqride olumsuz tesir edecekti. lslAmiyetin yayrlmasrna zaten kargr olan devlet memurlannrn krsrr tutumlarrna, bir de bu yerli mutegallibe srnrfrmn kasrth davramglarr ilave edilirse, yerli halkla isl6m Dini arasrna konulan bu suni barajlann agrlmasrmn ne kadar zor ve Adeta imkansrz oldu$u agrkca gortilmektedir. Daha dnceki bahislerde de igaret edildi$i gibi islfrmiyet, Aga$r Ttirkistan da tutunmak igin gok ydnlti bir miicadele vermigtir. Kendisinden gok daha dnceki devirlerde gelen ve bu topraklarda yerlegen Art, Sdmt ve Hind did,erinin kahnhlarrile miicadele etti$i gibi, halkrn taassubu ve eskiye ba$hhklannt krrmak igin de gok getin bir mticadele vermigtir. Bu gok gtiglii demir gemberi bir dereceye kadar krrmaya muvaffak oldu$u zamanlarda ise kargrsrna bu defa, toprak aristokrasisinin temsilcileri dihkanlalm kasrth davramglarr veya pasif direnigleri grkmrghr. Arap Vdli ve devlet adamlarrmn bu krsrr ve basiretsiz tutumlarr ve maddeci zihniyetleri ise, bu ve mtiteakip devirlerde bagh bagrna bir problem olmugtur' Miisliiman Tiitklet, bu zorba srmfin gekilmez, a$rr bas- krlarr yiiztinden yakrn bir gelecekte yurtlartnr ve yuvalarrnr terkedecekler ve gayr-i mtislim olan * Turan, O., Tttrk Cihan Hhkimiyelr, istanbul, 1969' I' s' 138'
oRTA ASYA',DA ISLAMIYETIN VeVrug ve TURKLER ' 39 hemcinslerinin yanrna srSrnacaklar, Tiirk Han ve H ak anl ann ilan y ar dtm istiye ceklerdir' AgaSr Ttirkistan'da bu kdklii reformlardan sonra ozellikle sosyal ve ekonomik, Halife Omer'in baglathf,r islAmiyeti yayma ve dolayrsryla, ihtida hareketleti de aym gtiqlerin giddetli bir gekilde mukavemetine u$ramqhr' Onlara gdre, halkrn Yeni Dine kogugmalart samimi bir tercihten ziyade, maddi ve ekonomik zaruretler nedeniyle oluyordu. Kendi iktisadi grkarlarrntn sarsrlaca$rndan ziyadesiyle korkan bu aristokrat tabaka, yari, dihkanlar, dealet memurlarq yerli halktan ileri gelenler oe dider dinlerin iinderleri topluca Cerrah'a gitmiglerdi. Bunlar yeni dini geiigmelAri kendi aglarrndan izah ettikten sonra: Yerli halkm isl6m Dinine karyt 6deta bit yang halinile ol' duklanm oe fakat bu yany sadece cizyeden kurtulmak igin yapttklannq onlann getgekten samimi miisliiman olup olmadtklannm anlaEilmasr igin "si)nnet olmakla" imtihan edilmelenini ae yeni milsliiman olacak kimselete "siinnet" olmalartntn mutlaka Eart kogulmast gerekti{ini siiylemiElerdilaT). AEafi Tiirkistan'daki bu aristokrat tabakamn miihtedilerin "sitnnet olmalarmda" nigin bu kadar srar ettikleri hAld anlagrlmasr grig bir meseledir. Zira, isl6m Dinine girmek igin "Kelime'i $ehddet" yani; "Allah'm aarh{tm bir ae birti{ini, Hz. Peygamhet'in O'nun kulu ae Rasiilii oldu$una inanmak ae bunu herkesin yantnda agtkca siiylemek" kafi idi' Bunu sdyleyen artrk, tam bir
40 . 2g14ggy4 KITAPCT mrisltiman olurdu. Ustelik mthtedilerin "siinnet olmamayt" adet haline getirdikleri veya terkettikleri yolunda, bunlarrn kuru iddialararrndan baSka, kaynaklarda herhangi bir agrkhk da hemen hemen yok gibidir. Haltfe Omer'in Yeni Sert llyanlan: Cerrah'rn; grkarcr gevreleriry mtihtedtleri kasrth olarak itham etmelerine kargr, son derece gekingen ve mtitereddit davrandr$r gdri.ilmektedir. O'nun kendi mizacrna bile ters olaca$rru zannetti$imiz bu futumundan malum gevrelerin ne kadar btiytik bir ntifuz ve etkiye sahip olduklarr kendiliSinden ortaya grkmaktadrr. Yoksa, O, mrihtedilere kargr yaprlan bu yersiz isnad ve haksrz ithamlarr Halife'nin "sizinle aym kftIcye kargt durupta birlikte natnaz kianlar (ne olursa olsunlar) cizye harag gibi vergilerden muaf tutulacakla,4t 'Q8t yolundaki emrini hahrlatarak mtizminlegen bu meseleyi kdkiinden kesip atabilirdi. Cerrah, bciyle davranaca$r yerde, muhaliflerin safrna gegmig ve bu siinnet meselesini Halife'ye bildirece$ini sriylemigtir. Di$er taraftan Halife Omer'in sarih emrine ra$men muhtedilerden cizye ahnmasrna devam edilmig, bu ise pek gok TtirKiin tabiatryle isthm Dinine girmelerine mani olmugtur(ae). Hatife Omer, Cerrah'rn mthtedilerin mutlaka siinnet olmalan gerekti$ yolundaki mekfubuna gok krzmrg ve mrisltimanlann bu s et-Taberi, VI, s.559. ibnu'l-Eslr, V,s.5l. {e el-Yak0bi, II, s. 302. ibnKesft,el-Bidtye, IX, s. 188.
oRTA AsyA'DA lsLAMiyETiru yevrlrgr ve TURKLER .41 grin bile kryamete kadar iftihar edebilecekleri gu emirnameyi gondermigtir: ".tirtar o.-*- l; rfcrs 1orf"r) li{3 c,r; &r 01" "Allah (c.c,), Hz. Muhammed (s.a.s.)'i biitiin insanlara islilma daaet igin giinilermigtir, Yoksa, O'nu halka " siinnet memuru" olarak giindermemigtiT'4sol. Halife Omer'in Agafi Tiirkistan ve imparatorlu$un diSer rilkeleri, bu arada Msr da baglatmrg olduSu islAmr yayma gabalarr, Emevi bdrokratlan ve vergi zorbalanrun malum anlayrgsrzhklart sebebi ile oralarda da tam bir kajediye dcinrigmiighir. Zird Halife Omer'in Mtsr villisi Hayyan b. giireyh'te aynen Cerrah b. Abdullah el- Hakemi gibi, btittin giicri ile islAmrn bu ddil Halifesinin kargrsrna dikilmig, mtihtedllerden cizye ahnmasrmn durdurulmasmdan sonra hazinenin "Diaan Ehli,l (memur v.s.) nin cideyemez bir hdle geldi$ini ve kendisinin bu agrkhgr kapatmak igin 20.000 dinar borE aldrgrm iddia etmigtil(st). Omer b. Abdii'l-Aziz; Cettah'a oldu$u gibi onada gok a$rr bir emirnAme gdndermig ve gayr-i Arap mtisliimanlann aleyhine olan bu haksrz vergi uygulamasrndan vazgegmesini istemigtir. Fakat Hayyan b. $iireyh, eski ahgkanhklarndan bir hirltl vazgegmemig ve koca Halife'yi nerede ise Eileden grkaracak bir hAle gelmigtir. Ne varki, islAmm au AAit Halifesi, onu bu haksrz uygulamalanndan dolayr, hem de makam ve il er-Taberi, VI, s. 559. ibnti'l-Esir, V, s. 5l: Brown, E.G., A Literary Hhtory .. of Persia, Cambridge, 1956, I. s.234235. Muir, S. William. ".g.".,,. 3g5. - 5' el-Makrizi, el-Hilat, I,s. 77.
42 0 tsKsRtv4 KrrAPCr gerefine higte uygun olmryacak bir tarzda cezalandrm$, ve ona 20 sopa vurulmasrm emretmig, ayrlca bizlerin kryAmete kadar iftihar edece$i 9u emirnAmeyi gondermigtir. r1*r c,a{ G1 ,ibr op cl-lt jil d ft-l ,}., 1{*t e4" l)t-!t dlf lpur J-+,fi U ttti.,*Jr *t* ,.t'r l.r t!"rtr 1p'f"a; ".&Jr-,,Ie "Miisliiman olanlardan cizye toplamayt btrak. Ailah senin bu diigilnceslnin belilsmt oersin. Zira Cenab-t Hak, Hz, Muhamed'i (biittin insanh$r) do{r, yola dattet etmek igin gtinilermigtir. O'nu oetgi tahsildan olnrak giindermemigtir, Hayattm (elinde olan Allah)'a yemin ederek siiyliyorumki, Ome biitiln insanlartn kendi eliyle islfrm Dinine girmeleri igin herkesten daha fazla gayretlidir"$2). Bunlar di$er taraftan Emevi vergi zorbalt$rrun, Imparatorlu$un genig hudutlan iginde ulagtr$r boyutlan gostermektedir. Bir fikir vermek ve konu hakkrnda daha genig bir mukdyese olmtyan insanlarrn, mdhtedi ve gok samimi mtisltiman olsala bile kaderlerinin aym oldu$unu ve islAmi varhklarrrun gdvenist Emevi zihniyeti tarafindan hig bir zaman kabul edilmedi$ini btitiin vehAmeti ile ortaya koymaktadr. Zfta Emeai Halifeleri ve Devlet adamlarrnrn bir tek gAyeleri vardt, o da vergi musluklanrun gdrtil, gtiriil akmasr idi' imparatorluSun genig hudutlarr iginde yagayan dil, din, etnik kimlik bakrmrndan farkh olan kimselerin mtisltiman olmast, 52 el-Makrlzl, I, s.77, Aynca bkz. Hasan, i-Hasan, et'T6rihu'l'Isbmt,I, s' 325' Brown, E. G. A Literary Hbtory of Penia,l's.234'235.
ORTA ASYA'DA ISLAMIYE.TIN YAYILI$I ve TURKLER .43 islAm hidAyet gtineginin yeni iklimlerde yayrlmasr, onlarrn higbir zaman kafalarrnt yeteri kadar meggul etmemig ve ciddi bir mesele olarakta gtiriilmemigtir' Cerah'tn Azli oe $ahsiYeti: Omer, Halife samimi bir duygu ile Aga$i Ttirkistan'da ve Tiirkler arasrnda baglattr$r istdm Dini'ri yayma hareketini etraftan gdrdti$i.i btitrin anlayrgsrzhk ve muhalefete ra$men devam ettirmigtir. Fakat gimdiye kadar ceryan eden olaylar, Cerrah'rn Hotasan'a tayinin qok isabetsiz oldu$unu ve devam etmesinin islAmlaghrma yontinden pek faydah olmayaca$rru ortaya koymugtur. Omer once bcilge hakkrnda kendisini her konuda aydrnlatacak sa$lam bir kimse aramrgtr. O'na Ebfi MiclAz tavsiye edildi(s3). Omer, koca Halife Ebii MiclAz'dan Do$u Tfrtan Yurdunda olup bitenleri ve Horasan valili$i hakkrndaki g6rtiglerinin ne olabilece$ini oSrenmigtir. Daha sonra Cerrah'r azlederek yerine daha ihtiyath hareket ettiSi igin Abdurrahman b. Nuaym el-Gamidi'yi VAli olarak tayin ehnig ve ona ayrtca bu konularda uymast gereken noktalan belirten bir de uzun mektub vermigtir (7fS)€41. Di$er taraftan Halife Omer vergi iglerinin daha adil ve saShkh bir gekilde ytirtitiilmesi igin de Kays kabilesinden daha enerjik bir kimse olan Abdurrahman b. Abdullah el-Kugeyri'yi ona yardrmcr olarak gondermigtir. Cerrah bir sene, beg ay gibi krsa bir miiddet Horasan valili$i yaptrktan sonra azledilmigtir. Azil sebebi R et-Taberl, VI, s. 560. s et-Taberl, VI, s. 561.
44 .25g5p1yA KiTAPCT olarak Yakfibi, Cerrah'rn miihtedilerden oergi abnastnq harbeden meaalinin iictetlerini kesmesini oe agfit derecede kaamiy etgilik y apmasmt giistennekte dilsst . Cerrah, daha ziyade askeri ycinleri a$rr basan bir kimsedir. Fakat iyi bir idare adamr de$ildir, Oysa briytik Trirk tarihgisi, ez-Zehebi O'nun hakkrnda "emirlerin iyilerinden ae miicahitlerdendi'4n) geklinde mrisbet ve iyimser bir kanaat beyan etmektedir. O'nun Ttirk Yurtlanndaki icraatr ve Halife Omer'le olan haksrz miicadeleleri gdz<inrine getirilirse Zehebi'nin bu kanaatinin gok sathi oldu$u anlagrlmaktadr. Halife Omer'in bu inadma sert ve fakat hamiyetli valisinin idari bagarrsrzh$r her halde onun Yezid b. Miiheleb'in brrakdr$r 'kiitii bir mirasr'('7 dew almasrndan ileri gelmektedir. O istikrarsrz ve karrgrk bir donemde Do{u Tfiran Yurdi'na Vdli olmugtur. Daha duruma hakim olmadan insiyatifini kaybetmig ve ister istemez mristebid bir idareci olmak mecburiyetinde kalmrgtrr, Cerrah'rn tenkit edilebilecek bu a$rr ydnleri olmasma ra$men O, diSer Arap valilerine kryas edil- di$inde daha diirust ve tistelik tok gdzlii bir kimse olarak gcirtilmektedir. Nitekim Horasan'dan ayrrlrrken halka hitaben yaptr$r timumi bir konugmada aynen gdyle demigtir: i' el-Yak0bl, It, s. 302. x ez-Tnhebi,Tarihu'l-islftm,lY . s.237,krg. Yak0bl, II, s. 302. 57 Wellhausen, J .,a.g.e., s.127.
oRTA ASYA'DA iSL.AMlyErlN yAyrLI$I ve TIIRKLER .45 "Ey Hotasanlilail $u ilzerindeki elbise ae attmla geldim. Onlarla gidiyorum. Krlrctmtn ijzerimdeki zinet'den bagka sizin malmrzdan bir gey almad,77n,,(w). $tiphesiz Cerrah; Haccac ekoltintin yetigtirdi$i gok rinemli devlet adamlarrndan birisi idi. Takdir edilecek bir qok yonleri olduf,u gibi, tenkid edilecek y<inleride vardr. Bir defa; Kuteybeyi arahnryacak derecede askeri otorite sahibi, ondan daha mert, daha dtirtist bir komutan oldu$u gibi, bagarrlarr ve bagarrsrzhklarrnda hiqbir zaman diplomasiyi kullanmamrg, kaypakhk yapmamrg ve verdi$i sozden asla ddnmemigtir. Ayrrca o; Emevilerin bir nevi gelenek haline getirdikleri Arabizm ve gayr-i miislimlerden ahnan hakstz oergi politikasma sonuna kadar ba$h kalmrg, o kadarki islAmrn adil Halifesi Omer'in bunca rsrarlarrna ra$men, bu husustaki kararhh$rndan en ufak bir degigiklik yapmamrghr. Neticede; o, bu inatgr tufumu ile makam ve mevkiinden olmug, krsa bir valilik doneminden sonra $am,a donmek zorunda kalmrgtr. Di$er taraftan Cerrah'rn Horasan Valili$i, Ti)rklet ve Orta-Asya'da islAmiyetin yayrlmasr igin bir i.imid de$il, tam bir trajedi olmugtur. Btiytik iimidlerle Orta- Asya ve Tiirkler arastnda islAmiyeti yaymak igin Horasan'a Vdli olarak gonderilen bu zat; bciylesine bnemli bir goreve atanmasrmn altmda yatan asrl sebebi bir ttirhi anlayamamrghr. Onun asrl gayesi; imparatorlu$un doSu kesimi ve Tiirkler arasrnda isldmiyeti yaymak ve Allahrn hidayetine giden yolda halkrn ontine qrkan btihin 58 et-Taberi, VI, s. 560.
45 . ZSTERIYA KITAPqI engelleri kaldrrmak ve IslAm hidayetine giden aydurhk yolu agmaktr. Qiinkti ba$h oldu$u Halifeyi dflnyada bir kiginin mtisltiman olmasrndan daha gok sevindiren, heyecanlandrran hig bir gey yoktu. Ona gcire bir kimsenin mtisltiman olmasr ve Allahrn hid6yetine ulagmasl tizerinde gtinegin dof,up battr$r biiti.in servet ve zenginliklere sahip olmaktan daha hayrrh idi. E$er Cerrah; Halife Omer'in kendine gdsterdi$i bu ulu hedefleri kavrama ve onlara yonelmede azrcrk bir anlayrg gtistermig olsaydr, Kuteybe'den sonra, Orta-Asya Tiirk tafihi ve islfrm Tarihin alagrru de$igtiren bir kimse olarak tarihe gegecek ve miisltiman Tiirk Milleti kryamete kadar onu, hayrrla yad edecekti. Zira Ttirkierin mtisltimanh$r meselesi bu ilk merhalede bitrnig ve Orta- Asya isthm binasmm tist katlan Gibb'in dedigi gibi tamamlanmrg olacakh. Arhk Trirkler'in gok biiyiik kitleler halinde miisltiman olmalan ve IslAm hidayet giineginin Orta Asya Ttirklti$ti iizerine do$ma zamanl gelmigti. Birisinin Kuteybe'den sonra bu krvrlcrmr yakmasr ve bu hidAyet ategini bir kere daha tutugturmasl gerekiyordu. Bu meselede Cerrah, Kuteybeden daha gansh goriiniiyordu. Kuteybe'nin ardrnda yalmz Haccac vardr. 0 bu igleri tistelik Haccac'rn emri ile de$il, bilakis kendi politik tercihleri do$rultusunda yapryordu. Oysa Cerrah'rn arkasrnda ilmi, ad6leti, islAmi gan ve giihreti diinyayr dolduran koca halife Omer b. Abdii'l'Aziz'in deste$i bulunuyordu. O, 6mer ki Tiirkler'in mtisli.imanh$r igin brittin hilafet stiresi boyunca eirplrup durmug bir Emevi Halifesi idi. Ne yazrk ki Cerrah; islAm'rn adil Halifesinin deSil, gevresindeki aristokrat
oRTA ASYA'DA lSLAMiyErlN yAyILgr ve TURKLER .47 vergi zorbalannrn tesiri alhnda kalmrg, onlara yenik dtigmtig ve kendisinden beklenilen dinamizm ve tistiin performansr bir hirli.i gdsterememigtir. Neticede orta Asya isldm inkdabrmn tamamlanmasr ve Ttirklerin isr6m Diniru btiytik kitleler halinde kabul ekneleri gibi altrn bir firsat bir kere daha ele gegmemek rizere ugup gitmigtir. AEafi Tilrkistan'da islAmiyetin yayrlmasr igin pek fazla bir gayret gdstermeyen, bildkis baltalamakla itham edilen Cerrah'rn gcirevinden ahnmasrndan sonra onun yerine, Abdurrahman b. Nuaym el-Kugeyri, Dodu Tfrran Yurdu valisi olmugtur(se). Kugeyri,nin, 6mer;in egagr Tilrkistan'da islamiyetin yayrlmasr igin gosterdi$i ciddi ve samimi gayretlere ne derece yardrmcr oldu$u pek belli de$ildir. Ne varki H.A.R. Gibb, onun ,,fazla iir etkisi olmayan zay{ ae aciz bir kitnse,, oldu$unu s<iy_ lemektedir(o). Bu tesbit, Kugeyri,nin bciyle U.iy.it Ui, misyonu yi.iklenecek kabiliyet ve kapasite de bir kimse olmadr$rm gristermektedir. Halife Omer devrinde Agap Tiirkistan,a kendi dini duygu, hizmet anlayrgr ve dtigiincesine uygun bir valinin gelmemesi btiyrik bir tarihsizlik olmug ve isr6m Dinintn bu brilgelerde ve Ttirkler arasrnda yayilmasrnr bir hayli geciktirmigtir. Fakaf Emeviler'in "bu son derece dbid ae zahid'4ct) Halifesi hak bildi$i yolda ytirtimeye devam etmigtir. Bir taraftan yerli halkr islAmiyete kazandrrmak igin her hirlti fedakarhk ve korayrrkra' gcisterirkerg di$er taraftan da Yeni Dinin daha tist tabakalarda mtinewer 5e et-Taberf, VI, s. 561. * Gibb, H.A.R., a.g.e., s.47. "' Beniketi, s. 127.
48 . 2514931yA KITAPCT kitleler arasrnda yayrlmast igin bir krsrm sosyal ve dini tedbirler almrg ve gok ciddi diplomatik tegebbiislerde bulunmugtur. Onun, Orta Asya'da islimiyetin yayrlmasr hu- susunda aldr$r bu kctklti tedbirler ve takrndr$r bu kesin tavn ve kararh tufumu sayesinde miisltiman olmak igin sabrrsrzlanan, fakat biiytik bir basiretsizlikle kargilanan ve bir ttirlii ilgi gtisterilmeyen bu kimseler arhk isl6m Dinine akrn akrn girmeye baglamrglardrr. Boylece isldmiyetin tabandaki ntifuz ve kudreti bir hayli geligmig, gtiglenmig ve mtisltiman cemaat haksrzhklara kargr, Miislilman Arap Efendilerine kargr, direnebilecek bir seviyeye ulagmrghr. Bu durum isl6m Dinirin, Aga$r Ttirkistan'da ulagh$r yeni merhale ve yeni geligme dewini tegkil edecektir. Halife Omer; yeni mtisltiman cemaatin Tiirk yurtlarrnda emniyet ve huzurunun devamh olmasr igin yeni yeni bir takrm ciddi tegebbtislerde daha bulunmugtur. O bu ctimleden olmak izere; Aga$t Tiirkist an' rn b iiy iik Eehirlerine y erle gtirilmi g o lan Ar ap ailelerinin buralardan almtp Mera'e getirilmesi, Semerkant'dan, Araplartn gtkarttlmasq hafta bir krsrm yazarlara g&e, Agait Tilrkistan'm boEalhlmast ve goSu zaman zavalh bir maceradan ote gitmeyen Tiirkistan se- ferlerinin durdurulmaxm istemiEtir. Bundan sonraki sayfalarda Halife Omer'in bu yeni ve qok cesur icraatlan tizerinde durulacak ve elde edilen neticelerin genel bir de$erlendirilmesi yaprlacaktr
II. HALiFE OunriN ASACI TURKIsTAN'DA isrApt oiNi'Nin yAvILMASI iLE irciri pi6nn ONnnari icn.q,anrA.nt AEafi Tiirkistan'tn B ogaltilmast Meselesi: Bilindi$i gibi, Emevilerin bu cesur ve son derece Adil Halifesi, Omer b. Abdii'l-Aziz'in bitmez hikenmez gayretleri sayesinde isl6m Dini derlenmig toparlanmri ve Agafi Tiirkistan'da yeni bir htiviyet kazanmrghr. $6yle ki, islAmiyet bir taraftan biiytik gehirlerde gok sa$lam bir 9e- kilde yerlegmig, halk arasrnda stiratle yayrlmrg, diSer tara{tan da mahalli bir gok hriktimdarlar Yeni Dinikabul etmiglerdir. Bittrin bunlar; isldm Dini nin buralarda gok srhhatli bir gekilde geligti$ini, yeni bir dinamizm ve htz kazandr$rm gdstermektedir. Bundan daha da hayrhsr gayt-i Arap ve fakat Miisliiman Varh{tn Eahsiyeti, arhk ilk defa bir Halife tarafindan kabul ve teslim edilmig oluyordu. Ancak a$rrh$rm daha ziyade miisliiman Tiirk ae Tiitk Beylerinin olugturdu$ubu "Yeni Cematt" mensuplan her nekadar vergiden muaf tutulmug ve m{isltiman Araplarla dini statiileri bakrmrndan arhk teoride egit bir seviyeye getirilmiglerse de, Halife Omer'in kafasrnr ziyadesiyle meggul eden daha birgok meseleler vardt' Bunlardan biriside; ilk fetih yrllarrndan itibaren Tiirkistan'tn de$il btiytik gehirleri, hatta kily ve kasabalarrna yerlegtirilen mtisltiman cemaatin cinemli bir krsmrru tegkil eden Arap tilelerinin buralardan ahnmasr ve bunlartn Mew'e
50 r lHlsRiY4 KnAPqI getirilmesi idi. Her ne kadar Tiirkistan'm btiytik gehir ve kasabalarma yerlestirilen Araplarrn sayrlarrmn 200 bin oldu$unu iddia eden yazarlar varsa da bunlarrn gok iyimser bir tahminle sayrlannrn 100 bin civarrnda olmasr gerekmektedir. Bilindif,i gibi Halife 6mer, Horasan valisi Abdurrahman b. Nuaym el-Gamidi'ye bir mektup yazar:ak Aga$r Ttirkistan da ki, milsliiman Arap dilelefinin bulunduklarr yerleri brrakarak Metu'e gelip yerlegmelerini istemigtir(1). Mamafih asrl konuya girmeden once bir hususun be- lirtilmesinde yarar vardrr. O da, bu gehirlere yerlegen Arap Ailelerinin durumlarrnrry mtisltiman idArecilerinden gok farkh bir gekilde ele ahnmasr gerekti$idir. Bu Arap Aileleri; idarecilerin aksine yerli halkla mtisltiman olsun olmasrn, hig bir zaman fazla bft problemi olmamrg, onlarla anlagmrg kaynagmrg, belli bir ahenk ve dtizeni iqinde yagayan bir toplum haline gelmiglerdi. Fakat asrl mesele Halife Omer'in ortada qok fazla, ciddi bir problem olmadr$r halde mesela cemaatlar arasr stirttigme gibi, bdyle bir karara nasrl vardr$r ve kendisini; buna ikna eden asrl sebeblerin hAlA bilinmemesidir. Ne varki, Halife'nin bu emri Agafi Tiirkistan'dnki, m{isltiman Araplara ulagtr$r zaman onlarto bundan cidden gekindikleri ve eskiden beri askeri bir karargah ve Vilayet merkezi olarak kullamlan Ment gehri'nin kendilerine gok dar gelecef,ini bahane ederek bu teklifi kabule yanagmad*lan yine klasik kaynaklarrmrzda agrk agrk zikredilmektedir. I el-Yak0bi, II, s. 302. el-Yak0bi, el-Billdan, s. 6l . et-Taberi, VI, s.568.
'Gibb, H.A.R., s.47. oRTA ASYA',DA iSLAMIYETIN YaYntgI ve TURKLER .51 Halbuki, Mtisltiman ailelerinin Meru'e getirilmesi, dolayrsryla AEaP Tiirkistan'tn bogaltrlmasr, topluma kcik salmrg ve yeni bir geligme devrine giren isl6m Dini iqin gtiphesiz btiytik bir yrkrntr olaca$r gibi, bu tebli$ faaliyetlerinin l.:rsmen de olsa aksamasr, hatta durdurulmasr demekti. Bu aynr zamanda Arap idaresi igin mali ve ekonomik bir gok srkrnh ve problemler yaratacaktr. Acaba btittin bunlar Halife Omer'in asrl gayesi ile bir qeligki tegkil etmiyor mu idi? Qa$dag Yazarlar Ne Diyor? Halife Omer'in asrl gayesiyle qeligkili olan bu tegebbtistinii izah etmek igin tarih otoriteleri gegitli gdnigler ileri srirmektedirler. Bunlardan H.A.R. Gibb, 'Haltfe 6mer'in siyaseti, Arap fiitiihahnt muhafaza esastna dayanmtg hakiki bir uzlaEma siyaseti de{ildi. Bu siyaset AEafi Tiirkistan'tn tamamiyle braktlmast esastna da- y anmakta iili'(2) demektedir. Bir bagka otoriteye gore Merv ve civar kasabalarda fazla miktarda Arap unsuru vardr. Yarrm asrdan beri buralara yerlegen Araplar yerli halkla tam bir uyum ve ahenk iginde yagamakta idiler. Zaten islAmiyet buralarda koklegmigti. Bazr ufak tefek tegviklerle mtikemmel bir asimilasyon elde edilebilir ve bu biittin bir imparatorluk igin olmasa bile, o btilge igin asimilasyonun iyi bir Orne$i olabilirdi. M.A. Shaban bu husustaki agrklariialanna devam ederek aynen gu tutarsrz g<irOgleri ileri sflrmektedir: "6mtr bunu iince Buhara ae Semerkant'da tectilbe etmek istemig ae
52 .2EIGPIY4KTTAPCI knyda ileier bir bagan elde edemeyince, AEa$t Tiirkistan'dan tamamiyle geri gekilmeyi emretmigtiT'4tt . Hallfe Omer'in yukarda zikredilen ve sadece mtisltiman "Arap Ailelefinin" geri gekilmelerini emreden mektubu veya O'nun takip etti$i genel "Uzlagtna ve Sulh" politikasrndarL adr gegen yazarlar gibi AgaP Tifukistan'm bagtan baga elden Erkanlmasr hedefini giitttiSiinri iddia etmek realiteleri pek iyi de$erlendirmemek olur. Di$er onemli faktorler bir yana, Aga$r Ttirkistan'tn ticari ve iktisadi durumunun imparatorluk ae Deolet hazinesi igin ne derece onemli bir rol oynadr$rnt Omer'in bilmemesi ve takdir ebnemesine imkan yoktu. Qrinkri; ipek Yotu hdkimiyetinfz Orta-Do$u ve Dtinya ticari hayatnda ayrr bir yeri vardr. Oysa Araplal bu yolu goktandrr ellerine gegirmrgler, ve bagka devletjere kargr ekonomik ve ticdri anlamda gok onemli bir tisttinhik kazanmqlardr. ipek Yolu'nun sa$ladr$r iktisadi refah ve zenginlikler artrk senelerdir Arap gehirlerine akmaya baglamrgh. Hatta, Halife Omer zamtan zarnan Qin'ebu gl0izel mtinasebetlerin devam etmesi iqin heyetler bile gonderiyordu(a). Bunun drgrnda ortada hig bir ciddi sebep; mesela isyan, kargagahk, anargi ve bundan daha kdttisti, bozkrr Ttirkleri'nin bir hticumu ve tehlikesi mevzu bahiste de$ildi. Btitiin bunlara ra$men Halife'nin, AgaP Tiirkistan'r tamamen brrakmaya kalkrgmasr kolay kolay iginden grkrlacak bir mesele olmadr$r gibi, aym zamanda izahr zor ' Shaban, M., A., s. 90. 'Gibb,HA.R., s.47-50.
