CSR Thesis presentation

2. धनाजी नाना चौधरी विद्या प्रबोवधनी संचवित
िोकसेिक मधुकरराि चौधरी समाजकार्य
महाविद्यािर्, जळगांि
( नॅक प्रमावित “अ” श्रेिी प्राप्त )
-: िघु शोध प्रबंध अहिाि :-
विषर् :- टेक मवहंद्रा कं पनीच्र्ा सी. एस. आर धोरिातून राबविल्र्ा जािा्र्ा
"Empowering Through Education" ( वशक्षिाद्वारे सबिीकरि )
र्ा शैक्षिीक उपक्रमातून झािेल्र्ा पररितयनाचा समाजकार्य दृष्टीकोनातून
अभ्र्ास.
संदर्य :- पुिे वजल्यातीि वजल्हापररषद शाळा.
वदपक राजेंद्र पाटीि
संशोधक
एम. एस. डब्िू वद्वतीर् िषय
प्रा. डॉ. राके श चौधरी प्रा. डॉ. र्शिंत जी. महाजन
मागयदशयक प्रर्ारी प्राचार्य
उत्तर महाराष्ट्र विद्यापीठ, जळगांि
सन :२०१७ -२०१८

3. -: प्रस्तािना :-
“औद्योवगक सामावजक जबाबदारी म्हिजे व्र्िसार् ,नैवतकदृष्ट्र्ा िागिे आवि मोठ्र्ा
स्थावनक समुदार् आवि समाजातीि तसेच काम करिा्र्ा िोकांपैकी जीिन आवि
तर्ांच्र्ा कु टुंवबर्ांना गुिित्ता सुधारिा करतांना आवथयक विकासात र्ोगदान.”
घटक -
 इवतहास
 सी. एस. आर चे धोरि
 सी. एस. आर धोरिाचे वनर्म ि कार्दा
 सी. एस. आर धोरि अंतगयत उपक्रम
 कं पनीत कामकाज कसे चािते?
 Schedule VII
 सी. एस. आर चे दृश्र् स्िरूप
 सी. एस. आर ची ततिे
 टेक मवहंद्रा विवमटेडचे मवहंद्रा ग्रुप कं पनीचे कॉपोरेट सामावजक उत्तरदावर्ति :-
१.शािेर् वशक्षि
२.रोजगार
३.अपंगति

4. या विषयाची वििड करण्यामागचा उद्देश म्हणजे उद्योगंदद्या्या सामावजक
जबाबदारी्या कायद्यातील तरतुदीिुसार देशातील उद्योगादिी आपल्या विव्िळ
िफ्या्या २% इतका विंी सामावजक जबाबदारी म्हणूि वदला जािा. कद जुष
वकिा िफ्यामागेच ंािणाऱ्या उद्योगंदद्यादिा सािजजविक जबाबदाऱ्या उचलणे
भाग पाडण्यासाठीहा उत्कृष्ट उपाय .भारता्या अगवणत सामावजक गरजा
आहेत. गेल्या काही दशकादत भारतीय उद्योगंददे मोठ्या प्रमाणात श्रीमदत
झाले आहेत.
त्यामुळे आपल्या यशातील काही भाग, िाटा समाजाला देणद ही त्यादची
जबाबदारी आहे.
-: संशोधन विषर्ाची वनिड :-

5. -: संशोधन प्रश्न :-
एखाद्या विषयाबद्दल सदशोंि करीत असतादिा विवशष्ट प्रश्न डोळयादसमोर ठेिािे लागतात. सदशोंिाचे
प्रश्नाची उत्तरे शोंण्यासाठी सदपूणज सदशोंि प्रविया सुरु होते.
 सी.एस.आर म्हणजे काय?
 सी.एस.आर मंील ंोरणे ि उपिम कसे असतात?
 सी.एस.आर ंोरण कुणाला लागू होते?
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या" Empowering Through Education" या उपिमाची सामावजक
विकासासाठी उपयुक्तता वकती प्रमाणात आहे ?
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमामुळे सदर
भागातील शैक्षवणक विकास वकती प्रमाणात आहे ?
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमामुळे सदर
भागातील विद्यार्ाांचे प्रमाण िाढले आहे का ?
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमाद्वारे
विद्यार्थयाांिा कोणकोणत्या सुविंा पुरविल्या जातात ?

6. -: संशोधन उद्देश :-
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमामुळे सदर
भागातील शैक्षवणक विकासाचे प्रमाण जाणणे.
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमामुळे सदर
भागातील विद्यार्ाांचे शाळेतील हजेरीचे प्रमाणाचे सिेक्षण करणे.
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमाद्वारे
विद्यार्थयाांिा वमळत असणाऱ्या सुविंादचा विद्यार्ी लाभ घेतात का ते जाणणे.
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमातूि
विद्यार्थयाां्या सिाांगीण विकासाबाबत मावहती घेणे.

7. -: गृहीतकृ तर्े :-
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमामुळे
सदर भागातील शैक्षवणक विकासाचे सकारात्मक पररितजि झाले आहे .
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education"या उपिमामुळे
सदर भागातील विद्यार्ाांचे शाळेतील हजेरीचे प्रमाण िाढले आहे.
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमाद्वारे
विद्यार्थयाांिा वमळत असणाऱ्या सुविंादचा विद्यार्ी पुरेपूर लाभ घेतात.
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education"या उपिमातूि
विद्यार्थयाांचा सिाांगीण विकास झालेला आहे .
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education"या उपिमातूि
विद्यार्ी सकारात्मक आहेत .

8. -: अध्र्र्न क्षेत्र :-
सदर सदशोंि क्षेत्र हे पुणे वजल्यातील ग्रामीण भागात आहे. पुणे वजल्यातील वजल्हा
पररषद शाळादमध्ये वक सी.एस.आर ंोरण हे राबविले जाते. या वठकाणी टेक मवहदद्रा फाऊद डेशि हे टेक मवहदद्रा
वलवमटेडचे मवहदद्रा ग्रुप कदपिीचे कॉपोरेट सामावजक उत्तरदावयत्ि आहे. ते कॉपोरेट स्ियदसेिकादिर विशेष लक्ष
देऊि वशक्षण, रोजगार आवण अपदगत्िा्या क्षेत्रादत अर्क काम करीत आहे. हे भारतात बारा वठकाणी कायज
करते. टेक मवहदद्रा फाउदडेशिचा व्यापक लक्ष्य 'वशक्षणाद्वारे सबलीकरण' आहे. हे सरकारी प्रार्वमक
शाळादबरोबर चालते जेणेकरूि सातत्यपूणज पररितजि होऊ शकेल. शैक्षवणक कायजिम सुंारण्या्या
सुंारणेिर लक्ष केंद्रीत करूि िदवचत समूदातील मुलादपयांत दजेदार वशक्षण देण्यासाठी शाळा, वशक्षक आवण
समाजासह कायजरत आहे.सदर क्षेत्रात "Empowering Through Education“(वशक्षणाद्वारे सबलीकरण)
या शैक्षवणक उपिमातूि झालेले पररितजि समाजकायज दृष्टीकोिातूि जाणूि घेण्यासाठी सदशोंकािे या
क्षेत्राची वििड केलेली आहे.
तसेच सदर विषयादसाठी सदशोंकास सदशोंि करण्यासाठी आिड विमाजण होईल ि
भविष्यात या क्षेत्रात काम करण्या्या दृष्टीकोिािे सदशोंकािे हे क्षेत्र वििडले आहे.

9. -: नमुना वनिड :-
िमुिा वििडी्या “ सदभाव्यता आवण गैरसदभाव्यता ” अशा दोि पद्धती आहेत. सदर
विषयाबाबत सदशोंि करण्यासाठी सदशोंक शास्त्रीय दृष्टीकोिातूि सदशोंि व्हािे
यासाठी समग्राची सदभाव्यता िमुिा वििड पद्धतीतील सांा यादृव्िक िमुिा
पद्धतीतील ‘लॉटरी पद्धती’ या िमुिा वििड पद्धतीचा उपयोग के ला आहे.कारण या
पद्धतीत एककाची वििड आिश्यकतेिुसार के ली जाते.
समग्रातील १० शाळादमंूि त्यापैकी सदशोंिासाठी ०२ शाळादची
लॉटरी पद्धतीिे वििड के ली आहे. तसेच ०२ शाळादमंूि प्रत्येकी २५ असे एकूण
५० वििेदक (विद्यार्ी) सोयीस्कर िमुिा वििडीतूि वििडले आहेत.

10. -: तथ्र् संकिन पद्धती :-
१) प्राथवमक पद्धत :-
सदर सदशोंिात प्रार्वमक तर्थय सदकलि पद्धतीत मुलाखत अिुसूची, विरीक्षण या पद्धतींचा अिलदब केला
आहे.
अ) मुिाखत अनुसूची -
अध्ययि विषयाशी सदबदंीत तर्थये सदकलि करण्यासाठी सदशोंक प्रत्यक्ष अध्ययि क्षेत्रात जाऊि
तेर्ील वििेदकादिा भेटूि अध्ययि विषयाशी सदबदंीत मुलाखत अिुसूची भरूि घेतली आहे.
ब) वनररक्षि -
मुलाखत अिुसूची्या माध्यमातूि तर्थय सदकलि करतादिा या पद्धतीला पुरक म्हणूि सदशोंकािे
विरीक्षण या पद्धतींचा अिलदब केला आहे.
२) दुय्र्म पद्धत :-
तर्थय सदकलि जास्तीत जास्त प्रभािी व्हािे म्हणूि सदशोंकािे प्रकावशत ि अप्रकावशत सिज वलवखत
सामग्रीचा समािेश केला आहे. पुस्तके, िृत्तपत्रे, मावसके , वियतकावलके, ऑिलाइि पोटजल तसेच सी.एस.आर
तज्ादशी चचाज या सिज गोष्टींचा िापर केला आहे.