oRTA AsyA'DA IsLAMIygrlN yAyrl,r$r ve TIJRKLER .53 bir durumdur. Bu gekilde tutarsrz gortig ve sathi iddialar ortaya atan yazarlar her ne gekilde olursa olsun, ana kaynaklarda kendi grirtiglerine kesinlik kazandrracak fazla bir malzeme bulamryacaklardrr. Meselenin Ash Nedir? Halbuki, Aga$r Ttirkistan'rn Buhara, Semerkant gibi kiiltilr, iktisat ve ticaret merkezine yerlegen mtisliiman Araplar, aradan gegen bu kadar uzun zaman iginde, ig-giiS sahibi olmuglar, yerli halkla begeri iligkilerini geligtirerek qegitli fonksiionlarr ile toplumsal hayatrn ayrrlmaz bir parqasr haline gelmiglerdir. Bu kaynagma, Yerli halktan evlenmelere varmcaya kadar gok derin boyutlara ulagmrgh. iki toplum arasrndaki, bu ahenk ve uyumun bir gok ilging olaylarma gahit olmaktayv. Zira "Semerkant Muhskemesi" ve bunu takip eden olaylar, bunun en garptcl ornekleri arasmdadrr. Mtisltiman Arap dilelerinin, Aga$r Ttirkistan ahAlisi ile tam bir uyum ve anlayrg iginde yagadrklarr, ilerde tafsilatla zikredilece$i gibi, tarili "Semerkant Muhakemesi"nde bir kere daha kendini, gosterecektir. Bu mahkemenin Semerkant'm Araplar tarafindan bogaltrlmasl ve sulh anlagmasrmn yeniden gdzden gegirilmesi igin verdi$i karara, bizzat yerli halk Araplardan razr olduklannr, birlikte ve beraberce yagadrklanru ileri siirerek itiraz edecekler ve onun tatbik mevkiine konulmasrm engelleyeceklerdir(5). Halife Ome/in ancak, daha ziyade kendisine verilen abarhlmrg bilgilerin tesiri ile yazdr$rna kani oldu$umuz bu soz konusu mektubu ile muhtemelen $ag (bu gtinkti J et-Taberi, VI, s. 568.
54 0 ll6g11ivA KrrAPqI Tagkent), Fergana gibi snu boylanna yerlegtirilen oe eumiyetten yoksun ae her zaman gayri miislim Tiirklertn hiicumuna matuz kalan Araplan kurtarmayt diigilndilSiinii anlamak herhalde realitelere daha uygun olur kanaatindeyiz. Agaf,r Tiirkistan'rn btiyiik 9'ehirlerine ve dnemli bolgelerine pek gok sayrda Arap Aileleri yerlegtiren Kuteybe b. Miislim, Arap siyasi hakimiyetinin tam manasryla daha yerlegmemig oldu$u tecavtizlere her zaman aqrk Fetgane ve gag bolgelerine de bir qok Arap iileteri yerleqtirmigti(6). Bunlarrn, Arap ordulartnrn ig Asya'ya do$ru ilerlemesi srrasrnda onlara destek vermeleri dtigi'intilmtigti'i' Fakat, onlar Ttirklere kargt kendilerini korumakta zorluk gekiyorlardr. Hatta, gegitli garprgmalarda Ttirklerin eline geEen ve Arap valileri tarafindan srkr bir pazarhk konusu serbest btraktlan soz konusu mtisltiman esirlerden muhtemelen bu Arap aileleri ve onlardan ahnan esirlerine kasdedilmig.olmasr akla daha uygun gelmektedir. Halife Omer, kendi dewinde, devlet hazinesinin heba olmasr ve bir gok insarun dlmesinden ote bir ige yaramayan Orta Asya fetihletinir hakh ollarak durdurulmasrm emretmigti. Bunun pek tabii bir sonucu olarak srrur boylarrnda yagayan milsliiman Araplann, gayfi mtslim Ti.irklere kargr emniyetlerini sa$lamak zor olmakta idi' igte 6mer, adr gegen mektubundaki mtisliirnanlarla bu strur boy- larrnda yagayan Arap ailelerini kasdetririg olmahydr' Buna rafimen srmr boylarrndaki mtisltimart Arap aileleri Halife 6 el-Belizuri, Fiitfrhu't-Biildan' ngr.'S. el-Miincid, Kahire' 1957' III' s' 529'
'el-Yak0bl. II. s. 302. et-Taberi. VI. s. 568. oRTA ASYA',DA ISLAMiYETIN YAYrLrgr ve TURKLER .55 Omer'in bu emrine "Mero bize ilar gelif'bahanesiyle.pek fazla iltifat etmemiglerdir. Di$er taraftan hem Taberi ve hem de Yak0bi'nin rivayetine gore Omer'iry onlarrn yerlerinde kalmaya razr olduklannr duyunca, Allah'a giikiir etmesi, onun bu telAgrndan kurtuldu$unu ve nasrl btiytik bir feralLhk duydu$unu gcistermektedir(7). Artrk, Omer bundan sonra tekrar Agafi Tiirkistan'rn bogaltrlmasr igin hig bir tegebbtiste bulunmamrgtrr. Halife 6mer' in Tiirkistan Harblerini Durdurmast: Halife 6mer'in yukarda da igaret edildiSi gibi uzun vadede, hig bir z€unan bdlgede Arap siyasi hakimiyetine son vermek ve Ttirk yurtlarrna.yerlegtirilmig olan Arap ailelerini koparrp almak gibi bir niyeti olmamrgtrr. Ama o, Tiirk yurtlanna yeni yeni seferler diizenlenmesini kesin bir gekilde yasaklamqtr, Zira, Emeviler'in bir gelenek haline getirdikleri bu harbler go$u zaman bir nevi yafima ve gapulculuktan ileri gidememigtir. Said b. Osman'dan itibaren baglayan (680) ve yaklagrk yarrm aslr devam eden bu ya{ma ve gapulculuk hareketlerinin daha fazla devam etmesinin artrk bir manasl kalmamrytr. O bu gergegi griren yegane Emeat Halifesi idi. Onun iEindir ki, krsa bir mi.iddet stiren hildfeti srasmda buna hassas bir gekilde riayet edilmesini isternig ve Tiirk Yurtlanna vali olarak gcinderdiSi her yetkiliye srk srk bu gerge$i hatrlatmrg ve bir gok emirnhmeler gondermigtir. Cerrah'r vali olarak gonderdi$i zaman, "saktn ola ki, Tiirk Yurtlarma gaza etmeyesiniz, elinizde bulundurdufunuz
56 . 2sKgRlv4 KTTAPCI yerlerc stmstkl sanhntz!" dedi$i gibi(8) Ondan sonra gelen Abdurrahman b. Nuaym'a yazdr|gt bir emirnamede de, "mi)slilmanlart (Trd,rk Yurtlarrna yeni yeni) gazalara seoketmeyesin. Allah'tn onlara fethini milyesser kidtfl yer' ler onlara yeter!" demigtir(e). Bilindi$i gibi islAm Hukukuna gtrre harbin megruiyet kazanmasr igin dtigman once Allah'a itrana, isl6m Dini ni kabule, bu olmadr$r takdirde aergi iiilemeye ga$rrlmasr gerekmektedir. Aksi takdirde meselenin goziimti ktlmglara havale edilirdi(10). Fakat, bu hususlara Emeatlet zamamnda hig bir zaman gere$i kadar riayet edilmemigtir. Emevi zihniyetine gtire J. Wellhausen'in de hakh olarak igaret etti$i gibi, "cihad, pata oe ganimet getitmeli idi, Gaye bu olmugtu, Inancrn yayiltnast de{it. Oysa Omer bu kabil cihail'tan nelret ediyordu. O, bilakis milletlerin bangg yollarilan isl6m Dini ne getirmelefini arzu etmekte iili4tt)' Bu takdirde ise harbe ve insanlarr btiytik felaketlere stiriiklemeye zaten Itizum kalmayacakh. O{uz Bek ae Semerkant'm BoEaltimast Meselesi: Halife 6mer'in, Ttirk Yurtlarr ile ilgili asrl cesur icraatlanndan bir di$eri de, giiphesiz Semerkant meselesine e$ilmesi ve gerekirse bu grizel gehri gozden grkaracak kadar 8 ez-7.ehe6 a.g.e., IV, s. 333 e et-Taberi, VI, s. 568. Aynca bkz. Giinaltay, M. $emseddin, Mufasml Tiirh Ta- nlrd, lstanbul, 1340, V, s. 304. Srddrki, A'H., a.g'e., I, s. 75. Mahmud' S.F.' a.g.e., s. 82. Haltfe Omer, uzun zamandan beri devam eden ve hig bir netice sallamayan Araplann, istanbul kugatmasrna da son vermig ve gazilerin geri ddnmeterini emretmigtir. bkz. Abu'l'Farac Tarihi,I, s. 194. Srddk, A.H.' a.g.e.,I, s.75. r0 es-Serahsi, el-Mebsfit, X, s.6. ibn Kayyim, el'Ahkrtm,l,s.5. rl Wellhausen, J., a.g.e., s. 138-139, 126.
ORTA ASYA'DA ISLAMIYffIN YAYILI$I VETIJRKLER O 57 ileri gitmesi idi. Bilindi$i gibi Setnerkant muhasarasmda Kuteybe; her zaman oldu$u gibi iki yiizlii davranmqtr. O gehre anlagma gere$ince, sadece iki rekat namaz kilmak igin gegici bir silre girdi{i halde, sonradan €uzek'e rest gekmig ve gehri siiratli bir gekilde iggal etmigtir. igte Guzek, Kuteybe'nin bu hiyanetinin kurbaru olmasrm hig bir zarnan hazmedememig ve hayatrrun sonuna kadar Arap idaresiyle mticadele ehnigtir. O'nun en biiyiik arzusu, Semerkant igin yaprlan bu haksrzh$rn giderilmesi, miilk ve saltanatrn tekrar eski sahibine iAde edilmesi idi. Her ne kadar siyAsl olaylar bu kitabrn asrl konusu de$ilse de biz, Semerkant'tn bogalhlmasr ile ilgili bu onemli olayr, burada zikretmeyi uygun gormekteyiz. Zfta adalet tarihine "semerkant Muhakemesi" olarak gegen bu olay Kuteybe'nin hryanet ve iki ytizltilii$tinti ortaya koymaida kalmamtg, ayru zamanda Omer devrinde ciham dolduran islAm adAletinin de tarihe brraktr$r en parlak belge olmugtur. Bu muhakeme di$er taraftan Tilrk Yurtlannda Lereyan eden bir qok siyasi olaylar izah ve bir de$er htikmtine varmada bizlerc dnemli olgtide yardrm etmig olacaktrr. Temel kaynaklarrn bu konulardaki aynnhh rivAyetlerinden anlagrldr$rna gore, btiytik istdm Haltfe sinin addlet ve insafla muamelesi, O'nun, bu u$urdaki gan ve gohreti dalga dalga Tiirk Ynttarma ulagrnca €uzek tekrar harekete gegmig ve Omer'in adaletine sr$rnarak kendisine yaprlmrg olan bu haksrzh$rn giderilmesini istemigtir. Olaylarrn bundan sonraki ilging safhalarrm biz gimdi Taberiden aktarahm: Guzek iyi bir durum muhakemesi yaptrktan sonra egraftan bir heyetle $ehrin Arap valisi
58 . ZEKERIYA KITAPqI Siileyman b. Ebi's-Srrri'ye gelmigler ve ne istediklerini agrk agrk ortaya koyarak gtiyle demiglerdir: J.retr rtrr t*l Ss urltt .i+iJ t*lla3 Q Jr, lifi ir!" OLf lilt t:r.)l.t, fa analt ,!.i dl ri!1 u r&li uJ iri0 jtnilt.1 ".i?b oUl .lt r+ OF oulrf .rt t l "Biz Kuteybe'nin zuliim ae gailrine u{tadrk, illkemizi hakstz olarak elimizden alfu. $imdi Allah bize adalet oe insafi nasib etti, Arttk bizim Mii'minlerin Emirine bir heyet gdndermemize miisade et, Olup biten bu mezalimi O'na siiyleyelim, E$er biz haksu ae ilzerimize dilEen bir gey aarsa onu da aermeye hazrtz. Zaten biiyle bir heyet giindermeyi g o kt an dr istiy or duk' 412), Gori.ildri$ti gibi bu ifdde ve ytiksek beyanlar, diSer taraftan OPuz Bek, bu vatanperver Tiirk Beyi'nin Allah'a olan tag gibi imanrmnda ayn bir delili olmahdrr. Bunlar onun; Yiice Allah'A, Orlun adAletine olan sonsuz gtivenini, bir hesap ve kitap gtinrine olan kdklti inancrnr ortaya koymaktadr. Zaten O{uz Beki harekete gegirende isldmrn 6dil halifesi ile olan ortak "iman Paydan" idi. MAmAfih Vali, Guzek ve egrafin bu hakh iste$ine diyecek fazla bft gey bulamamrg ve onlardan bir heyetin Halife ile mtistakil gortigmelerde bulunmak iizere $am'a gitmelerini tavsiye etmigtir. isldm'rn Adil Halifesi, heyeti ve Semerkant'da ceryan eden olaylarr bi.iytik bir dikkatle dinledikten sonra Stileyman b. Ebi's-Srrri'ye gu emirnameyi gondermigtir: r? et-Taberi, VI, s. 567.
ORTA ASYA'DA ISLAMIYE'TIN YAYILI9I VC TURKLER .59 "Semerkantltlar bana kendilerine reufl giiriilen zuliimleri ae Kuteybe'nin onlara yapttdr hiicumu, Onlann illkelerini nastl zorla elletinden alfulmq yurt ae yuualanndan siiriip Ekarfulmt bir bir siiyledilet. Sana emirnamem geldikten sonra onlart gehrin kadtsma haaale et. Bu iEi takip etmekten geride kalma, Yapilan mahkeme sonunda e$er Kafu .onlann lehine hiikmeilerse Kuteybe onlara hiicum etmeden iince iki tarafin (askeri) durumu, ne gekilile ise ona giire harcket et. Arap askerlerinin Eehri b o E altmalannt o e e ski y erlerine diinmelerini sa$la'(rs) . Meghur Semerkant Muhakemesi oe O$uz Bek: Vali geligen bu yeni durumu, gehrin mtisltiman kadrsr Ciimey b. HAdrr'a havale etti. Yeni bir mahkeme kuruldu. Bu hususta gerekli aragtrrmalar yaprhp gahitler dinlendikten soma mahkeme Semerkantlilann lehine htikmetti. Bu bir devrin adaletsizli$i ve zulmtiniin tarihge tescil edilmesi demekti. Aradan seneler geqtikten sonra Kuteybe, mageri vicdanlarda de$il, bu defa adAlet ontinde de mahkiim olmug ve hak yerini bulmugtu. Guzek, ilk anda halchh$rru isbat etmig oluyordu. Bu htiktim gere$ince Semerkant, Arap idaresi gehri bogaltacak, daha onceki, yerlerine gekilecekler ve iki taraf arasnda yeni bir sulh anlagmast yaprlacaktr' Boyle bir kararm tatbikine mevcut Arap idaresinin ne derece saygr gosterecekleri haklenda kesin bir gey soylemek mi.imkrin de$ildir. Fakat Semerkant ileri gelenleri her nedense mahkemenin bu htikmtinii tatbik ve gehrin Araplardan tahliyesini 13 et-Taberl, VI. s. 568. Kitapq Z.,a.g.mk., Tiirk Diinyasr Aragurmalarr, no' 33, s' 160 vd.
60 0l565piyA KITAPCT istememiglerdir. Taberi'nin rivayetine gore onlar aynen goyle demiglerdir: ".Fobl.l v3lTt F4r. t'.iti;./lt r1jr t'&Jt*.tI" "igte bu kaaimle (Araplarla) bunca yil beraber oturduk. Birbirimizle kaynagttk, Onlar bizden, bizile onlardan emin oliluk, Edel bu hiikiim uygulanacak olursa tekrar yeni bir harbe diinmiig olacafitz. Arhk zafertn kimlerin olacajmt kestirmek miimkiin de{ildir" demigler ve durumu oldu$u gibi kabul ehniglerdil(1a). Gonitdtigti gibi.Guzek, bu yeni tegebbtistinden de bir netice elde edememigtir. O'nun asrl gayesi mtisliiman Arap Ailelerini Semerkant'dan grkarmak de$il, Arap idaresinin siyAsi hAkimiyetine son vermek ve bir hig u$runa kaybetti$i mtilktine ve htiktimdarh$rna yeniden kavugmaktr. Gibb, mtisli.iman Tiirk Htiktimdarrnrn bu miicadelesini yanhg olarak de$erlendirmekte ve O'nun inang ve duygularrnda samimiyetsizlik belirtileri aramaktadrr. Hatt4 Gibb daha da ileri gitmig ve Guzek'in, Haltfe'nin dini duygulannt istismar etmek igin milsliiman oldu$unu iddia etmigtirkiIs) bu Tiirk Hiikiimilarmm yiksek gahsiyetini hafife almaktan bagka bir gey degildir. Halbuki, Q$uz B e k Araplarla gok medeni bir miicadele yapmrF ve bu miicadeleyi de kazanmrgh. Ama eevre, ozellikle stati.ikonun devam etmesinden fayda uman So$dlu tiiccarlar her zaman oldu$u gibi bu meselede de Araplarrn safinagegmiglerdir. Dolayrsiyle, o; zlmnen maSlup '' et-Taberi, VI. s. 568. 't Gibb, H.A.R., a.g.e., s.47-4t1.
oRTA ASYA',DA lSLAMlYE"tlN YAYILI$I ve TTJRKLER .61 olmugtu. Bdyle bir mticadeleyi onun, dini duygulan agrsrndan yorumlamanrn hig bir mantrki nedeni yoktur. Mamafilu O$uz Bek, bu yenilgiyi kabul etmemig ve Arap idaresi ile miicadeleye devam ehnigtir. Egres b. Abdullah es- Siilemi zamamnda bu Kurt Politikau yeni bir insiyatifle tekrar sahneye grkacak ve beklenmedik manevralan ile Arap idaresini gok mtigktil durumlarda brakacakhr. Haltfe 6mer ae Miihte ililerin .Miktan Meselesi: Brittin bunlar Omer'in islAm adaletini uygulamada ne kadar hassas bir kimse oldu$unu gdstermektedir. O gcirtintigte Arap devletinin aleyhine olaca$r zaten belli olan bir davayr Semerkant'tn gozden grkanlmasr pahasrna kabul etmigti. Semerkanf kadrsr tam bir agrk ytireklilikle htikmetmig ve neticede Opuz Bek'in hakh oldu$u, hem de btitiin aynntrlarryla bir kere daha ortaya grkmrgh. Fakat neticede; Halife Omer'in adaletinden OSuz Bek defiil isl6m Dini kazanmrgtr. Yerli halk, OSuz Bek'in deSil islAmiyetin safina gegmeyi ve mtishiman ahali Arap idaresinin yamnda yer almayr tercih etmiglerdi. Halife Omer'in nerede ise gozle gortihir, elle tutulur adalet zevkini yagayan Semetkant ve civarr, "Haytt" belYj btittin Agafi Tiirkistan halkrmn bundan sonra, biiytik kitleler halinde isthm Hidayet gi.inegine, Allah'rn nuruna do$ru kogmalanm arhk kim dnleyebilirdi? Evet Kuteybe b. Miislim'den sonra, Agafi Tiirkistan'da islAmiyet yeni bir altrn devir daha yagamaya baglamrgtr. Yiizlerce binlerce insan Allah'rn hidayetine koguyordu. $imdi burada kar- grmrza gok dnemli bir soru grkmaktadrr. O da; Hatife 6mer devrinde Ttirk Yurtlarrnda baglahlan bu yeni isldmr yayma
62 . 7grcR1v4 KrrAPqr hareketinin sonucu, mtisliiman olan yeni nitihtedilerin durumu idi. Daha agrk bir ifdde ile onlann miktan hakkrnda acaba bir gey soylememiz mtimkiinmtidrir? islAmi kaynaklarda, Omer'in, Agadr Tiirkistan'dal<r kitle ihtidalanm engelleyen bu anlamsrz sebebleri ortadan kaldrrmasrndan sonra, yerli halk arasrnda isldmiyetin stiratle yayrldr$r ve halkrn Yeni Dine girmede birbirleri ile adeta yarrg ettiklerinden bahsedilmektedir(16). Daha once, gerrellikle ferdi olan ihtidalar, yerini artrk bu devirde kitle ihtidalanna brrakmrgtr. O kadar ki, Omer devrine kadar bu gekilde btu kitle ihtidas (mass conversion)'dan bahsetmek bile mtimktin de$ildiroT). Toplumsal ihtidalar olarak nitelendirebilece$imiz bu geligmeler oergi memurlarq dihkanlar hatta anliler pe mahalli prensleri bir hayli tedirgin etmigtir. Mahalli aristokrasinin bir nevi temsilcileri olan bu gruplar; kitle ihtidalan ve isl6m Dini nin aleyhine gok getin bir mi.icadele baglatmrglardrr. Di$er taraftan ihtidalar sebebiyle vergi muvazenesinin bir hayli bozuldu$u ve devlet hazinesi (beytti'l-mal)'nin aleyhine bir durum aldr$r goz ontine getirilirse, mtihtedilerin miktannrry tahminlerin gok daha tistiinde olmasr gerekmektedir. Esasen Omer'i pek gok ydnlerden tatmin eden ve Agafi Tiirkistan'a a$rrhk vermesini sa$layan Ebff SaydA'mn rivAyetleri, konunun aydrnlahlmasrnda bir dereceye kadar bizlere yardrmcr olmaktadrr(ta). Ebt Saydi'mn islAmrn adil Halifesinin huzurunda yaptrfrr resmi agrklamalarndan '6 et-Taberi, IX, s. 1354. lbniil-Esir, V, s. 5l '7 Hitty, P.K., trtisrory of the Arabs, s.232. 18 er-Taberl, VI, s. 559, ibnu'l-Esir, V, s. 50:
oRTA ASyA',DA ISLAMIYETiN yAyllrgr ve TURKLER .53 ri$rendi$imize gore halen Arap ordulannda ki, miihtedi mevalinin sayrsr 20.000'dir. Tabiatiyle bunlar Semerkant ve Buhara'da ahnan esirler yani muhafip Tihk unsurundan olugmakta idi. Yine aym rivayet de, yerli halktan bir o kadar daha mrisliiman bulundu$u zikredilmektedir. Bunlar gtip- hesiz, vergi muafiyetinin tarunmasrndan 6nce ve bir gok zorluklara gci$tis gererek mtisltimanhklanm devam ettiren kimselerdi. Oyle ki k<ikti ta Kuteybe'ye kadar varan bu geligmeler de nazarr itibara ahmrsa Halife Omer,den once dahi bu topraklarda yagayan mtisltimanlann sayrlanmn gok btiytik miktarlara ulagmrg olmasr gerekmektedir. Halbuki Omer'in mtisltimanlan cizye ve harac,d.an muaf futmasr, agrrl hareket eden vali ve devlet memurlarrm azletmesi, emniyet ve adaleti htiktimran krlmasr gibi bir krsrm koklti tedbirlerle birlikte istdm Dini nin yayrlmasr igin baglattr$r briytik kampanya tesirini gcistermekte gecikmemig ve halk Yeni Dine btytik bir sevinEle kogmaya baglamrghr. isthm Dini ne ra$bet o kadar go$almrgtr ki, gehir ve kasabalarda yagayan bir gok insan arhk istilm Dini ne gir- mede birbirleri ile adeta yarrg eder bir hale gelmiglerdi. Zira, Halife Omer'in hazrrladr$r bu yeni ortamda mtiskiman olmak bir meziyet ve bir i.isttinltik idi. A. Miiller, bu konuda hakh olarak gok daha ileri gitmekte ve bir lcsrm gtizel beyanlarda bulunmaktadr. Buna g<ire, ihtida etmek din salikleri igin faydah bir hale geldi$inden, aym zamanda btitrin eyaletlerde hararetli bir misyonerlik faaliyeti organize eden dind ar Hallfe, ktsa
64 r lf,16gplyA KrrAPqr zamanda miimin kitlesinin milyonlan agttgffit mesud bir tatmin hissi ile gihdiiEst. Kitte ihtidalan Nostl izah Edilmeti? Ancak burada kargrmrza bir de$il, bir gok soru qrkmaktadrr. O da; hergeyden 6nce bu kitle ihtidalart nasil imh edilmeli idi? Bunlar zdhiri ihtidalar de{ilmiydi? Ona Yerli halk dwrin umumi haztasrna kendilerini kapttrarak milsliiman oluyorlarfu. Miisltimanltklan, dini inang ve yagayrglarr gimdilik sAdece kuru bir taklitten ibaretti. Yann, ihtida etmek ve mtisltiman olmak cazibesini kaybetti$indg bunlar yine eski yagayrg ve dinlerine donebilirlerdi. Bu taktirde, onlar islAma gore mtirted olacaklar ve boyunlarrn vurulmasr, artrk kagrmlmaz bir bale gelecekti. Aynca; bu ibtidai milslilmanlann isl6m Dini nin toplumda yerlegme ae koklegmesinde ne gibi bir faydnst olacaktt? l Biittin bu soru ve agrklamalar f. Wellhausen, A. Miiller, hatta H.A.R. Gibb gibi koyu hrristiyan yazarlarrn nerede ise kendilerini yiyip bitiren soru ve onlann kafalarrru allak, bullak eden geligmelerdi. A. Miiller, kendini tiiketen bu geligmeleri, yine kendi grkmazlarr agrsrndan olumlu olarak izah etmeye gahgmakta ve bize gcire nerede ise zffvaya varan gdrtigler ileri stirmektedir. Ona gore; "Bunlar her ne kadar iin planda zahiri ihtidalar idiyse de isl6m Hukukuna gfue irtiddd'n baglangtgtan beri cezastntn iiliim oldu{u, yani bir defa Kur'an'a kazandrtlanlar igin geri diinmenin imkanstz oldudu te Wellhausen, J., a.g.e., s. 129.
oRTA ASYA'DA ISLAMIYE-rIN yAyILIgI VeTURKLER .65 unutulmamahdt. Bdylece hig olmazsa bunlardan sonra ki ikinci nesil biiyiik bir eksetiyetle gok iyi miisliimanlatdan olugacakh, Her haliikarda Omer,in bu emirnamelefi ile. AIIah'a inananlarm di{er dini cemaatlere kary iistiinlii$ii b iiy iik iilgiiile go lalmtE oluy or du'420t. A. Miiller'in bizim tasvip etmedi$imiz ve fakat bir krsrm yazarlar tarafindan iyimser olarak kabul edilen bu beyanlarr ve isldmiyetin, Halife Omer devrinde bagta Tiirk Yurtlart olmak tizere imparatorlu$un genig hudutlarr ve diger bolgelerinde kazandr$r bu bag drindiinicii geligmeleri krskanan ve bunda mribale$a edildi$ini iddia eden yazarlar da yok de$ildir. Mesel4 J. Wellhausen,in eserini Ttirkgeye geviren F. Igtltan, 6mer deurinde Do{u,da oe Bah'da milyonlarca kiEinin ihtida ettifii iditia* igin delil ae isbat a asrt alan bulmak gergekten de giig o lacaktr,' demektedir(2r). M.A. Shaban, bu kabil krsrr gdrtigler beyan etmede Batrh meslektaglarrndan gok daha ileri gitmektedir. Nitekim ibn Saad'm mticerred bir rivayetine dayanan Miiellif bu devirde ihtida edenlerin sayrlarr hakkrnda qok gi.ilting tn Muller, A., Geshichte des IsIdm,I, s. 439. Kremer, y., Culturgesechichte des Orients,I,s. 174. Miiellifin dedi[i gibi, lchm Dini nin milrtedler hakhndaki bu hiikmii hig bir :aman ilk miihtedilerin bagtnda Demokresin Kiltncr gibi asth iurup knlmamqtr. Miirredler igin, biiyiik bir baslcaldtrnw otrnadt[r siirece Hz. (imir devrindeki uy.gulamalarda da gdriildiidii gibi bu hiikmiin iira editmedi[i gibi, Isl6m Tarihinde bunun uyguranmast da yokrur. Bu devirrerde Miih;edbr; bpte t1y lulnan de[il uygurama, hatirratilmosma dahi rikum hissedilmemigtir. zaten Hak Dine su veya bu nedenre bir defa girenlerin tekrar eski dinteiine dtindiikleri ender olaylardan bile defiildir. Bu giin dahi Afrika da lilim Dini ne girel ,ilkel kabile mensuplartna Hrrtstiyan misyonerler pek gok cazip geyler verdikleri halde, onlarm lsl6m Dini'ni hig bir zamai terketmriiitrri gctriilmiirtilr. ZK. t' Wellhausen, J., a.g.e., s. 138.
66 o lf,KsRlY4 KnAPqI iddialarda bulunmaktadrr. Ona gore; bunlann say$r sadece 4000 kigidir. O bu kabil ham gor0glerinde insan havsalasrm isyana zorlayan beyanlannda bulunmakta ve "muhtedilerin aergiden ffiuaf tutulmasrna ra{men islfrm Dini nin Horasan'da pek fazla ra$bet giitmedi{ini ilefi siirmektedir'4u). Q a! d ag Yaz arlar Yanilty or : Buraya kadar yaptrsrmrz biitiin bu agrklamalar, isl6m Dini ttdrn Tiirk Yurtlannda kazandr$r bu bag dcindtirticti geligmeleri gormemezlikten gelmek veya inkar ehnek ancak kor bir taassub olur. Tiirklerle ilgili meselelerde H.A.R. Gibb'e benzer olumsuz tavrrlarr ile yakrndan tamdr$rmu M.A. Shaban bu Mrcrh Yazar'rn boylesine tutarsu gortiglerini tabii kargrlamamrz gerekmektedir. Mamafih onun; Omer devrinde; de!1| Agait Tiitkistan, hatta btittin Horasan'da ki miihtedilerin miktan hakkrnda ileri siirdri$ti bu goriigleri, gimdiye kadar bu yolda gosterilen. btiyiik gayret ve elde edilen olumlu neticeleri pek fazla bir de$erlendirmeye tabii tutmadan verilmig son derece sathi, tutarsrz, ilmi ciddiyetten mahrum gortigler olarak kabul etmemiz gerekmektedir. Halbuki, Tiirk Yurtlannda islfrm Dini'nin, bereketli tohumlan ilk defa Halife Omer tarafindan atrlmrg da de$ildir. Ondan gok daha cince yukarrda da igaret edildi$i gibi Kuteybe b. Miislim, mtlstesna bir vali olarak isldmiyetin yayrlmasr igin her ttirlti takdirin tisttinde getin miicadeleler vermig, Yeni Dini, Buhata, Semerkant glbi Agafi Tiirkistan'm en eski din, krilttir ve medeniyet tt Shaban. M.A., a.g.e., s.87.
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler

Recommended

Ash edu 644 week 1 dq 1 what it means to be at
Ash edu 644 week 1 dq 1 what it means to be atAsh edu 644 week 1 dq 1 what it means to be at
Ash edu 644 week 1 dq 1 what it means to be atjody zoll
 
Iran travel guide
Iran travel guideIran travel guide
Iran travel guidevahid islami
 
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y poliza
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y polizaLaminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y poliza
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y polizaMaria Aliaga
 
Mark Edio for Numero
Mark Edio for NumeroMark Edio for Numero
Mark Edio for NumeroSEE Management
 
O inglês no transporte e na logística
O inglês no transporte e na logísticaO inglês no transporte e na logística
O inglês no transporte e na logísticahome
 
Raport o dokumentach infoDOK - 2016 Q4
Raport o dokumentach infoDOK - 2016 Q4Raport o dokumentach infoDOK - 2016 Q4
Raport o dokumentach infoDOK - 2016 Q4Grzegorz Kondek
 
II Radzyminskie Spotkanie Biznesu, 9 lutego 2017 - Burmistrz K. Chaciński
II Radzyminskie Spotkanie Biznesu, 9 lutego 2017 - Burmistrz K. ChacińskiII Radzyminskie Spotkanie Biznesu, 9 lutego 2017 - Burmistrz K. Chaciński
II Radzyminskie Spotkanie Biznesu, 9 lutego 2017 - Burmistrz K. ChacińskiDominika Krzyzanowska-Kidala
 
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y poliza
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y polizaLaminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y poliza
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y polizaMaria Aliaga
 

Recommended

Ash edu 644 week 1 dq 1 what it means to be at
Ash edu 644 week 1 dq 1 what it means to be atAsh edu 644 week 1 dq 1 what it means to be at
Ash edu 644 week 1 dq 1 what it means to be atjody zoll
 
Iran travel guide
Iran travel guideIran travel guide
Iran travel guidevahid islami
 
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y poliza
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y polizaLaminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y poliza
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y polizaMaria Aliaga
 
Mark Edio for Numero
Mark Edio for NumeroMark Edio for Numero
Mark Edio for NumeroSEE Management
 
O inglês no transporte e na logística
O inglês no transporte e na logísticaO inglês no transporte e na logística
O inglês no transporte e na logísticahome
 
Raport o dokumentach infoDOK - 2016 Q4
Raport o dokumentach infoDOK - 2016 Q4Raport o dokumentach infoDOK - 2016 Q4
Raport o dokumentach infoDOK - 2016 Q4Grzegorz Kondek
 
II Radzyminskie Spotkanie Biznesu, 9 lutego 2017 - Burmistrz K. Chaciński
II Radzyminskie Spotkanie Biznesu, 9 lutego 2017 - Burmistrz K. ChacińskiII Radzyminskie Spotkanie Biznesu, 9 lutego 2017 - Burmistrz K. Chaciński
II Radzyminskie Spotkanie Biznesu, 9 lutego 2017 - Burmistrz K. ChacińskiDominika Krzyzanowska-Kidala
 
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y poliza
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y polizaLaminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y poliza
Laminas de expo. Derecho mercantil. tema seguro y polizaMaria Aliaga
 
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Erenİşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi ErenSelçuk Sarıcı
 
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranHüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranSelçuk Sarıcı
 
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduZekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıZekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyetZekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyetSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıZekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruZekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıZekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...Selçuk Sarıcı
 
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemPanteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemSelçuk Sarıcı
 
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisiİbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisiSelçuk Sarıcı
 
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. KısımDoğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. KısımSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısımDoğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısımSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısımDoğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısımSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımDoğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdetİmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdetSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizamİmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizamSelçuk Sarıcı
 

More Related Content

More from Selçuk Sarıcı

İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Erenİşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi ErenSelçuk Sarıcı
 
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranHüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranSelçuk Sarıcı
 
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduZekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıZekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyetZekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyetSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıZekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruZekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıZekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...Selçuk Sarıcı
 
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemPanteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemSelçuk Sarıcı
 
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisiİbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisiSelçuk Sarıcı
 
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. KısımDoğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. KısımSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısımDoğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısımSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısımDoğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısımSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımDoğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdetİmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdetSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizamİmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizamSelçuk Sarıcı
 

More from Selçuk Sarıcı (20)

İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Erenİşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
 
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranHüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
 
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
 
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduZekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
 
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıZekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
 
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyetZekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
 
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıZekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
 
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruZekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
 
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıZekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
 
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...
 
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemPanteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
 
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisiİbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
 
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. KısımDoğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
 
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısımDoğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
 
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısımDoğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
 
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımDoğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
 
İmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdetİmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdet
 
İmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizamİmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizam
 

Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler

  • 2. oRTA AsYA' DA isrArrrivEr ve rUnru;n Tiirkistanda islimiyetin Srkrntlh Ylllan Prof. nr. Zekeriya XiUPCf www.eskikitaplarim.com
  • 3. fi YED'K,BBE YAYtNt-ARt: G T0rk lslAm K0lliYatt: 3 - Orta Asya da lslAmiYet ve T0rkler i 1. Baskr : Ekim,2fi)4 - ISBN: 975 - 98634'3'X EenetYayrn Ydnetmeni RTfatKAMKOL O Yazrgma Adresi: Rrfat KARAKOL Seralettin Caddesi 0z lghanr A Blok Kat 2'KONYA fel: 0.332. 353 00 50'353 80 43 ii'miYazrsma Adresi: Prof . Dr. ZekedYa KITAPCI K. Karabekir CdO. noca Hasan Sk. No: 15/407 Tel: 0.332. 350 82 96'Meram/ KONYA O www.zkitapci.com bilgi@zkitaPci.com @ Kitabrn her hakkl mahfuzdur. Eserin; M0ellilin yazrh m0sddesi olmakstztn tamamen, tcimen veya he rhangi bir deligiklik yapr larak y-ayt nlanmas.r Oijitat ottatittarda go$iltrlmasrrieya bir bagka dile gevrilerek yaytnlanmast Yasaktr. Dizgi DIZGI EVI Tel:0.3t12.351 66 41 a Kapak Tasanm GMFIT-O Pr"-Pr""s-Baskl-Cilt SEBAT OFSET MATBMCILIK Tel:0.302. 342 01 53 Fax 0.332. 34,237 80 www.s€bat.com sebatosobal'com
  • 4. Tiirh islam Kiiltlyat: 3 Orta Asya'da Islimiyetin Ilk Yaytrg Yrllan ORTA ASYA'DA iSTAUTNT velo TURKI*ER Tiirkistanda Islfimiyetin Srkrnhh Yrllan Prof. Dr. Zekeri.ya I(itlPCf ' Ph. D. Karagi Un Pakistan Assot. Prof. Jos. Un. Niierya
  • 5. Halife Omer b. AMti't'Aziz huzurundaki heyette bulunan ve hig konugmayan bir adama (Eb0 Savda) dondu ve ona; "Setri l<orlu'gnurktan nnetwilcn Iey rwilir?" iliye Sorilu. O zamana kadar sessirce oturan bu adam kendine geki diizen verdi ve Halifeye Eunlarr soyledi' (Ey lvliimhtlcrin Emiril Hotbe katilan 2O0O0 mevali (Tiirk) uorihr. Bunlara ne bir atff (Ucret) ve nede erzak verilir. Ehf i Zimmetten bir okadarrda miisliiman olmuglardrr. Buna ra[men onlardan hala harag alurmaktadu. Valimize gelince o rkgr bir zorbadu' Cuna giinlcri mhtberimize gtlrolr oe hiq gekirmednt Eiiylc dcr; "Ben size ezi4et etmek qte r.tlm igin gel/lim' Bueiin b m wl<ma diitl<iin bir adarunt. NIaH a y anin eilerek slgliiyorwnki benim kwmimden ol'an bir kimse b enim igin b aglcn l<nvirrlld'cn olan yiiz kiSifun daha sevimlidir." Onun' nilmu dizbolunu attt' Biitiln funtnr AfrrL sollr4 o ; nJlum Qe mnhanetsiiltkte baEtmtzi/ar- sartki Haccactn keskin kiltglatmlan bir ktus sibidir. et-Taberi, VI. s.559
  • 6. Orusoz Gergekte, Tiitkler nasil miisliiman olmugfur? sorusuna bir cevap olmak izere hazrrladr$rmrz bu btiytik ki.illiyahn Ugiincii Kitabr; Orta Asyaila islilmiyetin Yayiltgt ae Tijrkler bir bagka ifdde ile, mtisltiman Ttirk varh$rmn, siyAsi Arap idaresi ve Arap despotizmi ile yaptrklan gok getin mticadeleler hakkrndadrr. Bundan once hazrrlamrg oldu$umuz ilk iki kitapt4 isldm Dini'rin uzun bir hidAyet yolculugu ile Do{u Tfrran Yurdu ae Tiirkistan'a ulagmasr ve bu briyiik miicAdelenin "dini anatomisi" tizerinde durulmug ve gok grizel neticeler tesbit edilmtgtir. Zira, islAm hidAyet gtineginin ilk mtibarek rgrklarr, Do{u Tfiran Yurdu ve Tiirkistan topraklarr tishine dtigtrikten sonra, bu tilkelerde isl6m Dini'nin lehine gok btiyrik de$igme ve bag drjndiirricti geligmeler olmug, isldm Hiildyeti o btiyiik "iman pttart"rtrn <inti agrlmrg ve isldm Dini'ne do$ru bir ydnelme ve bir kogugturma baglamrghr. Bciylece Baykent, Buara oe Semetkant glbi'Tiirk Hanltklan,' Ferghne, Ciircan oe Dehistan gibi "Tiirk Beylikleri" ve yurtlarmda gok biiyiik galkalanmalar olmug ve bu bereketli topraklarda yagayan onbinlerce Ttirk, iman gerbetini igmekle kalmamrg Yeni Dinin, gar-i Arap ve fakat ilk mrisltiman zinde " miisliiman unsunt" hdline gelmiglerdir. Ttirkler'in bu gekilde ve krsa zamanda biiytik kitleler hAlinde mtisltiman olmalan ve bir ga$layan h6linde islhm Dini'ne kogmalan neylersinizki siyAsi Arap idAresi ve mtisltiman Arap timera ve devlet adamlanmn higbir zamart yi.iztinti gtildtirmemig ve bir gok "sosyAl", "dini,, ve
  • 7. ,l'i 't.l 6 ,,ekonortik" problemleri de beraberinde Setirmigtir' Bunlann bagrnda ise; 1.. De{igen, Seligen ue her bir gehitde "Mero pe Belhte dahit gilgli bir uarl* haline gelen ae saytlart go{u halde yazbiiterle ifdile edilen yeni "miisliiman Tifuk oarl$t" ue onlartn imant yagayq ae dini hayatlarmt muhafaza etmek igin miisliiman Arap idiresine kary uetdikleri getin miicddele' 2. Gayr-i Arap ae fakat miislitman olan yerli halkm lurgtana militant bi Arabizmle gtlan, ag gbzlil ae halkm nazartn dini manada hig bir fazileti olmtyan sziim ona tni.isli.iffinn Arap iilbrecileri ae bunun Emeotler dearinin en gbaenist temsilcileri, bir bagkn ifdde ile oergiden bagka hi7 bir Eey diiEiinmeyen gozi) ddnmiig Arap iimerax, dealet adamlart, uergi tahsildailan' onlarm halkm elinde ae aaucunda ne aarsa "hatag" ue "cizye" gibi uergi afu altmda toplamaya galqmalan ae bu hususta miislim i, goyi-i miislim farh gozetmemeleri ae aergi toplama hususunda r emlete aman zulilmleri, S. Miisliiman "Tiitk oarl${'nn biltiin giigleri ile "siy6si Arap iilfuesi"nin mageri aicdaru lunatan bu uygulamalara knrgt taatr almalart, onlartn kargrcma dikilmeleri ae ktyaxya bir .milcfudeleyegirigmeleridir,Astlbundansonradtrki,Tilrkistandaig kargaga, ig isyan ae ayaklanmalar almry yilritmilg oe bu bayle senelerce deaam etmig ae miisliiman Tiitk toplumuna biltiln Emealler deari boyunca uzun yillar cehennemi bir hayat silrdilrmiiglerdir. Bu arada hemen gunu itiraf edelimki Arap timerAsr ve devlet adamlarrmn; Kuteybe b' Miislim' Hdlife Omet b' Lbdii'l-Aztzve Nasr b. Seyyar gibi, bir kag kiginin drsrnda istfrm Dini'ninTtirkler arasrnda yayrlmasr ve Tiirklefin Yeni
  • 8. 7 Dine kazandrrrlmalan, cizellikle Emeviler devrinde, onlann hig bir zaman ciddi ve dnemli bir meselesi olmamrghr. Onlarrn btittin himmet ve gayretleri Ttirk Yurtlarmda vergi musluklanmn gtirtil, gtirtil akmasr idi. $u garip emevi zihniyetine bakrnrzki; Emevi devlet adamlan, askeri vali ve devlet adamlan Tiirk Yurtlan, bir di$er ifade ile Sojd, Semerkant ve Buhara gibi Ttirk gehirlerine her zaman "halifenin giftlidi'g<izii ile bakmrglar ve onlarrn btittin imkanlan ile miisltiman olmalann:n cintinti kesmiglerdir. $am iimerisr ve Halifeler; genellikle, askeri vali ve vergi zorbalarrmn bu ihtiraslarrmn kargrsrnda olacaklarr yerde, Halife Omer b. Abdii'l-Aziz mtistesna, Emevi Halifeleri go$u halde bu vergi zorbalannrn arkasrnda olmuglar ve onlarm vergi toplama ve haksrz yere halkrn elinde ve avucunda ne varsa gekip almalarrm "Hayr!" bu zulmii biihin giigleri desteklemiglerdir. Btittin bunlar Emevi Devlet adamlarrmn nasrl bir zihniyet ve mantr$a sahip olduklarrm gcistermesi bakrmrndan gok onemli tesbitlerdir. Zira onlar Tiirkbr'in; islAm hidayetine giden yollanm kesmek igin bunlarlada yetinmemigler ve mrisltiman halkrn ontine Qin Seddi gibi agrlmast zor ve bir birinden btiytik bir gok engeller grkarmrglar ve m{isltiman Ttirk varhsrmn enerji ve dimizmini, iman gi.irttigri ve isldm sevgisini hiketmek igin ellerinden gelen her geyi yapmrglardrr. Onlar; bdyiik guruplar halinde mtisli.iman olmak isteyen Tiirklere her ttirlti kolaylr$r gdsterecekleri ve bunun igin "kelime-i Eehddet" getirmeleri, yani Allah'rn varh$r birlif,i ve FIz. Muhammed'ir; Onun kulu ve Rasiilii olduf,unu kalbleri ile tasdik ve dileri ile ikrar etmelerinin yeterli oldu$unu soyliyecekleri ve onlarr kalblerinin derinliklerinden kopub
  • 9. 8 gelen bir islAm kardegli$i ile kucaklayacaklan yerde, hiq bir z€unErn bdyle isldmi bir olgu sergilememiglerdir' Bu takdirde karEtmtza gok iinemli bir sont gtkmaktadr. Oda; bu aergi zorbalan oe Etneai dealet adamlannrn yeni mllsliiman olan bu miihtedi Tiirklerc kargr nasil bir tepki giistermig olmalandt? Gozii ddnmrig askeri vAliler vergi zorbalan, mtisliiman olduklarr ve "kelime-i gehddef' getirdiklerini sdyleyen bu kigilere kargt onlar "Hayut!" demigler ve "Siinnet" olmalanru istemiglerdir. "siinnet" olan miisliimanlara yine "Haytr" demigler ve Kuran-r Kerimi yiiziinden okumayt ve bir gok sfireyi ezberlemelerini gart kogmuqlardrr. Bunu btiytik bir gevkle yerine getiren Kuran okumayr o$renen bu mtisltiman Ttirklere, mtisliiman Arap iddresi yine "I{ayrrl" demig ve bu defa kendi btilgelerinde bir eok "ctmi" ue "ffiescid" yapmalarrm istemigler ve onlar severek bir gok cami ue mescid yapmrglardrr. Biitiin bunlardan sonra; onlarm samimiyetine ae gok giiElii bir mi)sli)man olduklarma inarulmail ae yeni zinde *iirlii*on Tiirk toplumunun, imant hayah oe isl1mt kigiliklerinin milslilman Arap iddrecileri tarafindan kabul edilmesi gnekmezmi idi? Bu higte 6yle briyle olmamrgtrr. Zira servet lursr ile gozii donmiig vergi zorbalarr ve Arap devlet adamlarr onlann, btittin bunlart sadece "cizye" ve "harag" gibi vergi ytiktimliilti$tinden kurtulmak igin yaptrklarrnr iddia etmigler ve yeni mtisliiman ola bu Tiirklere gayr-i miislimlerden qok daha fazla vergi yiiklemiglerdir. Bunun adr "oergi zulmil oe rczdleti"nden bagka bir gey de$ildi' Bu ise Ttirk Yurtlarrnda yeni bir kargaga, karrgrkhk" i9 isyan'
  • 10. 9 ayaklanma ve anarginin baglamasr idi. Nitekim oylede olmug bu kargaga ve anargi binler ve onbinlerce mrislflman TtirKtin hayatrna mal olmugtur. Bunun igindirki; bdlge halkr ozellikle bu miisliiman Tiirklery mtisltiman Arap Fatihleri ve Emevi devlet adamlarrnr bir elinde, Allahrn nuru ve irnan ve hiddyet megalesi, hak htirriyet di$er eline addlet terazisini tutarU gittikleri tilkelere barrg, emniyet ve huzur gottiren bir fAtihler ve kurtancrlar ordusu olarak gorecekleri yerde ne yazrkki go$u zaman onlarr servet ve ya$ma peginde kogan despotik bir idirenin govenist temsilcileri olarak gormtigler ve her hdl-ti karda bir "gapulcu" nazart ile bakmrglardrr ki onlarrn bu tutumlanmn islAmrn yticeli$i ve izzet-i nefsi ile ba$dagmasr mtimktin de$ildir. Nitekim Toharistan Tiirk Beyi olan Nizek Tarhan, bu ag gozl0 Araplarr tarudrktan sonra onlar igin aynen goyle demigtir: "Bu Araplar giiphesiz kiipekler gibidirler. Diiidiiiiin zatnan haalamaya baglar bir miktar yiyecek aeripte onun karntnr doyurilu{unila bu ilefa ayaklartntn dibinile dolagtr, sana yalakaltk edet ae peginden gelir, Ayrrca onlara kryastya saaaEtrktan sonta dahi yine bfu Eeyler aerirsen onunla yetinb, kendileine yapt$m geyleri unutur ue geker giderler" (et-Tabert, Leidery VII, s. 1205). Evet Emeviler devrinde, mtisltiman Arap ordulanmn btittin azamet ve ululuk ile Do$u; yaniTfiran Yurdu ve Batq yani ispanya'ya kadar uzanan Kuzey Afrikada muzaffer olarak ilerledikeri devirlerde bile, Mi.isltiman Arap Fatihleriniru isl6m Dini'ri l.rtalar arasr cihangiimul bir din hAline getirmek, onu yaymak ve gittikleri yerlerde Allahrn
  • 11. ltl ellnlnl azlz krlmak gibi, yiice mukaddes bir gAyeleri olnramtgttr. Bu fatih hareketlerinde maddi de$erler ve ekonomik grkarlar, manevi de$er ve krymetlere gdre her zaman 6n planda tutulmug ve maddi grkarlar daima tercih edilmigtir. Fetihler sona erdikten sonra da Arap timerast ve devlet adamlarrnrn maddi hrrslarr servet ve zenginlik tutkularr, bu maSlup milletlerden gayr-i megru yollarla da olsa vergi toplamak geklinde kendini gostermig, igtikge susuzlu$u artrran tuzlu deniz suyu gibi, onlarrn bu husustaki ihtiraslarrm kamgrlamrgtrr. Neylersinizki isl6m Dini, misltiman Arap Fatihlerinin bu durdurak bilmeyen haris emelleri igin bir bakrma gok biiyiik bir engel tegkil etmigtir. igte bu llgilncii Kiapta Halife Omer b. Abdi'l-Aziz'in Tilrk Yurtlarnda estirmek istedi{i yeni hiiltyet riizgarlarr ae bu hayrh geliEmelerin kargtsma dikilen gtiaenist Arap zihniyeti oe aergi rezileti iizerinde dwulmug oe bu Arap despotizmine karyt dbenen yeni zinde "Tiirk aarltst" ele almmq ae mageti oicdam kanatan bu olaylarn ilk defa genel bit dederlendirmesi yapilmtE ae Tiirk miisliimanh$ma y eni bir zenginlik kazandrtlmtgtr. Her tilflii yardtm, bagan, Allahtanilr! KONYA -2004 Prof. Dr. Zekenya KITAPCI www.zekeriyakitapci.com
  • 12. ieiNpnxirsn Savfa No. Ottsoz..... .........................5 iqixnxirrR.............. ..................... 1t I. HALiFE OMEN B. ABDULAZLZVETURK YURTLARINDA ESEN YENi HIDAYET RUZGARLARI Omer B. Abdti'l-Aziz ve O'nun IslAmi $ahsiyeti.................'. 16 Aga$r Ttirkistan'da islAmiyetin Yeni Zemini ......................... 19 Omer b. Abdrilaziz'in Cerrahla Olan Mticadelelefi .............. 23 Cerrah'rn Genel Tutumu ...................24 Cerrah'rn Halife Omer'e Yazdrsr $ikdyet Mektublarr ...........26 Cerrah Zamamnda Mrisliiman TtiLrklerin Durumu .... ........... 29 Horasan'dan Halife Omer'e Gonderilen Bir Heyet ............... 31 VergilerinDtigririilmesiveKitlelhtidalan... ......33 Ferdi Teblig Faaliyetlerinin Tegvik Edilmesi..........................35 M{ihtedilere Gdsterilen A$r Tepkiler................ .....................37 Halife Omer'in Yeni Sert Uyarrlan ......................40 Cerrah'rn Azli ve $ahsiyeti.... ............43 II. HATiFE ounn'iru A$ACI TURKISTAN'DA isrAu piNi'NiN yAvILMASI iLE irciri niGnn ' Orvnuri icru,RrranI Aga$r Ttirkistau'rn Bogalhlmasr Meselesi ...........49 Qa$dap Yazarlar Ne Diyor? ..............51 Meselenin Ash Nedir? ................'.".'.53 Hallfe 6mer'in Ttirkistan Harblerini Durdurmasr ................ 55 O$uz Bek ve Semerkanfin Bogalhlmasr Meselesi .................56 Meghur Semerkant Muhakemesi ve OSuz 8ek............. . " " "'. 59
  • 13. 72 Hallfe 6mer ve Mtihtedilerin Miktan Meselesi ..................... 61 Kitle ihtidalan Nasrl lzah Edilmeli?.........................................54 Qa$dag Yazarlar Yamhyor .'..............65 Omer b. Abdiitaziz'in Oltimri ve Sonu...... ..........68 Omer Dewinin isldmlaghrma Politikasr """""."72 Askeri Valilerin islAmlagtrrma Anlayrgr.......;............ ............'.74 III. isrAnn HipAvnriNiN TURKisteN'p^e, YENi DEVRi Tiirk Beylerine Yazrlan Qa$n Mektuplan Omer b. Abdti'l-Aziz'in Yeni Misyonu...................................77 Halffe Omer'in Muasr Htiktimdarlan islAma Qa$rrsr.......... 78 BelAzurfnin RivAyetleri. .................... 80 Guzek (Oguz Bek)'in ihtiaasr ...........83 Divagnig'in Mtisltiman Olmasr....... ......................84 Halife Omer'iru indus Hiiktimdarlarrna Mektubu ................ 86 Tibetden Horasan' a Gonderilen Yeni ihUda Heyeti.............. 89 Omer'in, SiyAsi Heyetler Gondermesi...,................................. 90 IV. A9AGI rUnrisrnN'DA isrAuivnriN YENI DEVRi vE E$RES B. ABDULLAH ES-SULEMi Mrisliiman Tiirk Varh$r Arap Despotlu$u Kargrsrnda ......... 93 Miisltiman Ti.irkler Bag Kaldrrryor.............. .........95 Ttirk Militarizminin Yeni Temsilcileri Tarih Sahnesinde ..... 98 Su-lu Han ve Agafrr Ttirkistan ..........99 Su-lu Han'rn Asrl Niyeti........ ..........100 Said b. Abdti'l-Azi z; Huzeyne ve Mi.ihtediler................,..... 102 Said b. Amr el-Haragi ve isldmiyet... ................. 103 Egres b. Abdullah ve Aga$r Tiirkistan'da Isldmiyet ............107 Btiytik IslAm Mticahidi EbO SaydA Gijrev 8a9rnda..............112 EbCr SaydA'mn, Egres'Ie Muahedesi....................................... 114
  • 14. 13 Semerkanthlann islAma Davet Edilmeleri ........115 islAmlaghrma Hareketi ve Ihgid Cu2ek......... ....116 Aga$r Ttirkistan'da Yaprlan Yeni MescidIer.........................1.1.9 Dihkanlarrn Tepkisi .....122 Egres'in IslAmlaghrma Kampanyasrru Durd.urmasr............. 124 Semerkant Miisliimanlarrun Direnigi ve EbO Saydd.......... 125 Mtihtedilere Yaprlan lgkenceler.. ....Lzg v. imira.rci rinrn HAnis B. suREyc vE TURK YURTLARINDA iSTAUIYNT HAris b. Stireyc'in Tarih Sahnesine erkrgr .........133 HAris'in Ttirk ve IslAm Gerge$i ile Kargr1agmasr.................. 135 H6ris b. Stireyc ve Miircie Mezhebi..... ............,.tg2 Hdris'in Ttirk Yurtlarrndaki yeni Misyonu .......................... 139 HAris b. Stireyc ve Ttirkeg Hakanh$r... ..............141 HArisb.S{ireyc,inBagKaldrrmas1'...''......... Esed'in Belh Camiinde Okudu$u Briytik Hutbe......... .........lM Ihtinci Liderin Sonu.......... .............1,47 VI. AgAGr TURKISTAN,DA MUSLUMAN TURK VARLICI VE TURKE$LER Trirkeg Hakaru, Su-lu Han ve Kemerce Kugatmasr.............151 Ttirk Dilinin Daha Yaygrn Bir HAle Gelmesi........................ 154 Ktirder Mtisltimanlartrun Durumu..... ...............757 Bize Gore irtidat Olaylanmn Keyfiyet ve Anlamr...............15g Muharip Ttirk Unsurunun Dini Ttirkeg Hakaru Su-lu Han ve Bagansrz Arap Valileri..........161 Su-lu Han'rn Cdluz ile Oini Konugmalarl............................. 163 Konugmalarrn Dini Yonden De$erlendirilmesi ................... 1.67 Su-lu Han'rn islAm Dinine Davet Edilmesi........................... 1dg
  • 15. 14 Ttirk Hakaru isldm Dinini Nigin Kabul Etmemigtit? """""'16-9 a;;;tG" Sonra TiirkYurtlannda islimi Geliemeler """'L7| Buhara'da Mtisltiman Katliamr """174 gud. Turt*'rn Boynunun Vurulmasr' """""""177 vn. isrAu DlNiNlN ASACi ruRKisrAN'DA YENI isrixRaR DEvRi vE NAsR B' SEYYAR Nasr b. Seyyar'la Gelen Yeni Mtijde """"""""" 181 istikrar Devrine Girigte Umumi b"t"* """""' 183 Sabit Kutne'.,in tU"fhur Ttirkistan Kasidesi " " " " " " " " " " " "' 1 86 Nus, b. Seyyar; Y"rri Gtit"" Baqrnda""" """""" 188 ilk Reform Hazrhklan """"""""""' 190 DiEer Dini Cemaat onderlerinin Yrkrcr Faaliyetleri :?? il;rfu;; a'"f iatt"cilerinin Gafleti"""" """reo Nas. U. Seyyar'in Merv'de Yaph$r Tarihi Aqrklama"' ' '9? Mtihtedller ve Yeni Vergi Komislonlanmn Kurulmasr""" 200 Nasr'rn Biiyi.ik Orta Asyl Seferi""""- """"""" 203 Mtisltiman Ttirkleri Feiahlatan Yeni Tedbirleri " " " " " " " " "' 207 ltt tvtUsltiman Tiirkler Devlet idaresinde """"' 21'0 Nasr b' Seyyar ve Emevi Devletinin Sonu"""""' """"""""'2L4 soNuc..............:..."..... """"""""""'217 BIBTIYOGRAFYA."." """"""""""'221
  • 16. I. HALiFE OUEN B. ABDULAZiZ VE TURK YURTLARINDA ESEN YENi HIDAYET RUZGARLARI Kuteybe b. Miislim'in dldi.irtilmesi (714), sAdece Agafi Tiirkistan'daki fetih hareketlerini durdurmakla kalmamrg, biil gede baglatrlan islArnlaghrma hareketlerini de, dnemli rilgtide etkilemigtir. Her ne kadar Kuteybe, bcilgenin daha sonraki devirlerde isldmlagmaslnl temin edecek bir Cok cesaretli adtmlar atmrg ve Buhota, Semerkant gibi dini ve ticari merkezlerinde islAmiyeti kuwetli bir gekilde yerlegtirmigse de, ondan sonra, Tiirk Yurtlanna gelen Arap valilerr, Kuteybe'nin baglath$r lslAmlagtrrma hareketine higbir zaman gere$i kadar 6nem vermemiglerdir. VAliler genellikle askeri gohretlerini arttrmak ve krsmi fetih hareketleri ile birlikte yalnrz siyasi fonksiyonlannr devam ettirmekten bagka bir gey diigtinmemiglerdir. Bdylece, Kuteybe'nin dltimti sadece, "Aga{t Tiirkistan'da Araplar igin bir gerilene devfi'4l) de$il, aynl zamanda IslAmr yayma hareketleri iginde bir duraklama ve yerinde sayma devrinin de baglangrcr olmugtur. Kuteybe'nin AEap Tiirkistan'da temelini atb$t IslAmiyeti yayma tegebbtislerinin <inemi Omer b. Abdii'l- Aziz mtistesna, Ttirk Yurtlarrna gelen Arap valileri ve ' Gibb, H.A.R., Orn Asya Arap Ftttfrhafr,gev. M. Hakkr, lstanbul, 1930, s.46.
  • 17. 16 r ![(gxlyA KIrAPcr Iimevl Hallfeleri tarafindan hig bir zaman gere$i kadar anlagrlmamrgtrr, Bir bakrma, Agafi Tilrkistan'da uzun seneler devam eden kargagahk ve ayaklanmalarrn asil sebebi, bu hareketin hedefine ulagmamrg olmast ile gok yakrndan ilgisi vardrr lslAmiyetin Aga$r Tiirkistan'da bir nevi duraklama devri olan bu durum, 6mer b. Abdii'l- Aziz'in hililfet makamma gegmesine kadar devam etmigtir. Omer 11.'in hilaf et makamma gegmesiyle (7 17 -7 L9), Aga$r Ttirkistan'm lslAmlaghrrlmasrnda yeni bir devir daha baglamrgtrr. Bu sddece l tirk yurtlarr igin degil, belki btihin hildfet tilkeleri igin bir alhn devir idi. Omer B, Abd,ii'l-Aziz oe O'flun islilmt $ahsiyeti: Mrsrr valisi, Abdii'l-Aziz b. Mervan'rn O$lu, ana tarafrndan biiytk Halife Omer b. Hattab'rn soyundan gelen Emeviler'in 6dil Hatifesi Omer IIQ). Medine'de do$mug, ktigiik yagta Kuran't ezberlemig ve islAm hukukunda ictihad edebilecek bir seviyeye ytikselmigtir(3). Bu ggkilde yetigen 6mer, daha sonra Velid b. Abdii'l- Melik tarafindan HicAz valisi olarak Medine'ye gdn- derilmiqtir. Bciyle bir dini ve manevi atmosfer iqinde yetigen, Omer IL son derece "faziletli dinini diinyaya tercih eden"Qt, "algak giiniillii, diinyadan elini ete{ini gekmig,
  • 18. ORTA ASYA,DA iSLAMlyrrlN yeyrLrgr ve TURXI SR . 17 6lim, 6bid, zdhid bir kimse,,(s) ve ,'Emeut Hattfeleriuin en hayrlianndan birisi idi,46t. Daha sonra tAlih 6mer II.,e gtilmiig ve Merodntlelin en biiyrik halifelerinden biri olmugtur. Siileyman b. Abdiilmelik in vefatr tizerine (717)fug bir muhalefete u$ramadan hilAfet makamrna gegen Omer Il.'ino eline, Medine de ilk genglik yrllanndan beri siydsi hayatrnda gerqeklegtirmek istedi$i bir krsrm btiyiik tasan ve dtigi.inceleri uygulamak igin en btiyiik ve en mtikemmel bir firsat gegmig oluyordu. O'nun gergeklegtirmek istedi$i en btiyiik idealleri birisi; ist6m Dini'nin yayrlmasrru Hz. Omer ve HulefA-i RAgidin'den sonra tekrar bir "deolet politikan,, hqline getirmek, isthm Dini,ni hitfrfet iilkelerinde dil, din, rk baktmmdan farkh bir gok milletler arastnda yayilmaxnr oe "il6hi irdde"nin her yere h6kim olmasrnt sa{tamak, bunun igin Hz. Peygamber gibi her tiirlii ciitdi tegebbilslerde bulunmak ae gerekti{inde ga{daE hiiki)mdar ue dealet ulularma "tebli{ mektuplan', yazmak oe onlan "hak dine" ga{umaktl Zira dtinyada Hz. peygamberden sonra bir kiginin mtisltiman olmasrndan Omer b. Abdii,l- Aziz kadar memnun olan ve heyecana kaprlan yeni bir kimse heniiz gelmemigtir. Bunun igin insanlara; hergeyden cince Allah,rn hiddyetine giden yolun agrlmasr gerekiyordu. Daha agrk bir ifAde ile: 5 eJ-Mes0di, et-Tcnbih vet-Egraf, s.276. 'lbnTrktaka, et-Fahri, Beyrut, 1966,s. 109. ' Brockelmann, C., iskim Millettcti ve Devlctlei Tarihi, gev. N. e^Eat^y, Ankara. 1964, I, s.83.
  • 19. 18 . 2sr(E31v4 KITAPCT "Halka karEr agrrr davranrgr ve haksrzhklarr sabit olan devlet memurlarrmn cezalandrnlmasr, gayvi megru yollardan elde edilen servetlerin hesaplanmn sorulmast, Emevi idaresini dzellikle yeni fethedilen iilkelerde gekilmez hale getiren vergi kriterlerinin, miihtedilerin lehine olarak yeniden tanzimi ve keyfilikten grkarrlmasr, mevAlinin toplumdaki idtri stattilerinin deSigtirilmesi ve her konuda epitli$in saf,lanmasr gibi o devrin belli bagh siyasi sosyal, mili ve idiri sorunlarr vardr(8). Omer b. Abdii'1-Aziz'in yukarda zikredilenlerin citesinde ve bunlardanbize gore gok daha <jnemli bir icraatr daha vardrr. O da Omer'in, servet ve zenginlikten bagka hig bir gey diigtinmeyen gozii donmtig Emevi zihniyetinin kargrsrna grkmasr ve btittin varh$r ile isldmiyeti tercih etmig olmastdr. Fuat Kiipriilii onu; hakh olarak, Emevi devletinde isl6m adtletini oe miisliimanhjt yayma idealinin tek temsilcisi olaruk kabul etmektedir(e). Omer II. hilAfeti srrasrnd4 her zaman ve her yerde bu yiikiin a$rrh$rm hissetmig, yerli halkrn isldm Dinine girmelerini mukaddes bir gaye olarak benimsemig ve ' Emev? Devletinin bilnyesine ana olan bu haslalrklar ve halife ()mer'm icraailrun Sosyo-ekonomik ydniiniin milnakagasr bir krsrm ya:arlar nrafindan yeteri kadar yapilmqtrr. Konunun b:ellidi dolayrsryla burada bu giiriit ve milnakagalara fazla yer verihnemistir. Bu hususlarda daha fazla bilgi iqin bkz. Welthausen, J., a.g.e., s. 126-121 Lewis, B.; The Ardbs in Hhtory, s.76-77: Brockelmann, C., a.g.e., s. 81-84: Shaban, M.A.'The Abasirle Revolutinn,Cambridge, 1970, s' 8l-92" Tnttersteen, K'V., ()mer b' Abditt-Aziz, md. iA., s. 462-465. e Barthold, W., isl6m Medeniyeti Tarihi, ngr. F. Kdprtilti, Ankara, 1963' (izahlar), s. 107.
  • 20. oRTA ASYA',DA iSLAMlYE"riN YAYILI$I ve TURKLER . 19 bunu, kendi HalifeliSi siiresince Emevi Devletinin temel politikasr hAline getirmigtir. O, imparatorluf,un genig hudutlarr iginde yagayan muhtelif milletleri" isthm Dinine kazandrrmak igin gok genig ve mtiessir bir tebEir oe itEail kampanyast baglatmrgtrr. Boylece dil, din, rrh ktilttir bakrrnlarrndan tamamen farkh olan bu kavimleri; Adil, hakperest bir dtizen ve siyasi devlet otoritesi altrnda ve islAmiyet sAyesinde, birbiri ile kaynagmrg sosyal btinyesi saSlam ve gok kuwetli, ideal bir islim toplumu ve gereek anlamda teokratik bir devletin temellerini ahnayt dtigiinmtigttir. Her ne kadar onun, yaygm bir gekilde uyguladrSr islAmlagtrrma hareketi, imparatorlu$un genig hudutlan iginde kalan biitrin iilkeleri kapsamakta idiyse de, afirltk noktasrnt AEafi Tiirkistan ve buralarda ya$ayan Ttukler'in tegkil ettigi bir gergektir(10). Nitekim bu u$urda ve btittin Halifeli$i stiresince, en qetin ve zorlu miicadelelen Horasan Vdlileri ile yapmrghr. AEa* Tiirkistan'da islilmiyetin Yeni Zemini: Omer II. imparatorlu$un di$er bolgelerinde oldu$u gibi, Agair Tiirkistan'da da uzun zamandan beri muhtemele n a eliahd' h$r zamarunda tasarladrsr IslAmiyeti yayma hareketine 6nce, sa$lam bir zemin hazrrlamakla ige baglamrghr. O, bu ctimleden olmak izere, cince onemli makamlara yeni, bazr atamalar yapmrgtr. Bunlardan Adi b. Ertat el-FezAriyi Basray'a, Abdii'l-Hamid b. r0 et-Taberi, Leiden,IX, s. 1366. Muir, S.W., The Caliphate its Rise Diclinc andFall, Beyrut, 1963, s. 384: Wellhausen, J., a.g.e., s. 128.
  • 21. 20 .2pKg31ya KTTAPCI Abdurrahman el-Kuragi'yi Kfifey'e, 6mer b. Hiibeyr ey- Feziri'yi el-Cezire'ye, Amr b. Miislim'i (Kuteybe'nin kardegi) Hindistan'a vAli tayin edilmigtir. Haccac ekoltintin yetigtirdi$i en dnemli generallerden biri olan Cerrah b. Abdullah el-Hakemi'yi ise uzun istigarelerden sonra Horasan'a yani Tiirk Yurtlanna Vali olarak gdndermigtir(l1). Bunu Trirk yurtlannda uzun zarnandrr bir kangren haline gelmig olan cizye ve harag meselesinin halli takip etmigtir. Omer; Hilafet koltu$una oturduktan hemen sonra Haccac'la baglayan ve daha sonralarr bir teamtil hAline getirilerek muhteris Emevi valileri tarafindan btitrin giddetiyle devam eden miihtedilerden cizye ahn- mas{t') gibi son derece kiitii, IslAmln ana prensiplerine son derece aykrn ve tistelik girkin bir uygulamaya son verdi. Bununla ilgili olarak vAlilere ve slnrr boylanndaki komutanlara bir emirname gdndererek "miihtedilerden bundan biiyte cizye almmamast?rt" emretti(l3). Hatta o, bununla da yetinmemig ve Ttirk Yurtlarmdan haksrz olarak toplanan vergilerin k<iy k6y, kasaba kasaba dd- ktimtinti yaphrmry, fazla olanlarr Muhalled adrndaki bir vergi tahsildarr vasrtasryla hak sahiplerine iade ettirmiqtir. Bu emrini toprak sahipleri, koyltiler ve giftgilerin lehine ahnan yasaklama kararr takip etmigtir. Omer b. tt et-Taberl, VI, s. 557, Weilhausen, J,,a.g.e., s. 7T7 . '2 el-Makrizi, el-Hdat, Kahire, 1210,1, s. 77: el-Cahgiyari, el-Vllzerd vel' Kilttab, Kahire, 1938, s. 57: el-Ali, Ahmed Salih, et-Tanzimat el-Ictimaiyye Fil-Basra,s.82-83 vd. '3 el-Makizi, a.g.e., I, s. 77: Barthold,W., Turkestan, Down to Mongol Invision, s. 188.
  • 22. ORTA ASYA'DA ISLAMiYETiN YAYIL$I V€ TURKLER .21 Abdii'l'Aziz, gegimini araziyi imar ederek (ekip- biemekle) sa$layanlanlan kimseleri biiytik <ilqtide fe- rahlatan ve bundan cince gikAyetlere konu olan kdtii uygulamalara nihayet veren bu emirnamesiyle miisliimanl$t kabul etmig giftgiler ae arazi sahiplerinden harag ahnmastnt giililetle yasaklamtg ve bu yoldaki emrine kesinlikle uyulmasrru istemigtir(tr). Halife Omer, Agafi Tiirkistan'da IslAmiyeti yayma kampanyasrrun baganh olmasr ve kitle ihtidalarrna zemin hazrlamak igin aldr$r k6klt tedbirlere bir yenisini ve daha mtiessirini ilave etmigtir. O da, Horasan'a gelen Arap valilerin ddeta bir gelenek haline getirdikleri ve Itizumsuz yere binlerce insamn mahnr ve canlm heder eden, go$u z€un€rn da bir maceradan ileri gitrneyen "Aga{t Tiirkistan harbleri"ni kesin bir gekilde yasaklamrghr(1s). Artrk bundan boyle Araplar, Agafi Tiirkistan'da genellikle Ttirklere kargr girigtikleri bu harblere son vereceklerdi. Qrinkti Halife Omer AgaP Tiirkistan'da belki Ahnef b. Kaystan beri devam eden ve binlerce insamn dltimti ile sonuglanan bu tecavtizlerin samimi bir gayreti diniyyenin icabr, Allah yolunda ve isl6m Dizinin bcilge halkr arasrnda yay{masrru hedef alan mukaddes bir cihad olmaktan ziyade "ganimet elde etmek'416) dolayrsryl4 Em.evi Halifelerine ve $am timerasrna yaranmak '* et-Taberi, IX, s. 1367. tt Wellhausen, J., a.g.e., s. 127: Mahm0d, S.F., A Short History of lslim, Karaghi, 1960, s. 82. tt Wellhausen, J., a.g.e., s. 126.
  • 23. 22 . 2gKsRlYA K1APCI maksadryla yaprldr$rm daha veliahdh$r zamarunda ofrrenmigti. Gergekte valiler, iktidarda bulunduklan krsa zarnan zarfrnda, mtimkiin oldu$u kadar fazla servet yapmay4 btiytik arazi ve giftlikler sahn almaya onem veriyorlardr. Yerli halk onlarrn bu kabil yolsuzluklarmdan ve valilerin mallarmr gasbetmelerinden brkrp usanmrgtr. Harblerde mi.ihim olan servet ve ganimet idi. Bunda aali, hazine ve hiikiimetin menfaatleri tin planda tutuluyordu. Gayret-i diniyye, cihad, hele hele isl6m Dininin maSlup milletler arasrnda yayrlmasr ikinci planda bile de$ildi(tz). O'nun iqin Omer, Ttirk Yurtlarrnda senelerdir stirtip giden bu gapulculuk harblerini kesin bir gekilde yasaklamrghr. Nitekim, Zehebi'nin bu hususta agrk rivayetleri vardr. Omer Halife olunca zuhim ve kan doktilmesiyle meghur olan Yezid b. Miihelleb'i derhal gorevinden azlehnig ve yerine Cerrah b. Abdullah el-Hakemi'yi tayin etmigtir. Cerrah'a daha Horasan'a hareket etmeden once aynen goyle dernigtir: "Bundan b ii y I e (AEaSr Tiirkistan'dal saktn harbetmeyiniz. idareniz altmda bulunan iilkelerc stktca sarthnrz, O size kafidir'ao. 1. Wellhausen, daha da ileri giderek gu kanaatini beyan etmektedir. "Ef,er, Buhara gibi AEafi Tiirkistan'rn bazr gehirlerinile islilmiy et kuoaetle y erleEmemiE o lsay fu Omer IL Maaeraii'n-Nehri (bizim tabirtmizle Agafi Tiirkistan't memnuniyetle brakrdyr(7e). a, G. Brown'in daha agrk bir gekille beyan etti$i gibi dtinyada "6me/in nazannila " Barthold, Mogol Istihnna Kadar Tiirkistan, istanbul, 1981, s. 243. 18 ez-Znhebi,TarihuI-IsIAm, IV, s. 333. re Wellhausen, J., a.g.e., s. 127 .
  • 24. Hi, $,il' oRTA ASYA',DA lSLAMlyErlN vaVn tgr ve TURKLER .23 istdm Dininin yaytlmast a e misyonerli{inin yapilmasmdan daha aziz bir gey yoktu'420). Omer b. Abitiilaziz'in Certahla Olnn Miicadeleleri: Omer ll. Agafi Ti)rkistan'da, vatili$i si.iresince hall,:rn ciddi gikayetlerine sebeb olan ve zaten kendisinin de " z orb alay'' Ql olarak nitelendirdiSi Mi.ihefl eb ailesinden Yezid'i gcirevinden azlederek yerine, yukarda da igaret edildi$i gibi Haccac ekoliinrin yetigtirdi$i en dirayefli komutanlardan biri olan(22) Cerrah b. Abdullah el- Hakemi'yi Horasan'a VAli olarak tayin etmigtir (7121@t. Fakat bu tayinin, AEafi Tiirkistan ve Trirkler arasrnda lslAmiyetin yayrlmasr aqrsrndan ne kadar isabetsiz oldu$u lasa bir zatrran sonra anlagrlacaktrr. Bununla beraber Haccac ekoltiniin bu inadrna serf fakat hamiyetli valisi hrisnti niyetle goreve baglamrg ve valili$inin ilk yrllannda takdire de$er bazr hareketlerde bulunmugtur. Onun valili$i srasrnda Tibet'den bir heyet gelmig ve isl6m Dini'ni kendilerine talim ve mtikemmel bir gekilde telkin edecek ehliyetli bir kimse gdndermesini istemigtir(2a). isldmiyetin ig Asya'da geligmesi ve yayrlmasr iqin gayet onemli sayabilece$imiz bu duruma Cerrah ilgisiz kalmamrgtrr. Yakffbi'nin rivayetine g6re, Tibef e Suleyt b. Abdullah el-Hanefi'nin gcinderilmesi uygun gortilmtigttir(2s). Bu arada Ag ap Tiirkistan'm muhtemelen 'Bto*n, E. G..A Literary History of Persia,l, s.234. '' et-Taberi, IX, s. 1350. 2' Shaban, M.A., a.g.e., s.86. 3 et-Taberi, IX. s. 1346. !r el-Yak0bi..K. el-Billdin, s. 6l . el-Yak0bi , Taih,ll, s.307 25 el-Yak0bi. II. s. 302.
  • 25. 24 . 2sKERiy4 KrrAPCr ig krsrmlartna gaza yaPmasr iginde Abdullah b. Mamer el-Yegkiiri'yi gondermigtir(zo). Fakat Abdullah ve askerleri gitti$i yerlerde Tiirkler'in btiytik bir mukavemeti ile kargrlagmrg ve geriye donmek mecburiyetinde kalmrgtrr(27)' Yakfibi'nin soz konusu rivayetlerinden, bu devrilerde isthm Dinirun Aga$r Ttirkistan'daki biiytik gehirlerin drgrna, daha Orta Asya steplerine do$ru pek fazla stgramamrs oldu$u an- laprlmaktadr. Cerrah' tn G enel Tutumu: Cerrah, bagarrstzhkla sonuglanan bu ig Asya seferinin drgrnda Tiirk yurtlarrna her nedense yeni bir sefer daha dtizenlememigtir. Bunda, Halife'nin "meocudu muhafaza" ve "yeni askeri harcketlerden pek fazla hoElanmadt!{' bu girigimlerden kaqmrlmasr yolundaki gorrigleri tazarr itibara ahmrsa da, asrl sebep, Cerrah'rn buna ehil bir kimse olmayrgrdrr. Esasen Kuteybe b. Miislim'den sonra uzun stire Trirk yurtlarrnda ne islfrm Dinint yayacak, ne de bu fetih hareketlerine girigecek yrirekli bir komutan bir daha gelmiyecektir. Gergekte Cerrah, siyasi ve dint kargaqahklarla dolu bir tilkeye VAli olmugtu. Bu kendisinin de$il, gtiphesiz daha onceki valilerin kohi bir mirast idi. O buralara, isl6m Dinini yaymak igin gcinderilmigti. Asrl'gtirevi de bu idi. qtnkti Halife; yerti halkrn her ne pahasrna olursa olsun, kesinlikle islimiyete kazandrtlmasrru istiyordu' Di$er taraftan gimdiye kadar mtisltiman olmug ve fakat, insafsrz ':6 el-Yak0bi, s. 302. 2? el-Yak0bl, s. 302.
  • 26. oRTA ASYA',DA ISLAMIYETIN YAYTLI$I ve TURKLER .25 bir uygulama sonucu hala cizye ve harag cidemeye mecbur tutulan onbinlerce miisliiman ve bu arada Tiirk vardr. Bunlar a$rr vergi ytiki.imhiliikleri alhnda senelerdir srzlayrp durmakta idiler. Bir de madalyonun obiir yii2ti vardr. O da islhm Dinine henriz girmernig ve fakat siyasi Arap idaresi gevrelerinde hahrr sayrlrr kigiler olan yerli afistoktatlar, dihkanlnr, di$er dinl cemaat iinderlerinin meselA; Hristiyanhk, Meciisilik, Yahudilik vs. durumlarr idi. Tiirk Yurtlannda isldm DinirjLn geligmesini bir trirlti kabul ve hazmedemeyen bu dini cemaat cinderleri, gegitli oyun ve entrikalara girigmigler ve halkrn isl6m Dinine akrglanm onlemek igin" sinsi sinsi'bir qok tedbir almrglardr. Bunlar hemen her devirde basiretsiz Arap valilerini btiytik dlgtide tesirleri altrna almrglar ve kendi haris emellerine dlet etmiglerdir. Brittin bu olumsuz faktorlerin kargrsmda yeni VAli Cerrah'rn tutumu ne olacaktr? Bu soruya bizim tam bir gtintil rahath$r ile cevap vermemiz mtimkrin de$ildir. Zfua, Cerrah; Trirk yurtlarrnda takip edece$i yolu, aristokrat tabaka (zAdegdn srnrfi) ve yerli halka kargr takrnaca$r tavn bir tiirlti tesbit edememig, Adeta bocalayrp durmugtur. Bunda onun; Halifenin istedi$i islAmr yayma politikasrnr, nasrl uygulayaca$rna bir ttirlti aklrrun yatmamrg olmasrrun da btiytik tesirleri vardrr. Zira, Halife ona islAmr yayma hareketini baganya ulagtrracak btittin ana hedefleri gostermig ve bunun igin gerekli dtizenlemeleri de yapmrgtr. Her nedense O; ne bu yola, ne de bu ulu hedefe bir ttirlti yonelememigtir. .
  • 27. 26 . ZEKERiYA KITAPqI Cerrah'ta kendisinden cince gelen hemen her VAli gibi, Agafi Tiirkistan ve aristokrat tabakamn ana unsurlart olanmahalli hiikiimdailar, toprak a{alan yari dihkanlar, di$er dini cemaat iinderleri, cizye ve harag gibi hazine vergilerini toplamakla gorevli dmiller ve diSer niifuzlu kimselerin tesiri altmda kalmrg ve onlann ddeta bir oyuncaSr olmugtur. O kadar ki, bu yonde Halife'nin bir qok sert ikazlarrmn bile O'na hig bir faydasr olmamrghr. Ne yazrk ki Cerrah; Halife Omer'in biittin bu ikazlarrnrn aksine; isldmr yayma kampanyasr ve kitle ihtidalarrmn aleyhine de olsa, aym bildi$i gagkrn yolda ytirtime$e devam etmig ve bu onun izzet ve ikb6linin sonu da olsa, Aga$t Tiirkistan'rn aristokrat tabakasr ile sosyal, siyasi mrinasebetlerinin bozulmasrna bir tiirlti gonlti razr olmamrghr. Hatta Cerrah; yerli halk arasrnda isl6m Dininin yayrlmasr gibi, devlet politikasrmn bel kemi$ini tegkil eden gok dnemli bir meselede Halife'nin yamnda olaca$r yerde, valilikten azledilmesi pahasrna da olsa, onun tam aksine, islhm Dinine kargr senelerdir tavr takmmtg olan bu yerli mtitegallibe, zorbalar stmfirun yamnda olmug ve onlara onemli tavizler vermigtir. Cerrah'tn Halife 6mer'e Yazih{r $ikdyet Mektublan: Cerrah'rn pek tabii olarak IslAm'rn adil hatifesi ile takrgmasr ve onun ahgrltrgelmigli$in drgrnda ve bir nevi reform niteli$indeki emirlerine ayak uydurmamasr ve bunda ltizumsuz yere rsrar etmesi, onunla Halife arasrnda kryasrya bir mricadelenin baglamasrna sebep olmugtur. Daha ziyade yazrh olarak ceryan eden bu mticadele ve
  • 28. oRTA ASYA',DA ISLAMIYE'rIN YAYILI$I ve TURKLER .27 taraflarrn bu ydnde birbirlerine yazdrklan mekfuplar, a$rr itham ve suqlamalar, o devrin kronik, insafsz zihniyeti hakkrnda bugtin bile bizlere gagrrho fikirler vermektedir' Cerrah'la, Omer II. arasrnda daha sonra ceryan eden ve konumuzun esasr olan bir krsrm hadiselere gegmeden cince, onury Halife Omey'e Tiltkler hakktnila mtisltiman olsun veya olmasrry yazdr$r bir mektup ve bunun Halife tizerinde brraktr$r tesirler tizerinde krsmen de olsa durmamrz her halde yararh olacaktrr' Bu mektubun muhtevasr daha sonralarl ceryan eden bir llsrm olaylan de$erlendirme ve makul bir hiikme varmada bize dnemli olEride yardrmcl olacakhr. Cerrah, Do$u Tfiran Yurdu'na VAli olarak geldikten bir mtiddet sonra, Halife Orney'e. bir mektup gondermigtir. Daha ziyade btilge insanr hakkrnda bir rapor niteli$indeki bu mektup, ozellikle onun Aga$r Ttirkistan sakinleri hakkrnda nasrl bir duygu ve dtigrinceye sahip oldu$unu ortaya koymasr bakrmrndan son derece onemli bir mahiyet arzetmektedir. $iiphesiz Tiirktefi kasdederek kaleme aldrSr, agrrr kottimserlik ve bir gok acr gikAyetlerle dolu olan bu mektubunda Cerrah aynen gtiyle demektedir: .rr[ ilJlr {ht $ tiJi ctror.it oL'1* ,P t-.tl ir!" '.b-*Jits "i#Jl Tl f{igi- Horasan'a geldifiimde ben, fitne oe kanEtkhk Ekarmaya diigkiin bit kaoimle (Tiirk) katgiagttm. Onlar fitneye frdeta can atmaktadtrlar... Oysa Onlann hakkmdan ancak kilmg oe ktrbag gelecektir. Fakat ben
  • 29. 28 . 25116p1y4 KfrAPCr onlarm iizerine yiiriimekten gekinilim. Bu ancak sizin i zninizle miimkiin o lacakttlzs) . Halife Omer, zaten mizacma uygun olmayan bu mektuba verdi$i cevapla, Agafi Tiirkistan,tn Mtisltiman Arap Vdlileri tarafindan nasrl idare edildi$i hakkrnda tarihe gok krymefli bir vesika daha brrakmrghr. Bir takm sert ve halkrn genig tepkilerine yol agacak tedbirler peginde kogan bu yeni valiye Halife Omer bir emirname g<indererek gdyle demigtir: 1 oi1paapl drr.triJ itvtt; Jrti,i F* +rS .,*! ril" ;}t1 Jaelt F{-t ., ulr *,.i5 .rii -bltj .,iJt .tt F ni-{ '.FdJ,:f,5 f{h*{U "Mektubun bana ulagtt. Diyorcun ki, Horasan halkmt idare etmek gok kiitii ae zordur. Onlar ancak krlmg ae krbagla yola gelirler. Biiyle demekle sen mutlaka yalan stiylilyorsun, Onlan idare etmek igin hak ae adalet iizefine hareket etmen daha uygun olur. Adalet ae hakkt onlar arastnda yay yetef,ee). Halife Omer hakkrnda, di$er Emevi Halifelerine nazaran daha comert ve insaflr davranan klAsik isldm Tarihgileri onun krsa stiren saltanat yrllarr hakkrnda gok daha genig ve takdirkdr rivayetleri vardrr. Onlann bu rivdyetleri, Halife Omer'le, onun bu inadma sert valisi arasrnda gegen mticadeleyi btihinriyle ve tam bir ayna gibi ortaya koymaktadrr. Nitekim Taberi Cerrah,rn soz konusu mektubu ile ilgili olarak Halife Omer'in ona gok :8 et-Taberi, Beyrut, VI, s. 560. ibnu'l-Esir, V, s. 52 krg. es-Siiyoti, Tarihu,L H ulefa,'Kahfte, 1964, s. 242. :e es-Si.iy0tl, a.g .e., s.242.
  • 30. oRTA ASYA',DA ISLAMIYETIN yAyILIgI ve TURKLER .29 daha sert bir mektup yazdrSrm ve gtiyle dedi$ini rivayet etmektedir: "Ey anastntn o{lu Cenah! Sen fitne Ekarmaya belki onlardan daha htrsh giiriiniiyorsun. Gerek miimin bir kimseye, gerekse zimmiye, hak etti$i cezadan saktn fazlasmt aurmayastn. Cezanrn, iglenen suQun tam kargthP olmastna (krsas) ilikkat sSr4tr. Cerrah Zamanmda Milsliiman Tiirklerin Durumu: Yukardaki izahlarrmrz srrasrnda Cerrah'la, Halife 6mer'in birbirlerine gonderdi$i bir kag mektup, yani emirname tizerinde durulmug ve onlarrn gevirileri verilmigtir. Gerek bu mektuplar ve gerekse Halife'nin makul ve sert uyanlan bize bir gerge$i isbat ebnektedir. O da bciyle kudsi ve inadrna biiyiik bir misyonun ifasr iErU Imparatorlu$un en hareketli bcilgelerinden biri olan Horasan'a yaru Tiirk Yurtlanna V61i olarak gtrnderilen bir zatrn, daha asrl gcirevinin ne oldu$unun farkrna bile varmadr$rm gcistermektedir. Cerralu kendisini stattiyii her haltikArda korumaya grirevli, klasik anlamda bir idare adamr olarak gormi.ig ve bunun drgrna hig bir zdman grkmak istememigtir. Daha ilk gtinlerden itibaren Cerrah idari garkrn, bir di$er ifade ile btirokrasiniry a$rr diglileri araslna riylesine srkrgmrg kalmrgtrr ki; o, sonuna kadar bundan kurtulma mticadelesi yapmrgtrr. Bdylece ne Omer'in kendisini imparatorlu$un en onemli bir bolgesine VAli olarak m erTaberi, IX, s. 1355; ibnu'l-Esfr, V, s.52, es-Stiy0ti, s. 242.
  • 31. 30 . ZEKERIYA KiTAPqI gdndermedeki asrl gayesini, ne de bu btiytik adamrn Orta Asya oe Tiirkler arasrnda gerqeklegtirmek istedi$i islAmr yayma hareketinin asrl ruhunu kavrayamamryhr. EsaserL Cerrah'rn bunu anlamaya firsatr dahi olmamrghr. Halbuki, Kuteybe'nin vefatryla, onun biiytik gayretler sonucu geligtirdi$i Yeni isl6m inkiilbt ve mtisltiman Tiirk oailt$t, himaye ve destekten yoksun ol- du$u gibi bir krsrm yanhg uygulamalarla biiytik gapta huzursuz bile edilmiglerdir' Mesel4 Arap ordulart safinda qarprgan, btiytik <ilqtide Tiirklerden kurulmug olan mtihtedi meodlilelin Affi (ticreti) bir tiirlti cidenmiyordu(31). Bu askerler iicret ve erzaklan verilmeden harblere zoraki olarak igtirak eder olmuglardr(32)' Yine bu ctimleden olmak izere gayr-i Arap ve fakat mtisltiman olmug, biiytik kitlelerden usulstiz olarak cizye ve harag alrnmakta idi(33). Valiler bu cizye ve harag vergilerini toplamak igin halkr ezmek yolunu tercih ediyorlardr(s)' Onlar bu hususta o kadar ileri gitmekte idiler ki, mi.isltiman olan yerli halktan bile trpkr di$er gayri mflslimler gibi haddi agan vergiler topluyorlardr. Halife Omer'in btittin bu haksrz tasarrufian yasaklamrg olmasr ve bu y<inde valilerine bir gok emirnameler gondermesine ra$men bu emitler, Tiitk Yurtlannda Cerrah gibi eski Haccac ekoltinrin altg- kanhklanndan bir ttirhi vazgegmeyen beceriksiz bir krsrm t' Daha genig bilgi igin bkz' Kitapgr, 2., Arap Ordulannda Qarptgan llk Tiirkler,DiBD. XII, sy.4,sf .239' 3? Kitapq, 2., a.g.mk., s. 240. 33 Wellhausen, J .,a.g.e.,s.214. 3{ Gunaltay, M. $eirseddin , Abbas O$utlan lmparatorlu{unun Kurulugu ve Y itkseliginde i tt kt" rin Roftr, Belleten, 1 942, sy . 23 -24, sf ' 181'
  • 32. oRTA ASYA',DA ISLAMiYETIN YAYILI$I ve TURKLER .31 valiler tarafrndan gere$i gibi uygulanmamrgtrr. Netice itibarr ile halkrn magbri vicdamnr rahatsrz eden bu gikayetleri devam edip durmugtur. Cerrah'a gelince o, idari asayigi kimg ve krbag$) grilgesine sr$rnarak temine gahgmakta ve brittin bunlarrn yarusrra, genig tepkilere yol aqacak girigimlerde bulunmakta idi. islAmryetin yasakladr$r rkgth{t her ned.ense agrkca benimseyerek zcunan zaman kavmi meziyetlerini sayrp dokmi.ig ve Arap kavminin iistrinlii$tinti iddia etmigtir. Nitekim Taberi O'nun bu zafiyetini agrk agrk vurgulamakta ve Cerrah'rn srk srk "Allah'a yemin ederim ki ben rkg bir kimseyim!" dedi gini kaydetmektedir(s). Bu durumda, Cerrah'rn iddia etti$i gibi Horasan'da fitne grkarmaya dtigkrin bir kavim de$il, fitne ve kargagahk grkarmaya Adeta zorlanan bir kavim bulunmaktadrr. Cerrah, "ttzttn boylu olilu{u igin bay bir tarafa kandil gibi ytkilan'4y) bu vali, Halife Omelin uyguladr$r genel Politikayr benimseyerek halkrn gikayetlerine bir gdztim yolu bulaca$r yerde, bilakis bir elinde krbag ve di$er elinde kilmg olarak olarrn kargrsrna grkmakta ve Halife'den bu bir nevi despotik baskrlar igin mtisaade istemektedir. Horasan'dan Haltfe 6mer'e Giinderilen Bir Heyet: Bununla beraber, 6mer'in Horasan ve AEa$r Tilrkistan halkrmn uzun zamandanberi maruz kaldr$r asrl problemlerin nelerden ibaret oldu$unu daha etraflrca bilmedigi anlagrlmaktadrr. Halife, Do$u Tfiran Ywdunda 3r et-Taberl, VI, s. 560, es-Siiy0ti, s. 242. 3" et-Taberl, VI, s.560. e ez-Zehe6, Tarihu' l-Icn n, lY, s. 237 -233.
  • 33. 32 . 2sKsP1Y4 KSAPCI olup bitenlere tam anlamryl4 ancak bir sene sonra valqf olabilmigtir. Cerralu amcaslnln o$lu eski Ciircan valisi Cehm b. Zahr'r, Hottel bdlgesine bir akrnda memur ehnig ve bu akrnda ellerine btiytik miktarda ganimet gegmigti (zv)<s. . Cerrah bu bagarrsrnr Halife'ye duyurmak tizere $am'a bir heyet gonderdi. Heye! faziietli dindar bir kimse olan Ebff Sayda ve iki kryrnetli arkadagrndan meydana gelmigti. Halife Omer ile Do[u Tfiran Ywdundan gelen bu heyet, cizellikle Ebfi Sayda arasrnda gegen konugmalar, Emevi devlet adamlanmn Orta Asya'daki durumlanm, idare tarzlartnr, yerli halka kargr muamelelerini ve mtihtedilerin hangi gartlar altrnda yagadrf,rnr act bir gergek olarak ortaya koymaktadrr. Taberi de aynnhh olarak bildirildi$ine gcire: "Omer, heyette oldu{u halde kendi hdlinde oturan oe fakat konugmalara hig te kattlmayan sakin bir adama (Ebi Sayda) diindil ae ona; "Senbu heyette ile$ilmisin?' dedi. O zit "Euet bu heyetteyim!" dedi. O zaman Halife "6yleyse seni konugmaktan meneden gey nedir? diye sordu. O zamana kadar sessiz ae sdkince oturan bu zat kendine bir geki diizen aerdi oe Halifeye gunlart soyledi: "-Ey Mii'minlerin Emiri, harbe katilan 20,000 ktile (miihtedi) oardr, Bunlara ne bir atfr (iluet), ne de erzak uerilir. Ehli zimmetden bir o kadan da miisliiman olmuElardtr. Buna ra[men onlardan hala harag
  • 34. ' ti oRTA ASyA',DA ISLAMIYETiN yAytl.rfl ve TURKLER,. 33 almmaktadr, Valimize gelince o rkq bir zorbadr. Minberimize gtkar ae hig gekinmeden der ki: "-Size ezd ae cefd igin geldim. Bugiln ben rkma dilgkiln bir adamrm. Allah'a yemin ederek sdyliiyorum ki, benim lua- mimden olan bir kimse benim igin bagkn kaaimden olan yiiz kigiden daha seaimlidir." Onun zulmii diz boyunu agtt, Biltiln bunlardan sonra O; zuliim ae merhametsizlikte bagtmtzda sanki Haccac'tn keskin kthnglanmdan bir kilmg Sibidir'(s). Veryilerin Diigiiriilmesi ae Kitle ihtidatart: Btitiin bunlar Cerrah'rn, Omer b. Abdiilaziz'in gerqeklegtirmek istedi$i btiytik tasarr ve fikirleri bir di$er ifade ile, onrn isl6m Dinin, Ttirk yurtlarrnda yayilmarun artrk bir devlet politikasr haline getirilmesi gibi btiyiik proje ile pek f.azla bir ilgisinin olmadr$rm ortaya koymugtur. Bu gerqek, heyetteki zatlarrn, Omer'le olan konugmalarmdan daha iyi anlagrlmaktadrr. Halife, Agait Tiirkistan halkrrun meselelerini ci$rendikten sonra, Cerrah'r hemen azletmek yoluna gitmemigtir. Once ona bir mektup yazarak, arkasrnda duran ve krbleye kargr namazlartnt krlan herkese ihtimam gostermesini ve onlardan katiyyen cizye ve harag gibi vergilerin almamasrm emretmigtir(€). Bu mektup ve Omer'in Horasan ve Agailt Tiirkistan'daki, Arap VAli ve di$er g<irevlilere kargr taklndr$r kesin ve kararh tutumu ve takip etti$i mrisbet e et-Taberi, VI, s. 559. Kitapgr, Z.,Orta Asya Arap Fetihleinin Sosyal ve Dni Karakteri,,Tiirk DUnyasr Aragtrrmalarr, istanbul. I984, no. 33, s. 158. s er-Taberi, VI, s. 559. ibnti'l-Esir, V, s. 51.
  • 35. 34 . ZEKERiYA KTAPqI politika tesirini gostermekte gegikmemigtir' Arhk bundan sonra, muhtedilerden haksrz yete ahnan vergiler durdurulmug, VAli ve vergi tahsildarlarlmn sorumsuz hareketlerine de son verilmigtir. Toplumdaki farkh muameleler kaldrrrlarak her konuda egitlik sa$lanmq ve yerli halka, Yeni Dini daha kolay bir gekilde tercih etmelerini sa$layacak gok mtisait bir atmosfer hazrrlanmighr. Kendileri ile islAm araslna konan bi.iti.in engellerin Halife Omer tarafindan bir bir kaldrrrlmasr, onun hak ve adalet izete olmasr ve bu haberlerin Tiirk Yurtlarrna ulagmasr, Tiirkler arasrnda qok btiytik bir ferahhk uyandrrmrg ve halk arasrnda islAm hidayetine kogma hususunda Adeta bir yarrg baglamrgtr' nitekim biiytik tarihgi Taberi bu konu ile ilgili rivAyetlerinde "geniE hatk'toptuluklanmm yeni dine akn aku girdikleri ae bunda birbirleni ile nerede ise yanE ettiklerini" kay- detrnektedir(al). J. Wellhausen bu kitle ihtidalarr igin en baganh bolge olarak Semetkant ve havalisini gdstermektedir ki bu 'fevkalade ve yerinde bir tesbittir. Bilindi$i glbi; Semetkant ve havdlisinde Kuteybe zamanrnda baqlatrlan lslAmr yayma hareketi; Arap siyasi hakimiyetini, i9 Asyaya kaydrrmak igin qok btytik bir sabrsrzhk gosteren bu btiytik Arap Komutanr tarafrndan yarrm brakrlmrgh' Fakat geligmeler onun attr$r hidayet tohumlarrmn artrk filiz verecek bir hale geldi$ini ortaya koymaktadt' Zira Semerhanthalkr, islAma giden yolun, btittin gtizelligi ile kendilerine agrldr$rm gclrtince derhal miisltiman olmaya ve Allah'rn hidayetine kogmaya karar vermiglerdir' Bu ar et-Taberi, VI, s. 59. ibnu'l-Esir' V, s. 51.
  • 36. oRTA ASYA',DA lSLAMlYgrlN veYugl ve TURKLER . 35 konuya gok agrk bir gekilde temas eden l. Wellhausen de aynen goyle demektedir: "Butflun iizerine o aakte kadu putperest kalmtg otan So{dlar, Semerkant pe ciaar halkt, hakim dinin cemaatine sel gibi aktp geldiler'4a). F edt Teblii F aaliy etlerinin Te goik Eililme si: Boylece Halife Omer devrinde; Agap Tiirkistan'm btiytik gehirlerinde meghur kitle ihtidalarr da baglamrg oluyordu. Bununla beraber Omer'inde Kuteybe b. Mtislim gibi, yerli halkrn islhm Dinine olan akrnlarrru stiratlendirmek igin kendine has bir ksrm tegvik tedbirleri uyguladr$r da gozden kagmamahdrr. Mesela, o Ku- teybe'nin hig diigtinmedi$i ferdi tebli{ ve irgail faaliyetlerini tegvik etmig ve mrihtedilere, Isldmiyeti ogretmek igin yetkili din alimleri gdnderilmesini istemigtir(s). Halife ayrtca, insanlar arasrnda, Allah igin isthm Dinim yaym4 dolayrsryla ferdi irgadr meslek haline getirenlere daha yerinde bir tabirle "tebgir faaliyetinde" bulunanlara devlet hazinesinden muntazam bir gekilde yardrmda bulunmugtur. Nitekim ibn Kesir'in bu husustaki rivAyetlerinden o$rendi$imize gore; "Omer b. Abdiilaziz namaz, orug os. ile ilgili ilini meseleleri, di{er bir kelime ite isl6m Frkhmt ii[retmek" isldmi itimleri yaymak oe Kuran okumastnt ii{retmek igin camiye cemaata gelemeyen, dolaytxyla yurdundan yuoastnda,n ayn kalan kimselere her sene Beytii'l'malden u'Welthausen, J., a.g.e., s. 139. '3 Arnold, T,W.,The Preaching of Islim, [.ahore, 1968, s. 242-U3.
  • 37. 36 .2pxgR1yA KrrAPqr (deulet hazinesinden) L00 dinar nakdi yarilimda bulunutdu'4u. Gergekte isl6m Dinini tebli$ edenlere devlet hazinesinden maag verilmesi, ilk defa Halife 6mer tarafrndan dtigiintilmtigtiir. Onun kendini isl6m Dinint tebliSe, onun esaslarrnr miihtedilere d$retmeye adayanlara, Kuran iiSretenlere maag vermesi giiphesiz her trirlti takdirin tistiinde bir hareket olarak kabul edilmelidir. E$er onun, IslAmrn hayrrna olan bu giizel uygulamasr daha sonra gelen Emevi Halifeleri ve devlet adamlarr tarafindan esaslan tesbit edilerek resmi bir "Deolet Kurwnu" meselA, "Diaanii'd'Da'oe-vel-irEad" gibi getirilebilmig olsaydr bugtin isl6m Dinihem Batrda Hrristiyanhk alemirrde orne$ini gdrdti$iimiiz "Misyonerlik Tegkitat{' glbi giiqhi bir "isl6mt Yayma Tegkilatma" sahip olacak, hem de isl6m Din i dtinyarun dtirt bir tarafina yayrlacak ve islAm, yerytiztintin yegane hakim dini, Kuran ise yerytiztintin mutlak mukaddes kitabr haline gelecekti. Ne hazindirki; bugtin bile isthm Dininiry gayr-i miislim tilkelerde yayrlmasrru bfu "Peygamber oasiyeti" olarak gdren ve islAm iilkeleri tarafindan maddi manevi desteklenen hig bir resmi, islilmi kuruluE yoktur. Di$er taraftan Kuran-t Kettm'in okunmasr ve o$retilmesine Halif e Omer ayrr bir hassasiyet gosteriyordu. Kuran tilAveti ile meggul olanlara nakdi yardrmda bulundu$u gibi, merkezden uzaktaki valilering * ibn Kesir, el-Bi.dftye,IX, s. 207.
  • 38. " ibn Kesir, IX. s. 207. oRTA ASYA'DA ISLAMIYETIN yAyrlrfl ve TURKLER .37 memuriyete tayin edecekleri kimseleri, vergi memurlanm, kim olursa olsun ancak Kuran-t Keritr'e hakkryla vakrf kimselerden segmelerini emrederdi(5). Halifenin yerli halkla her vesile ile temasta bulunan memurlarrn ve vergi tahsildarlannrn cizellikle EhI-i Kur andan segilmesindeki rsrardan maksadr agrktrr. Bu ve bunun gibi tedbirlerle Halife Omer, AgaP Tilrkistanda dahil Arap islAm imparatorlu$unun genig hudutlarr iginde kuvvetli bir irgad faaliyeti geligtirmig ve bciylece bir gok kimsenin Yeni D ine gftmelerini sa$lamrgtrr. Miihtedilere G ii sterilen Adr Tepkiler Halife Omer'in kesin ve kararh tutumu sayesinde istdm Dininiz lehine olarak baglayan bu siiratli geligmelere kargt, bazt niifuzlu kimseler ve aergi tahsildarlan her zaman olduf,u gibi beklenilen tepkiyi gcistermekte gecikmemigler ve ellerinde bulunan silalu, derhal mtisltiman halkrn iman tahtasrna ytinelfuniglerdir. Onlarrn, halkrn islfrm Dinine akrgrnr cinlemek igin ellerinde tuttuklarr o miithig, bir o kadar da tesirli silah ise; "Vergi Silah{' idi. Bu bir manada vergi toplamak ve halkrn elinde avucunda ne varsa bu isimle gekip almaktan bagka hig bir ytiksek gayesi olmayan Arap valilerini de, can evinden vuran bir silahtr. Onlann bu olumsuz tutumlan, daha cince uygulanan vergi politika ve zihniyetinin biihin giddetiyle devam etti$ini gostermektedir. Halkn isl6m Dinine girmelerinden sadece vergi memurlarr de$il, Aga& Tiirkistan'daki, elit tabaka rizellikle topra$a dayah
  • 39. 38 .266BgvO KTTAPCI aristokratlar yani dihkanlat da pek fazla memnun ol- mamrylardrtr). Qtinkti yerli halkln Yeni Dine girmeled, devlet hazinesinin e ok btiytik miktarda zarara u$ramasmd an ziyade, onlarrn maddi Ekarlarrna da briytik dlqride olumsuz tesir edecekti. lslAmiyetin yayrlmasrna zaten kargr olan devlet memurlannrn krsrr tutumlarrna, bir de bu yerli mutegallibe srnrfrmn kasrth davramglarr ilave edilirse, yerli halkla isl6m Dini arasrna konulan bu suni barajlann agrlmasrmn ne kadar zor ve Adeta imkansrz oldu$u agrkca gortilmektedir. Daha dnceki bahislerde de igaret edildi$i gibi islfrmiyet, Aga$r Ttirkistan da tutunmak igin gok ydnlti bir miicadele vermigtir. Kendisinden gok daha dnceki devirlerde gelen ve bu topraklarda yerlegen Art, Sdmt ve Hind did,erinin kahnhlarrile miicadele etti$i gibi, halkrn taassubu ve eskiye ba$hhklannt krrmak igin de gok getin bir mticadele vermigtir. Bu gok gtiglii demir gemberi bir dereceye kadar krrmaya muvaffak oldu$u zamanlarda ise kargrsrna bu defa, toprak aristokrasisinin temsilcileri dihkanlalm kasrth davramglarr veya pasif direnigleri grkmrghr. Arap Vdli ve devlet adamlarrmn bu krsrr ve basiretsiz tutumlarr ve maddeci zihniyetleri ise, bu ve mtiteakip devirlerde bagh bagrna bir problem olmugtur' Miisliiman Tiitklet, bu zorba srmfin gekilmez, a$rr bas- krlarr yiiztinden yakrn bir gelecekte yurtlartnr ve yuvalarrnr terkedecekler ve gayr-i mtislim olan * Turan, O., Tttrk Cihan Hhkimiyelr, istanbul, 1969' I' s' 138'
  • 40. oRTA ASYA',DA ISLAMIYETIN VeVrug ve TURKLER ' 39 hemcinslerinin yanrna srSrnacaklar, Tiirk Han ve H ak anl ann ilan y ar dtm istiye ceklerdir' AgaSr Ttirkistan'da bu kdklii reformlardan sonra ozellikle sosyal ve ekonomik, Halife Omer'in baglathf,r islAmiyeti yayma ve dolayrsryla, ihtida hareketleti de aym gtiqlerin giddetli bir gekilde mukavemetine u$ramqhr' Onlara gdre, halkrn Yeni Dine kogugmalart samimi bir tercihten ziyade, maddi ve ekonomik zaruretler nedeniyle oluyordu. Kendi iktisadi grkarlarrntn sarsrlaca$rndan ziyadesiyle korkan bu aristokrat tabaka, yari, dihkanlar, dealet memurlarq yerli halktan ileri gelenler oe dider dinlerin iinderleri topluca Cerrah'a gitmiglerdi. Bunlar yeni dini geiigmelAri kendi aglarrndan izah ettikten sonra: Yerli halkm isl6m Dinine karyt 6deta bit yang halinile ol' duklanm oe fakat bu yany sadece cizyeden kurtulmak igin yapttklannq onlann getgekten samimi miisliiman olup olmadtklannm anlaEilmasr igin "si)nnet olmakla" imtihan edilmelenini ae yeni milsliiman olacak kimselete "siinnet" olmalartntn mutlaka Eart kogulmast gerekti{ini siiylemiElerdilaT). AEafi Tiirkistan'daki bu aristokrat tabakamn miihtedilerin "sitnnet olmalarmda" nigin bu kadar srar ettikleri hAld anlagrlmasr grig bir meseledir. Zira, isl6m Dinine girmek igin "Kelime'i $ehddet" yani; "Allah'm aarh{tm bir ae birti{ini, Hz. Peygamhet'in O'nun kulu ae Rasiilii oldu$una inanmak ae bunu herkesin yantnda agtkca siiylemek" kafi idi' Bunu sdyleyen artrk, tam bir
  • 41. 40 . 2g14ggy4 KITAPCT mrisltiman olurdu. Ustelik mthtedilerin "siinnet olmamayt" adet haline getirdikleri veya terkettikleri yolunda, bunlarrn kuru iddialararrndan baSka, kaynaklarda herhangi bir agrkhk da hemen hemen yok gibidir. Haltfe Omer'in Yeni Sert llyanlan: Cerrah'rn; grkarcr gevreleriry mtihtedtleri kasrth olarak itham etmelerine kargr, son derece gekingen ve mtitereddit davrandr$r gdri.ilmektedir. O'nun kendi mizacrna bile ters olaca$rru zannetti$imiz bu futumundan malum gevrelerin ne kadar btiytik bir ntifuz ve etkiye sahip olduklarr kendiliSinden ortaya grkmaktadrr. Yoksa, O, mrihtedilere kargr yaprlan bu yersiz isnad ve haksrz ithamlarr Halife'nin "sizinle aym kftIcye kargt durupta birlikte natnaz kianlar (ne olursa olsunlar) cizye harag gibi vergilerden muaf tutulacakla,4t 'Q8t yolundaki emrini hahrlatarak mtizminlegen bu meseleyi kdkiinden kesip atabilirdi. Cerrah, bciyle davranaca$r yerde, muhaliflerin safrna gegmig ve bu siinnet meselesini Halife'ye bildirece$ini sriylemigtir. Di$er taraftan Halife Omer'in sarih emrine ra$men muhtedilerden cizye ahnmasrna devam edilmig, bu ise pek gok TtirKiin tabiatryle isthm Dinine girmelerine mani olmugtur(ae). Hatife Omer, Cerrah'rn mthtedilerin mutlaka siinnet olmalan gerekti$ yolundaki mekfubuna gok krzmrg ve mrisltimanlann bu s et-Taberi, VI, s.559. ibnu'l-Eslr, V,s.5l. {e el-Yak0bi, II, s. 302. ibnKesft,el-Bidtye, IX, s. 188.
  • 42. oRTA AsyA'DA lsLAMiyETiru yevrlrgr ve TURKLER .41 grin bile kryamete kadar iftihar edebilecekleri gu emirnameyi gondermigtir: ".tirtar o.-*- l; rfcrs 1orf"r) li{3 c,r; &r 01" "Allah (c.c,), Hz. Muhammed (s.a.s.)'i biitiin insanlara islilma daaet igin giinilermigtir, Yoksa, O'nu halka " siinnet memuru" olarak giindermemigtiT'4sol. Halife Omer'in Agafi Tiirkistan ve imparatorlu$un diSer rilkeleri, bu arada Msr da baglatmrg olduSu islAmr yayma gabalarr, Emevi bdrokratlan ve vergi zorbalanrun malum anlayrgsrzhklart sebebi ile oralarda da tam bir kajediye dcinrigmiighir. Zird Halife Omer'in Mtsr villisi Hayyan b. giireyh'te aynen Cerrah b. Abdullah el- Hakemi gibi, btittin giicri ile islAmrn bu ddil Halifesinin kargrsrna dikilmig, mtihtedllerden cizye ahnmasrmn durdurulmasmdan sonra hazinenin "Diaan Ehli,l (memur v.s.) nin cideyemez bir hdle geldi$ini ve kendisinin bu agrkhgr kapatmak igin 20.000 dinar borE aldrgrm iddia etmigtil(st). Omer b. Abdii'l-Aziz; Cettah'a oldu$u gibi onada gok a$rr bir emirnAme gdndermig ve gayr-i Arap mtisliimanlann aleyhine olan bu haksrz vergi uygulamasrndan vazgegmesini istemigtir. Fakat Hayyan b. $iireyh, eski ahgkanhklarndan bir hirltl vazgegmemig ve koca Halife'yi nerede ise Eileden grkaracak bir hAle gelmigtir. Ne varki, islAmm au AAit Halifesi, onu bu haksrz uygulamalanndan dolayr, hem de makam ve il er-Taberi, VI, s. 559. ibnti'l-Esir, V, s. 5l: Brown, E.G., A Literary Hhtory .. of Persia, Cambridge, 1956, I. s.234235. Muir, S. William. ".g.".,,. 3g5. - 5' el-Makrizi, el-Hilat, I,s. 77.
  • 43. 42 0 tsKsRtv4 KrrAPCr gerefine higte uygun olmryacak bir tarzda cezalandrm$, ve ona 20 sopa vurulmasrm emretmig, ayrlca bizlerin kryAmete kadar iftihar edece$i 9u emirnAmeyi gondermigtir. r1*r c,a{ G1 ,ibr op cl-lt jil d ft-l ,}., 1{*t e4" l)t-!t dlf lpur J-+,fi U ttti.,*Jr *t* ,.t'r l.r t!"rtr 1p'f"a; ".&Jr-,,Ie "Miisliiman olanlardan cizye toplamayt btrak. Ailah senin bu diigilnceslnin belilsmt oersin. Zira Cenab-t Hak, Hz, Muhamed'i (biittin insanh$r) do{r, yola dattet etmek igin gtinilermigtir. O'nu oetgi tahsildan olnrak giindermemigtir, Hayattm (elinde olan Allah)'a yemin ederek siiyliyorumki, Ome biitiln insanlartn kendi eliyle islfrm Dinine girmeleri igin herkesten daha fazla gayretlidir"$2). Bunlar di$er taraftan Emevi vergi zorbalt$rrun, Imparatorlu$un genig hudutlan iginde ulagtr$r boyutlan gostermektedir. Bir fikir vermek ve konu hakkrnda daha genig bir mukdyese olmtyan insanlarrn, mdhtedi ve gok samimi mtisltiman olsala bile kaderlerinin aym oldu$unu ve islAmi varhklarrrun gdvenist Emevi zihniyeti tarafindan hig bir zaman kabul edilmedi$ini btitiin vehAmeti ile ortaya koymaktadr. Zfta Emeai Halifeleri ve Devlet adamlarrnrn bir tek gAyeleri vardt, o da vergi musluklanrun gdrtil, gtiriil akmasr idi' imparatorluSun genig hudutlarr iginde yagayan dil, din, etnik kimlik bakrmrndan farkh olan kimselerin mtisltiman olmast, 52 el-Makrlzl, I, s.77, Aynca bkz. Hasan, i-Hasan, et'T6rihu'l'Isbmt,I, s' 325' Brown, E. G. A Literary Hbtory of Penia,l's.234'235.
  • 44. ORTA ASYA'DA ISLAMIYE.TIN YAYILI$I ve TURKLER .43 islAm hidAyet gtineginin yeni iklimlerde yayrlmasr, onlarrn higbir zaman kafalarrnt yeteri kadar meggul etmemig ve ciddi bir mesele olarakta gtiriilmemigtir' Cerah'tn Azli oe $ahsiYeti: Omer, Halife samimi bir duygu ile Aga$i Ttirkistan'da ve Tiirkler arasrnda baglattr$r istdm Dini'ri yayma hareketini etraftan gdrdti$i.i btitrin anlayrgsrzhk ve muhalefete ra$men devam ettirmigtir. Fakat gimdiye kadar ceryan eden olaylar, Cerrah'rn Hotasan'a tayinin qok isabetsiz oldu$unu ve devam etmesinin islAmlaghrma yontinden pek faydah olmayaca$rru ortaya koymugtur. Omer once bcilge hakkrnda kendisini her konuda aydrnlatacak sa$lam bir kimse aramrgtr. O'na Ebfi MiclAz tavsiye edildi(s3). Omer, koca Halife Ebii MiclAz'dan Do$u Tfrtan Yurdunda olup bitenleri ve Horasan valili$i hakkrndaki g6rtiglerinin ne olabilece$ini oSrenmigtir. Daha sonra Cerrah'r azlederek yerine daha ihtiyath hareket ettiSi igin Abdurrahman b. Nuaym el-Gamidi'yi VAli olarak tayin ehnig ve ona ayrtca bu konularda uymast gereken noktalan belirten bir de uzun mektub vermigtir (7fS)€41. Di$er taraftan Halife Omer vergi iglerinin daha adil ve saShkh bir gekilde ytirtitiilmesi igin de Kays kabilesinden daha enerjik bir kimse olan Abdurrahman b. Abdullah el-Kugeyri'yi ona yardrmcr olarak gondermigtir. Cerrah bir sene, beg ay gibi krsa bir miiddet Horasan valili$i yaptrktan sonra azledilmigtir. Azil sebebi R et-Taberl, VI, s. 560. s et-Taberl, VI, s. 561.
  • 45. 44 .25g5p1yA KiTAPCT olarak Yakfibi, Cerrah'rn miihtedilerden oergi abnastnq harbeden meaalinin iictetlerini kesmesini oe agfit derecede kaamiy etgilik y apmasmt giistennekte dilsst . Cerrah, daha ziyade askeri ycinleri a$rr basan bir kimsedir. Fakat iyi bir idare adamr de$ildir, Oysa briytik Trirk tarihgisi, ez-Zehebi O'nun hakkrnda "emirlerin iyilerinden ae miicahitlerdendi'4n) geklinde mrisbet ve iyimser bir kanaat beyan etmektedir. O'nun Ttirk Yurtlanndaki icraatr ve Halife Omer'le olan haksrz miicadeleleri gdz<inrine getirilirse Zehebi'nin bu kanaatinin gok sathi oldu$u anlagrlmaktadr. Halife Omer'in bu inadma sert ve fakat hamiyetli valisinin idari bagarrsrzh$r her halde onun Yezid b. Miiheleb'in brrakdr$r 'kiitii bir mirasr'('7 dew almasrndan ileri gelmektedir. O istikrarsrz ve karrgrk bir donemde Do{u Tfiran Yurdi'na Vdli olmugtur. Daha duruma hakim olmadan insiyatifini kaybetmig ve ister istemez mristebid bir idareci olmak mecburiyetinde kalmrgtrr, Cerrah'rn tenkit edilebilecek bu a$rr ydnleri olmasma ra$men O, diSer Arap valilerine kryas edil- di$inde daha diirust ve tistelik tok gdzlii bir kimse olarak gcirtilmektedir. Nitekim Horasan'dan ayrrlrrken halka hitaben yaptr$r timumi bir konugmada aynen gdyle demigtir: i' el-Yak0bl, It, s. 302. x ez-Tnhebi,Tarihu'l-islftm,lY . s.237,krg. Yak0bl, II, s. 302. 57 Wellhausen, J .,a.g.e., s.127.
  • 46. oRTA ASYA'DA iSL.AMlyErlN yAyrLI$I ve TIIRKLER .45 "Ey Hotasanlilail $u ilzerindeki elbise ae attmla geldim. Onlarla gidiyorum. Krlrctmtn ijzerimdeki zinet'den bagka sizin malmrzdan bir gey almad,77n,,(w). $tiphesiz Cerrah; Haccac ekoltintin yetigtirdi$i gok rinemli devlet adamlarrndan birisi idi. Takdir edilecek bir qok yonleri olduf,u gibi, tenkid edilecek y<inleride vardr. Bir defa; Kuteybeyi arahnryacak derecede askeri otorite sahibi, ondan daha mert, daha dtirtist bir komutan oldu$u gibi, bagarrlarr ve bagarrsrzhklarrnda hiqbir zaman diplomasiyi kullanmamrg, kaypakhk yapmamrg ve verdi$i sozden asla ddnmemigtir. Ayrrca o; Emevilerin bir nevi gelenek haline getirdikleri Arabizm ve gayr-i miislimlerden ahnan hakstz oergi politikasma sonuna kadar ba$h kalmrg, o kadarki islAmrn adil Halifesi Omer'in bunca rsrarlarrna ra$men, bu husustaki kararhh$rndan en ufak bir degigiklik yapmamrghr. Neticede; o, bu inatgr tufumu ile makam ve mevkiinden olmug, krsa bir valilik doneminden sonra $am,a donmek zorunda kalmrgtr. Di$er taraftan Cerrah'rn Horasan Valili$i, Ti)rklet ve Orta-Asya'da islAmiyetin yayrlmasr igin bir i.imid de$il, tam bir trajedi olmugtur. Btiytik iimidlerle Orta- Asya ve Tiirkler arastnda islAmiyeti yaymak igin Horasan'a Vdli olarak gonderilen bu zat; bciylesine bnemli bir goreve atanmasrmn altmda yatan asrl sebebi bir ttirhi anlayamamrghr. Onun asrl gayesi; imparatorlu$un doSu kesimi ve Tiirkler arasrnda isldmiyeti yaymak ve Allahrn hidayetine giden yolda halkrn ontine qrkan btihin 58 et-Taberi, VI, s. 560.
  • 47. 45 . ZSTERIYA KITAPqI engelleri kaldrrmak ve IslAm hidayetine giden aydurhk yolu agmaktr. Qiinkti ba$h oldu$u Halifeyi dflnyada bir kiginin mtisltiman olmasrndan daha gok sevindiren, heyecanlandrran hig bir gey yoktu. Ona gcire bir kimsenin mtisltiman olmasr ve Allahrn hid6yetine ulagmasl tizerinde gtinegin dof,up battr$r biiti.in servet ve zenginliklere sahip olmaktan daha hayrrh idi. E$er Cerrah; Halife Omer'in kendine gdsterdi$i bu ulu hedefleri kavrama ve onlara yonelmede azrcrk bir anlayrg gtistermig olsaydr, Kuteybe'den sonra, Orta-Asya Tiirk tafihi ve islfrm Tarihin alagrru de$igtiren bir kimse olarak tarihe gegecek ve miisltiman Tiirk Milleti kryamete kadar onu, hayrrla yad edecekti. Zira Ttirkierin mtisltimanh$r meselesi bu ilk merhalede bitrnig ve Orta- Asya isthm binasmm tist katlan Gibb'in dedigi gibi tamamlanmrg olacakh. Arhk Trirkler'in gok biiyiik kitleler halinde miisltiman olmalan ve IslAm hidayet giineginin Orta Asya Ttirklti$ti iizerine do$ma zamanl gelmigti. Birisinin Kuteybe'den sonra bu krvrlcrmr yakmasr ve bu hidAyet ategini bir kere daha tutugturmasl gerekiyordu. Bu meselede Cerrah, Kuteybeden daha gansh goriiniiyordu. Kuteybe'nin ardrnda yalmz Haccac vardr. 0 bu igleri tistelik Haccac'rn emri ile de$il, bilakis kendi politik tercihleri do$rultusunda yapryordu. Oysa Cerrah'rn arkasrnda ilmi, ad6leti, islAmi gan ve giihreti diinyayr dolduran koca halife Omer b. Abdii'l'Aziz'in deste$i bulunuyordu. O, 6mer ki Tiirkler'in mtisli.imanh$r igin brittin hilafet stiresi boyunca eirplrup durmug bir Emevi Halifesi idi. Ne yazrk ki Cerrah; islAm'rn adil Halifesinin deSil, gevresindeki aristokrat
  • 48. oRTA ASYA'DA lSLAMiyErlN yAyILgr ve TURKLER .47 vergi zorbalannrn tesiri alhnda kalmrg, onlara yenik dtigmtig ve kendisinden beklenilen dinamizm ve tistiin performansr bir hirli.i gdsterememigtir. Neticede orta Asya isldm inkdabrmn tamamlanmasr ve Ttirklerin isr6m Diniru btiytik kitleler halinde kabul ekneleri gibi altrn bir firsat bir kere daha ele gegmemek rizere ugup gitmigtir. AEafi Tilrkistan'da islAmiyetin yayrlmasr igin pek fazla bir gayret gdstermeyen, bildkis baltalamakla itham edilen Cerrah'rn gcirevinden ahnmasrndan sonra onun yerine, Abdurrahman b. Nuaym el-Kugeyri, Dodu Tfrran Yurdu valisi olmugtur(se). Kugeyri,nin, 6mer;in egagr Tilrkistan'da islamiyetin yayrlmasr igin gosterdi$i ciddi ve samimi gayretlere ne derece yardrmcr oldu$u pek belli de$ildir. Ne varki H.A.R. Gibb, onun ,,fazla iir etkisi olmayan zay{ ae aciz bir kitnse,, oldu$unu s<iy_ lemektedir(o). Bu tesbit, Kugeyri,nin bciyle U.iy.it Ui, misyonu yi.iklenecek kabiliyet ve kapasite de bir kimse olmadr$rm gristermektedir. Halife Omer devrinde Agap Tiirkistan,a kendi dini duygu, hizmet anlayrgr ve dtigiincesine uygun bir valinin gelmemesi btiyrik bir tarihsizlik olmug ve isr6m Dinintn bu brilgelerde ve Ttirkler arasrnda yayilmasrnr bir hayli geciktirmigtir. Fakaf Emeviler'in "bu son derece dbid ae zahid'4ct) Halifesi hak bildi$i yolda ytirtimeye devam etmigtir. Bir taraftan yerli halkr islAmiyete kazandrrmak igin her hirlti fedakarhk ve korayrrkra' gcisterirkerg di$er taraftan da Yeni Dinin daha tist tabakalarda mtinewer 5e et-Taberf, VI, s. 561. * Gibb, H.A.R., a.g.e., s.47. "' Beniketi, s. 127.
  • 49. 48 . 2514931yA KITAPCT kitleler arasrnda yayrlmast igin bir krsrm sosyal ve dini tedbirler almrg ve gok ciddi diplomatik tegebbiislerde bulunmugtur. Onun, Orta Asya'da islimiyetin yayrlmasr hu- susunda aldr$r bu kctklti tedbirler ve takrndr$r bu kesin tavn ve kararh tufumu sayesinde miisltiman olmak igin sabrrsrzlanan, fakat biiytik bir basiretsizlikle kargilanan ve bir ttirlii ilgi gtisterilmeyen bu kimseler arhk isl6m Dinine akrn akrn girmeye baglamrglardrr. Boylece isldmiyetin tabandaki ntifuz ve kudreti bir hayli geligmig, gtiglenmig ve mtisltiman cemaat haksrzhklara kargr, Miislilman Arap Efendilerine kargr, direnebilecek bir seviyeye ulagmrghr. Bu durum isl6m Dinirin, Aga$r Ttirkistan'da ulagh$r yeni merhale ve yeni geligme dewini tegkil edecektir. Halife Omer; yeni mtisltiman cemaatin Tiirk yurtlarrnda emniyet ve huzurunun devamh olmasr igin yeni yeni bir takrm ciddi tegebbtislerde daha bulunmugtur. O bu ctimleden olmak izere; Aga$t Tiirkist an' rn b iiy iik Eehirlerine y erle gtirilmi g o lan Ar ap ailelerinin buralardan almtp Mera'e getirilmesi, Semerkant'dan, Araplartn gtkarttlmasq hafta bir krsrm yazarlara g&e, Agait Tilrkistan'm boEalhlmast ve goSu zaman zavalh bir maceradan ote gitmeyen Tiirkistan se- ferlerinin durdurulmaxm istemiEtir. Bundan sonraki sayfalarda Halife Omer'in bu yeni ve qok cesur icraatlan tizerinde durulacak ve elde edilen neticelerin genel bir de$erlendirilmesi yaprlacaktr
  • 50. II. HALiFE OunriN ASACI TURKIsTAN'DA isrApt oiNi'Nin yAvILMASI iLE irciri pi6nn ONnnari icn.q,anrA.nt AEafi Tiirkistan'tn B ogaltilmast Meselesi: Bilindi$i gibi, Emevilerin bu cesur ve son derece Adil Halifesi, Omer b. Abdii'l-Aziz'in bitmez hikenmez gayretleri sayesinde isl6m Dini derlenmig toparlanmri ve Agafi Tiirkistan'da yeni bir htiviyet kazanmrghr. $6yle ki, islAmiyet bir taraftan biiytik gehirlerde gok sa$lam bir 9e- kilde yerlegmig, halk arasrnda stiratle yayrlmrg, diSer tara{tan da mahalli bir gok hriktimdarlar Yeni Dinikabul etmiglerdir. Bittrin bunlar; isldm Dini nin buralarda gok srhhatli bir gekilde geligti$ini, yeni bir dinamizm ve htz kazandr$rm gdstermektedir. Bundan daha da hayrhsr gayt-i Arap ve fakat Miisliiman Varh{tn Eahsiyeti, arhk ilk defa bir Halife tarafindan kabul ve teslim edilmig oluyordu. Ancak a$rrh$rm daha ziyade miisliiman Tiirk ae Tiitk Beylerinin olugturdu$ubu "Yeni Cematt" mensuplan her nekadar vergiden muaf tutulmug ve m{isltiman Araplarla dini statiileri bakrmrndan arhk teoride egit bir seviyeye getirilmiglerse de, Halife Omer'in kafasrnr ziyadesiyle meggul eden daha birgok meseleler vardt' Bunlardan biriside; ilk fetih yrllarrndan itibaren Tiirkistan'tn de$il btiytik gehirleri, hatta kily ve kasabalarrna yerlegtirilen mtisltiman cemaatin cinemli bir krsmrru tegkil eden Arap tilelerinin buralardan ahnmasr ve bunlartn Mew'e
  • 51. 50 r lHlsRiY4 KnAPqI getirilmesi idi. Her ne kadar Tiirkistan'm btiytik gehir ve kasabalarma yerlestirilen Araplarrn sayrlarrmn 200 bin oldu$unu iddia eden yazarlar varsa da bunlarrn gok iyimser bir tahminle sayrlannrn 100 bin civarrnda olmasr gerekmektedir. Bilindif,i gibi Halife 6mer, Horasan valisi Abdurrahman b. Nuaym el-Gamidi'ye bir mektup yazar:ak Aga$r Ttirkistan da ki, milsliiman Arap dilelefinin bulunduklarr yerleri brrakarak Metu'e gelip yerlegmelerini istemigtir(1). Mamafih asrl konuya girmeden once bir hususun be- lirtilmesinde yarar vardrr. O da, bu gehirlere yerlegen Arap Ailelerinin durumlarrnrry mtisltiman idArecilerinden gok farkh bir gekilde ele ahnmasr gerekti$idir. Bu Arap Aileleri; idarecilerin aksine yerli halkla mtisltiman olsun olmasrn, hig bir zaman fazla bft problemi olmamrg, onlarla anlagmrg kaynagmrg, belli bir ahenk ve dtizeni iqinde yagayan bir toplum haline gelmiglerdi. Fakat asrl mesele Halife Omer'in ortada qok fazla, ciddi bir problem olmadr$r halde mesela cemaatlar arasr stirttigme gibi, bdyle bir karara nasrl vardr$r ve kendisini; buna ikna eden asrl sebeblerin hAlA bilinmemesidir. Ne varki, Halife'nin bu emri Agafi Tiirkistan'dnki, m{isltiman Araplara ulagtr$r zaman onlarto bundan cidden gekindikleri ve eskiden beri askeri bir karargah ve Vilayet merkezi olarak kullamlan Ment gehri'nin kendilerine gok dar gelecef,ini bahane ederek bu teklifi kabule yanagmad*lan yine klasik kaynaklarrmrzda agrk agrk zikredilmektedir. I el-Yak0bi, II, s. 302. el-Yak0bi, el-Billdan, s. 6l . et-Taberi, VI, s.568.
  • 52. 'Gibb, H.A.R., s.47. oRTA ASYA',DA iSLAMIYETIN YaYntgI ve TURKLER .51 Halbuki, Mtisltiman ailelerinin Meru'e getirilmesi, dolayrsryla AEaP Tiirkistan'tn bogaltrlmasr, topluma kcik salmrg ve yeni bir geligme devrine giren isl6m Dini iqin gtiphesiz btiytik bir yrkrntr olaca$r gibi, bu tebli$ faaliyetlerinin l.:rsmen de olsa aksamasr, hatta durdurulmasr demekti. Bu aynr zamanda Arap idaresi igin mali ve ekonomik bir gok srkrnh ve problemler yaratacaktr. Acaba btittin bunlar Halife Omer'in asrl gayesi ile bir qeligki tegkil etmiyor mu idi? Qa$dag Yazarlar Ne Diyor? Halife Omer'in asrl gayesiyle qeligkili olan bu tegebbtistinii izah etmek igin tarih otoriteleri gegitli gdnigler ileri srirmektedirler. Bunlardan H.A.R. Gibb, 'Haltfe 6mer'in siyaseti, Arap fiitiihahnt muhafaza esastna dayanmtg hakiki bir uzlaEma siyaseti de{ildi. Bu siyaset AEafi Tiirkistan'tn tamamiyle braktlmast esastna da- y anmakta iili'(2) demektedir. Bir bagka otoriteye gore Merv ve civar kasabalarda fazla miktarda Arap unsuru vardr. Yarrm asrdan beri buralara yerlegen Araplar yerli halkla tam bir uyum ve ahenk iginde yagamakta idiler. Zaten islAmiyet buralarda koklegmigti. Bazr ufak tefek tegviklerle mtikemmel bir asimilasyon elde edilebilir ve bu biittin bir imparatorluk igin olmasa bile, o btilge igin asimilasyonun iyi bir Orne$i olabilirdi. M.A. Shaban bu husustaki agrklariialanna devam ederek aynen gu tutarsrz g<irOgleri ileri sflrmektedir: "6mtr bunu iince Buhara ae Semerkant'da tectilbe etmek istemig ae
  • 53. 52 .2EIGPIY4KTTAPCI knyda ileier bir bagan elde edemeyince, AEa$t Tiirkistan'dan tamamiyle geri gekilmeyi emretmigtiT'4tt . Hallfe Omer'in yukarda zikredilen ve sadece mtisltiman "Arap Ailelefinin" geri gekilmelerini emreden mektubu veya O'nun takip etti$i genel "Uzlagtna ve Sulh" politikasrndarL adr gegen yazarlar gibi AgaP Tifukistan'm bagtan baga elden Erkanlmasr hedefini giitttiSiinri iddia etmek realiteleri pek iyi de$erlendirmemek olur. Di$er onemli faktorler bir yana, Aga$r Ttirkistan'tn ticari ve iktisadi durumunun imparatorluk ae Deolet hazinesi igin ne derece onemli bir rol oynadr$rnt Omer'in bilmemesi ve takdir ebnemesine imkan yoktu. Qrinkri; ipek Yotu hdkimiyetinfz Orta-Do$u ve Dtinya ticari hayatnda ayrr bir yeri vardr. Oysa Araplal bu yolu goktandrr ellerine gegirmrgler, ve bagka devletjere kargr ekonomik ve ticdri anlamda gok onemli bir tisttinhik kazanmqlardr. ipek Yolu'nun sa$ladr$r iktisadi refah ve zenginlikler artrk senelerdir Arap gehirlerine akmaya baglamrgh. Hatta, Halife Omer zamtan zarnan Qin'ebu gl0izel mtinasebetlerin devam etmesi iqin heyetler bile gonderiyordu(a). Bunun drgrnda ortada hig bir ciddi sebep; mesela isyan, kargagahk, anargi ve bundan daha kdttisti, bozkrr Ttirkleri'nin bir hticumu ve tehlikesi mevzu bahiste de$ildi. Btitiin bunlara ra$men Halife'nin, AgaP Tiirkistan'r tamamen brrakmaya kalkrgmasr kolay kolay iginden grkrlacak bir mesele olmadr$r gibi, aym zamanda izahr zor ' Shaban, M., A., s. 90. 'Gibb,HA.R., s.47-50.
  • 54. oRTA AsyA'DA IsLAMIygrlN yAyrl,r$r ve TIJRKLER .53 bir durumdur. Bu gekilde tutarsrz gortig ve sathi iddialar ortaya atan yazarlar her ne gekilde olursa olsun, ana kaynaklarda kendi grirtiglerine kesinlik kazandrracak fazla bir malzeme bulamryacaklardrr. Meselenin Ash Nedir? Halbuki, Aga$r Ttirkistan'rn Buhara, Semerkant gibi kiiltilr, iktisat ve ticaret merkezine yerlegen mtisliiman Araplar, aradan gegen bu kadar uzun zaman iginde, ig-giiS sahibi olmuglar, yerli halkla begeri iligkilerini geligtirerek qegitli fonksiionlarr ile toplumsal hayatrn ayrrlmaz bir parqasr haline gelmiglerdir. Bu kaynagma, Yerli halktan evlenmelere varmcaya kadar gok derin boyutlara ulagmrgh. iki toplum arasrndaki, bu ahenk ve uyumun bir gok ilging olaylarma gahit olmaktayv. Zira "Semerkant Muhskemesi" ve bunu takip eden olaylar, bunun en garptcl ornekleri arasmdadrr. Mtisltiman Arap dilelerinin, Aga$r Ttirkistan ahAlisi ile tam bir uyum ve anlayrg iginde yagadrklarr, ilerde tafsilatla zikredilece$i gibi, tarili "Semerkant Muhakemesi"nde bir kere daha kendini, gosterecektir. Bu mahkemenin Semerkant'm Araplar tarafindan bogaltrlmasl ve sulh anlagmasrmn yeniden gdzden gegirilmesi igin verdi$i karara, bizzat yerli halk Araplardan razr olduklannr, birlikte ve beraberce yagadrklanru ileri siirerek itiraz edecekler ve onun tatbik mevkiine konulmasrm engelleyeceklerdir(5). Halife Ome/in ancak, daha ziyade kendisine verilen abarhlmrg bilgilerin tesiri ile yazdr$rna kani oldu$umuz bu soz konusu mektubu ile muhtemelen $ag (bu gtinkti J et-Taberi, VI, s. 568.
  • 55. 54 0 ll6g11ivA KrrAPqI Tagkent), Fergana gibi snu boylanna yerlegtirilen oe eumiyetten yoksun ae her zaman gayri miislim Tiirklertn hiicumuna matuz kalan Araplan kurtarmayt diigilndilSiinii anlamak herhalde realitelere daha uygun olur kanaatindeyiz. Agaf,r Tiirkistan'rn btiyiik 9'ehirlerine ve dnemli bolgelerine pek gok sayrda Arap Aileleri yerlegtiren Kuteybe b. Miislim, Arap siyasi hakimiyetinin tam manasryla daha yerlegmemig oldu$u tecavtizlere her zaman aqrk Fetgane ve gag bolgelerine de bir qok Arap iileteri yerleqtirmigti(6). Bunlarrn, Arap ordulartnrn ig Asya'ya do$ru ilerlemesi srrasrnda onlara destek vermeleri dtigi'intilmtigti'i' Fakat, onlar Ttirklere kargt kendilerini korumakta zorluk gekiyorlardr. Hatta, gegitli garprgmalarda Ttirklerin eline geEen ve Arap valileri tarafindan srkr bir pazarhk konusu serbest btraktlan soz konusu mtisltiman esirlerden muhtemelen bu Arap aileleri ve onlardan ahnan esirlerine kasdedilmig.olmasr akla daha uygun gelmektedir. Halife Omer, kendi dewinde, devlet hazinesinin heba olmasr ve bir gok insarun dlmesinden ote bir ige yaramayan Orta Asya fetihletinir hakh ollarak durdurulmasrm emretmigti. Bunun pek tabii bir sonucu olarak srrur boylarrnda yagayan milsliiman Araplann, gayfi mtslim Ti.irklere kargr emniyetlerini sa$lamak zor olmakta idi' igte 6mer, adr gegen mektubundaki mtisliirnanlarla bu strur boy- larrnda yagayan Arap ailelerini kasdetririg olmahydr' Buna rafimen srmr boylarrndaki mtisltimart Arap aileleri Halife 6 el-Belizuri, Fiitfrhu't-Biildan' ngr.'S. el-Miincid, Kahire' 1957' III' s' 529'
  • 56. 'el-Yak0bl. II. s. 302. et-Taberi. VI. s. 568. oRTA ASYA',DA ISLAMiYETIN YAYrLrgr ve TURKLER .55 Omer'in bu emrine "Mero bize ilar gelif'bahanesiyle.pek fazla iltifat etmemiglerdir. Di$er taraftan hem Taberi ve hem de Yak0bi'nin rivayetine gore Omer'iry onlarrn yerlerinde kalmaya razr olduklannr duyunca, Allah'a giikiir etmesi, onun bu telAgrndan kurtuldu$unu ve nasrl btiytik bir feralLhk duydu$unu gcistermektedir(7). Artrk, Omer bundan sonra tekrar Agafi Tiirkistan'rn bogaltrlmasr igin hig bir tegebbtiste bulunmamrgtrr. Halife 6mer' in Tiirkistan Harblerini Durdurmast: Halife 6mer'in yukarda da igaret edildiSi gibi uzun vadede, hig bir z€unan bdlgede Arap siyasi hakimiyetine son vermek ve Ttirk yurtlarrna.yerlegtirilmig olan Arap ailelerini koparrp almak gibi bir niyeti olmamrgtrr. Ama o, Tiirk yurtlanna yeni yeni seferler diizenlenmesini kesin bir gekilde yasaklamqtr, Zira, Emeviler'in bir gelenek haline getirdikleri bu harbler go$u zaman bir nevi yafima ve gapulculuktan ileri gidememigtir. Said b. Osman'dan itibaren baglayan (680) ve yaklagrk yarrm aslr devam eden bu ya{ma ve gapulculuk hareketlerinin daha fazla devam etmesinin artrk bir manasl kalmamrytr. O bu gergegi griren yegane Emeat Halifesi idi. Onun iEindir ki, krsa bir mi.iddet stiren hildfeti srasmda buna hassas bir gekilde riayet edilmesini isternig ve Tiirk Yurtlanna vali olarak gcinderdiSi her yetkiliye srk srk bu gerge$i hatrlatmrg ve bir gok emirnhmeler gondermigtir. Cerrah'r vali olarak gonderdi$i zaman, "saktn ola ki, Tiirk Yurtlarma gaza etmeyesiniz, elinizde bulundurdufunuz
  • 57. 56 . 2sKgRlv4 KTTAPCI yerlerc stmstkl sanhntz!" dedi$i gibi(8) Ondan sonra gelen Abdurrahman b. Nuaym'a yazdr|gt bir emirnamede de, "mi)slilmanlart (Trd,rk Yurtlarrna yeni yeni) gazalara seoketmeyesin. Allah'tn onlara fethini milyesser kidtfl yer' ler onlara yeter!" demigtir(e). Bilindi$i gibi islAm Hukukuna gtrre harbin megruiyet kazanmasr igin dtigman once Allah'a itrana, isl6m Dini ni kabule, bu olmadr$r takdirde aergi iiilemeye ga$rrlmasr gerekmektedir. Aksi takdirde meselenin goziimti ktlmglara havale edilirdi(10). Fakat, bu hususlara Emeatlet zamamnda hig bir zaman gere$i kadar riayet edilmemigtir. Emevi zihniyetine gtire J. Wellhausen'in de hakh olarak igaret etti$i gibi, "cihad, pata oe ganimet getitmeli idi, Gaye bu olmugtu, Inancrn yayiltnast de{it. Oysa Omer bu kabil cihail'tan nelret ediyordu. O, bilakis milletlerin bangg yollarilan isl6m Dini ne getirmelefini arzu etmekte iili4tt)' Bu takdirde ise harbe ve insanlarr btiytik felaketlere stiriiklemeye zaten Itizum kalmayacakh. O{uz Bek ae Semerkant'm BoEaltimast Meselesi: Halife 6mer'in, Ttirk Yurtlarr ile ilgili asrl cesur icraatlanndan bir di$eri de, giiphesiz Semerkant meselesine e$ilmesi ve gerekirse bu grizel gehri gozden grkaracak kadar 8 ez-7.ehe6 a.g.e., IV, s. 333 e et-Taberi, VI, s. 568. Aynca bkz. Giinaltay, M. $emseddin, Mufasml Tiirh Ta- nlrd, lstanbul, 1340, V, s. 304. Srddrki, A'H., a.g'e., I, s. 75. Mahmud' S.F.' a.g.e., s. 82. Haltfe Omer, uzun zamandan beri devam eden ve hig bir netice sallamayan Araplann, istanbul kugatmasrna da son vermig ve gazilerin geri ddnmeterini emretmigtir. bkz. Abu'l'Farac Tarihi,I, s. 194. Srddk, A.H.' a.g.e.,I, s.75. r0 es-Serahsi, el-Mebsfit, X, s.6. ibn Kayyim, el'Ahkrtm,l,s.5. rl Wellhausen, J., a.g.e., s. 138-139, 126.
  • 58. ORTA ASYA'DA ISLAMIYffIN YAYILI$I VETIJRKLER O 57 ileri gitmesi idi. Bilindi$i gibi Setnerkant muhasarasmda Kuteybe; her zaman oldu$u gibi iki yiizlii davranmqtr. O gehre anlagma gere$ince, sadece iki rekat namaz kilmak igin gegici bir silre girdi{i halde, sonradan €uzek'e rest gekmig ve gehri siiratli bir gekilde iggal etmigtir. igte Guzek, Kuteybe'nin bu hiyanetinin kurbaru olmasrm hig bir zarnan hazmedememig ve hayatrrun sonuna kadar Arap idaresiyle mticadele ehnigtir. O'nun en biiyiik arzusu, Semerkant igin yaprlan bu haksrzh$rn giderilmesi, miilk ve saltanatrn tekrar eski sahibine iAde edilmesi idi. Her ne kadar siyAsl olaylar bu kitabrn asrl konusu de$ilse de biz, Semerkant'tn bogalhlmasr ile ilgili bu onemli olayr, burada zikretmeyi uygun gormekteyiz. Zfta adalet tarihine "semerkant Muhakemesi" olarak gegen bu olay Kuteybe'nin hryanet ve iki ytizltilii$tinti ortaya koymaida kalmamtg, ayru zamanda Omer devrinde ciham dolduran islAm adAletinin de tarihe brraktr$r en parlak belge olmugtur. Bu muhakeme di$er taraftan Tilrk Yurtlannda Lereyan eden bir qok siyasi olaylar izah ve bir de$er htikmtine varmada bizlerc dnemli olgtide yardrm etmig olacaktrr. Temel kaynaklarrn bu konulardaki aynnhh rivAyetlerinden anlagrldr$rna gore, btiytik istdm Haltfe sinin addlet ve insafla muamelesi, O'nun, bu u$urdaki gan ve gohreti dalga dalga Tiirk Ynttarma ulagrnca €uzek tekrar harekete gegmig ve Omer'in adaletine sr$rnarak kendisine yaprlmrg olan bu haksrzh$rn giderilmesini istemigtir. Olaylarrn bundan sonraki ilging safhalarrm biz gimdi Taberiden aktarahm: Guzek iyi bir durum muhakemesi yaptrktan sonra egraftan bir heyetle $ehrin Arap valisi
  • 59. 58 . ZEKERIYA KITAPqI Siileyman b. Ebi's-Srrri'ye gelmigler ve ne istediklerini agrk agrk ortaya koyarak gtiyle demiglerdir: J.retr rtrr t*l Ss urltt .i+iJ t*lla3 Q Jr, lifi ir!" OLf lilt t:r.)l.t, fa analt ,!.i dl ri!1 u r&li uJ iri0 jtnilt.1 ".i?b oUl .lt r+ OF oulrf .rt t l "Biz Kuteybe'nin zuliim ae gailrine u{tadrk, illkemizi hakstz olarak elimizden alfu. $imdi Allah bize adalet oe insafi nasib etti, Arttk bizim Mii'minlerin Emirine bir heyet gdndermemize miisade et, Olup biten bu mezalimi O'na siiyleyelim, E$er biz haksu ae ilzerimize dilEen bir gey aarsa onu da aermeye hazrtz. Zaten biiyle bir heyet giindermeyi g o kt an dr istiy or duk' 412), Gori.ildri$ti gibi bu ifdde ve ytiksek beyanlar, diSer taraftan OPuz Bek, bu vatanperver Tiirk Beyi'nin Allah'a olan tag gibi imanrmnda ayn bir delili olmahdrr. Bunlar onun; Yiice Allah'A, Orlun adAletine olan sonsuz gtivenini, bir hesap ve kitap gtinrine olan kdklti inancrnr ortaya koymaktadr. Zaten O{uz Beki harekete gegirende isldmrn 6dil halifesi ile olan ortak "iman Paydan" idi. MAmAfih Vali, Guzek ve egrafin bu hakh iste$ine diyecek fazla bft gey bulamamrg ve onlardan bir heyetin Halife ile mtistakil gortigmelerde bulunmak iizere $am'a gitmelerini tavsiye etmigtir. isldm'rn Adil Halifesi, heyeti ve Semerkant'da ceryan eden olaylarr bi.iytik bir dikkatle dinledikten sonra Stileyman b. Ebi's-Srrri'ye gu emirnameyi gondermigtir: r? et-Taberi, VI, s. 567.
  • 60. ORTA ASYA'DA ISLAMIYE'TIN YAYILI9I VC TURKLER .59 "Semerkantltlar bana kendilerine reufl giiriilen zuliimleri ae Kuteybe'nin onlara yapttdr hiicumu, Onlann illkelerini nastl zorla elletinden alfulmq yurt ae yuualanndan siiriip Ekarfulmt bir bir siiyledilet. Sana emirnamem geldikten sonra onlart gehrin kadtsma haaale et. Bu iEi takip etmekten geride kalma, Yapilan mahkeme sonunda e$er Kafu .onlann lehine hiikmeilerse Kuteybe onlara hiicum etmeden iince iki tarafin (askeri) durumu, ne gekilile ise ona giire harcket et. Arap askerlerinin Eehri b o E altmalannt o e e ski y erlerine diinmelerini sa$la'(rs) . Meghur Semerkant Muhakemesi oe O$uz Bek: Vali geligen bu yeni durumu, gehrin mtisltiman kadrsr Ciimey b. HAdrr'a havale etti. Yeni bir mahkeme kuruldu. Bu hususta gerekli aragtrrmalar yaprhp gahitler dinlendikten soma mahkeme Semerkantlilann lehine htikmetti. Bu bir devrin adaletsizli$i ve zulmtiniin tarihge tescil edilmesi demekti. Aradan seneler geqtikten sonra Kuteybe, mageri vicdanlarda de$il, bu defa adAlet ontinde de mahkiim olmug ve hak yerini bulmugtu. Guzek, ilk anda halchh$rru isbat etmig oluyordu. Bu htiktim gere$ince Semerkant, Arap idaresi gehri bogaltacak, daha onceki, yerlerine gekilecekler ve iki taraf arasnda yeni bir sulh anlagmast yaprlacaktr' Boyle bir kararm tatbikine mevcut Arap idaresinin ne derece saygr gosterecekleri haklenda kesin bir gey soylemek mi.imkrin de$ildir. Fakat Semerkant ileri gelenleri her nedense mahkemenin bu htikmtinii tatbik ve gehrin Araplardan tahliyesini 13 et-Taberl, VI. s. 568. Kitapq Z.,a.g.mk., Tiirk Diinyasr Aragurmalarr, no' 33, s' 160 vd.
  • 61. 60 0l565piyA KITAPCT istememiglerdir. Taberi'nin rivayetine gore onlar aynen goyle demiglerdir: ".Fobl.l v3lTt F4r. t'.iti;./lt r1jr t'&Jt*.tI" "igte bu kaaimle (Araplarla) bunca yil beraber oturduk. Birbirimizle kaynagttk, Onlar bizden, bizile onlardan emin oliluk, Edel bu hiikiim uygulanacak olursa tekrar yeni bir harbe diinmiig olacafitz. Arhk zafertn kimlerin olacajmt kestirmek miimkiin de{ildir" demigler ve durumu oldu$u gibi kabul ehniglerdil(1a). Gonitdtigti gibi.Guzek, bu yeni tegebbtistinden de bir netice elde edememigtir. O'nun asrl gayesi mtisliiman Arap Ailelerini Semerkant'dan grkarmak de$il, Arap idaresinin siyAsi hAkimiyetine son vermek ve bir hig u$runa kaybetti$i mtilktine ve htiktimdarh$rna yeniden kavugmaktr. Gibb, mtisli.iman Tiirk Htiktimdarrnrn bu miicadelesini yanhg olarak de$erlendirmekte ve O'nun inang ve duygularrnda samimiyetsizlik belirtileri aramaktadrr. Hatt4 Gibb daha da ileri gitmig ve Guzek'in, Haltfe'nin dini duygulannt istismar etmek igin milsliiman oldu$unu iddia etmigtirkiIs) bu Tiirk Hiikiimilarmm yiksek gahsiyetini hafife almaktan bagka bir gey degildir. Halbuki, Q$uz B e k Araplarla gok medeni bir miicadele yapmrF ve bu miicadeleyi de kazanmrgh. Ama eevre, ozellikle stati.ikonun devam etmesinden fayda uman So$dlu tiiccarlar her zaman oldu$u gibi bu meselede de Araplarrn safinagegmiglerdir. Dolayrsiyle, o; zlmnen maSlup '' et-Taberi, VI. s. 568. 't Gibb, H.A.R., a.g.e., s.47-4t1.
  • 62. oRTA ASYA',DA lSLAMlYE"tlN YAYILI$I ve TTJRKLER .61 olmugtu. Bdyle bir mticadeleyi onun, dini duygulan agrsrndan yorumlamanrn hig bir mantrki nedeni yoktur. Mamafilu O$uz Bek, bu yenilgiyi kabul etmemig ve Arap idaresi ile miicadeleye devam ehnigtir. Egres b. Abdullah es- Siilemi zamamnda bu Kurt Politikau yeni bir insiyatifle tekrar sahneye grkacak ve beklenmedik manevralan ile Arap idaresini gok mtigktil durumlarda brakacakhr. Haltfe 6mer ae Miihte ililerin .Miktan Meselesi: Brittin bunlar Omer'in islAm adaletini uygulamada ne kadar hassas bir kimse oldu$unu gdstermektedir. O gcirtintigte Arap devletinin aleyhine olaca$r zaten belli olan bir davayr Semerkant'tn gozden grkanlmasr pahasrna kabul etmigti. Semerkanf kadrsr tam bir agrk ytireklilikle htikmetmig ve neticede Opuz Bek'in hakh oldu$u, hem de btitiin aynntrlarryla bir kere daha ortaya grkmrgh. Fakat neticede; Halife Omer'in adaletinden OSuz Bek defiil isl6m Dini kazanmrgtr. Yerli halk, OSuz Bek'in deSil islAmiyetin safina gegmeyi ve mtishiman ahali Arap idaresinin yamnda yer almayr tercih etmiglerdi. Halife Omer'in nerede ise gozle gortihir, elle tutulur adalet zevkini yagayan Semetkant ve civarr, "Haytt" belYj btittin Agafi Tiirkistan halkrmn bundan sonra, biiytik kitleler halinde isthm Hidayet gi.inegine, Allah'rn nuruna do$ru kogmalanm arhk kim dnleyebilirdi? Evet Kuteybe b. Miislim'den sonra, Agafi Tiirkistan'da islAmiyet yeni bir altrn devir daha yagamaya baglamrgtr. Yiizlerce binlerce insan Allah'rn hidayetine koguyordu. $imdi burada kar- grmrza gok dnemli bir soru grkmaktadrr. O da; Hatife 6mer devrinde Ttirk Yurtlarrnda baglahlan bu yeni isldmr yayma
  • 63. 62 . 7grcR1v4 KrrAPqr hareketinin sonucu, mtisliiman olan yeni nitihtedilerin durumu idi. Daha agrk bir ifdde ile onlann miktan hakkrnda acaba bir gey soylememiz mtimkiinmtidrir? islAmi kaynaklarda, Omer'in, Agadr Tiirkistan'dal<r kitle ihtidalanm engelleyen bu anlamsrz sebebleri ortadan kaldrrmasrndan sonra, yerli halk arasrnda isldmiyetin stiratle yayrldr$r ve halkrn Yeni Dine girmede birbirleri ile adeta yarrg ettiklerinden bahsedilmektedir(16). Daha once, gerrellikle ferdi olan ihtidalar, yerini artrk bu devirde kitle ihtidalanna brrakmrgtr. O kadar ki, Omer devrine kadar bu gekilde btu kitle ihtidas (mass conversion)'dan bahsetmek bile mtimktin de$ildiroT). Toplumsal ihtidalar olarak nitelendirebilece$imiz bu geligmeler oergi memurlarq dihkanlar hatta anliler pe mahalli prensleri bir hayli tedirgin etmigtir. Mahalli aristokrasinin bir nevi temsilcileri olan bu gruplar; kitle ihtidalan ve isl6m Dini nin aleyhine gok getin bir mi.icadele baglatmrglardrr. Di$er taraftan ihtidalar sebebiyle vergi muvazenesinin bir hayli bozuldu$u ve devlet hazinesi (beytti'l-mal)'nin aleyhine bir durum aldr$r goz ontine getirilirse, mtihtedilerin miktannrry tahminlerin gok daha tistiinde olmasr gerekmektedir. Esasen Omer'i pek gok ydnlerden tatmin eden ve Agafi Tiirkistan'a a$rrhk vermesini sa$layan Ebff SaydA'mn rivAyetleri, konunun aydrnlahlmasrnda bir dereceye kadar bizlere yardrmcr olmaktadrr(ta). Ebt Saydi'mn islAmrn adil Halifesinin huzurunda yaptrfrr resmi agrklamalarndan '6 et-Taberi, IX, s. 1354. lbniil-Esir, V, s. 5l '7 Hitty, P.K., trtisrory of the Arabs, s.232. 18 er-Taberl, VI, s. 559, ibnu'l-Esir, V, s. 50:
  • 64. oRTA ASyA',DA ISLAMIYETiN yAyllrgr ve TURKLER .53 ri$rendi$imize gore halen Arap ordulannda ki, miihtedi mevalinin sayrsr 20.000'dir. Tabiatiyle bunlar Semerkant ve Buhara'da ahnan esirler yani muhafip Tihk unsurundan olugmakta idi. Yine aym rivayet de, yerli halktan bir o kadar daha mrisliiman bulundu$u zikredilmektedir. Bunlar gtip- hesiz, vergi muafiyetinin tarunmasrndan 6nce ve bir gok zorluklara gci$tis gererek mtisltimanhklanm devam ettiren kimselerdi. Oyle ki k<ikti ta Kuteybe'ye kadar varan bu geligmeler de nazarr itibara ahmrsa Halife Omer,den once dahi bu topraklarda yagayan mtisltimanlann sayrlanmn gok btiytik miktarlara ulagmrg olmasr gerekmektedir. Halbuki Omer'in mtisltimanlan cizye ve harac,d.an muaf futmasr, agrrl hareket eden vali ve devlet memurlarrm azletmesi, emniyet ve adaleti htiktimran krlmasr gibi bir krsrm koklti tedbirlerle birlikte istdm Dini nin yayrlmasr igin baglattr$r briytik kampanya tesirini gcistermekte gecikmemig ve halk Yeni Dine btytik bir sevinEle kogmaya baglamrghr. isthm Dini ne ra$bet o kadar go$almrgtr ki, gehir ve kasabalarda yagayan bir gok insan arhk istilm Dini ne gir- mede birbirleri ile adeta yarrg eder bir hale gelmiglerdi. Zira, Halife Omer'in hazrrladr$r bu yeni ortamda mtiskiman olmak bir meziyet ve bir i.isttinltik idi. A. Miiller, bu konuda hakh olarak gok daha ileri gitmekte ve bir lcsrm gtizel beyanlarda bulunmaktadr. Buna g<ire, ihtida etmek din salikleri igin faydah bir hale geldi$inden, aym zamanda btitrin eyaletlerde hararetli bir misyonerlik faaliyeti organize eden dind ar Hallfe, ktsa
  • 65. 64 r lf,16gplyA KrrAPqr zamanda miimin kitlesinin milyonlan agttgffit mesud bir tatmin hissi ile gihdiiEst. Kitte ihtidalan Nostl izah Edilmeti? Ancak burada kargrmrza bir de$il, bir gok soru qrkmaktadrr. O da; hergeyden 6nce bu kitle ihtidalart nasil imh edilmeli idi? Bunlar zdhiri ihtidalar de{ilmiydi? Ona Yerli halk dwrin umumi haztasrna kendilerini kapttrarak milsliiman oluyorlarfu. Miisltimanltklan, dini inang ve yagayrglarr gimdilik sAdece kuru bir taklitten ibaretti. Yann, ihtida etmek ve mtisltiman olmak cazibesini kaybetti$indg bunlar yine eski yagayrg ve dinlerine donebilirlerdi. Bu taktirde, onlar islAma gore mtirted olacaklar ve boyunlarrn vurulmasr, artrk kagrmlmaz bir bale gelecekti. Aynca; bu ibtidai milslilmanlann isl6m Dini nin toplumda yerlegme ae koklegmesinde ne gibi bir faydnst olacaktt? l Biittin bu soru ve agrklamalar f. Wellhausen, A. Miiller, hatta H.A.R. Gibb gibi koyu hrristiyan yazarlarrn nerede ise kendilerini yiyip bitiren soru ve onlann kafalarrru allak, bullak eden geligmelerdi. A. Miiller, kendini tiiketen bu geligmeleri, yine kendi grkmazlarr agrsrndan olumlu olarak izah etmeye gahgmakta ve bize gcire nerede ise zffvaya varan gdrtigler ileri stirmektedir. Ona gore; "Bunlar her ne kadar iin planda zahiri ihtidalar idiyse de isl6m Hukukuna gfue irtiddd'n baglangtgtan beri cezastntn iiliim oldu{u, yani bir defa Kur'an'a kazandrtlanlar igin geri diinmenin imkanstz oldudu te Wellhausen, J., a.g.e., s. 129.
  • 66. oRTA ASYA'DA ISLAMIYE-rIN yAyILIgI VeTURKLER .65 unutulmamahdt. Bdylece hig olmazsa bunlardan sonra ki ikinci nesil biiyiik bir eksetiyetle gok iyi miisliimanlatdan olugacakh, Her haliikarda Omer,in bu emirnamelefi ile. AIIah'a inananlarm di{er dini cemaatlere kary iistiinlii$ii b iiy iik iilgiiile go lalmtE oluy or du'420t. A. Miiller'in bizim tasvip etmedi$imiz ve fakat bir krsrm yazarlar tarafindan iyimser olarak kabul edilen bu beyanlarr ve isldmiyetin, Halife Omer devrinde bagta Tiirk Yurtlart olmak tizere imparatorlu$un genig hudutlarr ve diger bolgelerinde kazandr$r bu bag drindiinicii geligmeleri krskanan ve bunda mribale$a edildi$ini iddia eden yazarlar da yok de$ildir. Mesel4 J. Wellhausen,in eserini Ttirkgeye geviren F. Igtltan, 6mer deurinde Do{u,da oe Bah'da milyonlarca kiEinin ihtida ettifii iditia* igin delil ae isbat a asrt alan bulmak gergekten de giig o lacaktr,' demektedir(2r). M.A. Shaban, bu kabil krsrr gdrtigler beyan etmede Batrh meslektaglarrndan gok daha ileri gitmektedir. Nitekim ibn Saad'm mticerred bir rivayetine dayanan Miiellif bu devirde ihtida edenlerin sayrlarr hakkrnda qok gi.ilting tn Muller, A., Geshichte des IsIdm,I, s. 439. Kremer, y., Culturgesechichte des Orients,I,s. 174. Miiellifin dedi[i gibi, lchm Dini nin milrtedler hakhndaki bu hiikmii hig bir :aman ilk miihtedilerin bagtnda Demokresin Kiltncr gibi asth iurup knlmamqtr. Miirredler igin, biiyiik bir baslcaldtrnw otrnadt[r siirece Hz. (imir devrindeki uy.gulamalarda da gdriildiidii gibi bu hiikmiin iira editmedi[i gibi, Isl6m Tarihinde bunun uyguranmast da yokrur. Bu devirrerde Miih;edbr; bpte t1y lulnan de[il uygurama, hatirratilmosma dahi rikum hissedilmemigtir. zaten Hak Dine su veya bu nedenre bir defa girenlerin tekrar eski dinteiine dtindiikleri ender olaylardan bile defiildir. Bu giin dahi Afrika da lilim Dini ne girel ,ilkel kabile mensuplartna Hrrtstiyan misyonerler pek gok cazip geyler verdikleri halde, onlarm lsl6m Dini'ni hig bir zamai terketmriiitrri gctriilmiirtilr. ZK. t' Wellhausen, J., a.g.e., s. 138.
  • 67. 66 o lf,KsRlY4 KnAPqI iddialarda bulunmaktadrr. Ona gore; bunlann say$r sadece 4000 kigidir. O bu kabil ham gor0glerinde insan havsalasrm isyana zorlayan beyanlannda bulunmakta ve "muhtedilerin aergiden ffiuaf tutulmasrna ra{men islfrm Dini nin Horasan'da pek fazla ra$bet giitmedi{ini ilefi siirmektedir'4u). Q a! d ag Yaz arlar Yanilty or : Buraya kadar yaptrsrmrz biitiin bu agrklamalar, isl6m Dini ttdrn Tiirk Yurtlannda kazandr$r bu bag dcindtirticti geligmeleri gormemezlikten gelmek veya inkar ehnek ancak kor bir taassub olur. Tiirklerle ilgili meselelerde H.A.R. Gibb'e benzer olumsuz tavrrlarr ile yakrndan tamdr$rmu M.A. Shaban bu Mrcrh Yazar'rn boylesine tutarsu gortiglerini tabii kargrlamamrz gerekmektedir. Mamafih onun; Omer devrinde; de!1| Agait Tiitkistan, hatta btittin Horasan'da ki miihtedilerin miktan hakkrnda ileri siirdri$ti bu goriigleri, gimdiye kadar bu yolda gosterilen. btiyiik gayret ve elde edilen olumlu neticeleri pek fazla bir de$erlendirmeye tabii tutmadan verilmig son derece sathi, tutarsrz, ilmi ciddiyetten mahrum gortigler olarak kabul etmemiz gerekmektedir. Halbuki, Tiirk Yurtlannda islfrm Dini'nin, bereketli tohumlan ilk defa Halife Omer tarafindan atrlmrg da de$ildir. Ondan gok daha cince yukarrda da igaret edildi$i gibi Kuteybe b. Miislim, mtlstesna bir vali olarak isldmiyetin yayrlmasr igin her ttirlti takdirin tisttinde getin miicadeleler vermig, Yeni Dini, Buhata, Semerkant glbi Agafi Tiirkistan'm en eski din, krilttir ve medeniyet tt Shaban. M.A., a.g.e., s.87.