11. िणजिात्मक सदशोंि आराखड्यामुळे औद्योवगक सामावजक जबाबदारी
(C.S.R) ्या "Empowering Through Education"( वशक्षणाद्वारे
सबलीकरण) या शैक्षवणक उपिमातूि पररितजि झालेले आहे का हे
समाजकायज दृष्टीकोिातूि जाणूि घेण्यासाठी सदशोंकाला सिज मावहतीचे
वििेचि ि मावहती वमळविणे सोईस्कर होईल यासाठी सदशोंकािे या
आराखड्याची वििड केली.
-: संशोधन आराखडा :-

12. -: ठळक वनष्ट्कषय :-
 खुला प्रिगाजतील वििेदकादची सदख्या ही अवंकादश असूि अिुसूवचत जमाती्या प्रिगाजतील वििेदकादचे
प्रमाण अल्प आहे. वहददू ंमाजतील वििेदकादची सदख्या ४० असूि त्यादचे प्रमाण ८० प्रवतशत आहे.
 मराठी ही बोलीभाषा असणाऱ्या वििेदकादची सदख्या अत्यावंक असूि उदूज ि इतर भाषा बोलणाऱ्या
वििेदकादचे प्रमाण अल्प आहे.
 कुटूदबाचे १ लाखापेक्षा जास्त िावषजक उत्पन्ि असणाऱ्या वििेदकादची सदख्या अवंकादश असूि २०
हजारा्या आत िावषजक उत्पन्ि असणाऱ्या वििेदकादची सदख्या अल्प प्रमाणात आहे.
 कुटूदबातील िातािरण सांारण आहे असे अवंकादश वििेदकादचे म्हणणे आहे असूि कुटूदबातील
िातािरण तणािाचे आहे असे म्हणणायाांचे प्रमाण अल्प आहे.
 व्यिसायातूि कुटूदबातील गरजा भागत िसणाऱ्या वििेदकादची सदख्या अवंकादश असूि काही प्रमाणात
भागात असणाऱ्यादचे प्रमाण अल्प आहे.
 सी.एस.आर विषयी मावहती असणाऱ्या वििेदकादची सदख्या अवंकादश असूि मावहत िसणाऱ्याचे प्रमाण
अल्प आहे
 सी.एस.आर अदतगजत सुविंादचा लाभ घेत असणाऱ्या वििेदकादची सदख्या अवंकादश असूि सुविंादचा
लाभ घेत िसणाऱ्या वििेदकादचे प्रमाण अल्प आहे .

13.  सी.एस.आर अदतगजत शाळेत स्ि्िता विषयक उपिम राबविले जातात असे अवंकादश वििेदकादचे
म्हणणे असूि स्ि्िता विषयक उपिम राबविले जात िाही असे म्हणणाऱ्या वििेदकादचे प्रमाण अल्प आहे.
 सी .एस.आर अदतगजत िीडास्पंाांसाठी प्रोत्साहि वमळते असे अवंकादश वििेदकादचे म्हणणे असूि
सी.एस.आर अदतगजत िीडास्पंाांसाठी प्रोत्साहि वमळत िाही असे असे म्हणणाऱ्या अल्प प्रमाण आहे.
 सी.एस.आर अदतगजत मुलींसाठी वशिणकामाचे प्रवशक्षण वदले जाते असे अवंकादश वििेदकादचे म्हणणे
असूि मुलींसाठी प्रवशक्षण वदले जात िाही असे कुणाचेही म्हणणे िाही.
 सी.एस.आर अदतगजत व्यवक्तमत्ि विकास कायजिम हे मिोरदजिासाठी घेतले जातात असे अवंकादश
वििेदकादचे म्हणणे असूि िाट्यस्पंाज मिोरदजिासाठी घेतल्या जातात असे म्हणणाऱ्या अल्प प्रमाण आहे.
 सी.एस.आर ंोरणामुळे शैक्षवणक गुणित्तेत िाढ झाली आहे असे अवंकादश वििेदकादचे म्हणणे असूि
एकूण जीििमािात बदल झाले आहे. असे म्हणणाऱ्या वििेदकादचे प्रमाण अल्प आहे.
 सी.एस.आर ंोरणामुळे सिाांगीण विकास ि होण्याचे कारण िैयवक्तक अडचण हे आहे असे अवंकादश
वििेदकादचे म्हणणे असूि कौटुदवबक असहकायज, वशक्षकादचे असहकायज असे म्हणणाऱ्या वििेदकादचे प्रमाण
अल्प आहे.
 सी.एस.आर उपिमाबाबत सकारात्मक प्रवतविया देणाऱ्या वििेदकादची सदख्या अवंकादश असूि
िकारात्मक प्रवतविया देणारे एकही वििेदक िाहीत.
 सी.एस.आर ंोरणातील Empowering Through Education सदकल्पिा योग्य आहे असे अवंकादश
वििेदकादचे म्हणणे असूि सदकल्पिा बरी आहे.असे म्हणणाऱ्या वििेदकादचे प्रमाण अल्प आहे.

14. उपकल्पनांची वसद्धता :-
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमामुळे सदर भागातील शैक्षवणक विकासाचे
सकारात्मक पररितजि झाले आहे .हे गृहीतकृत्य वसद्ध झाले आहे
कारि –
सारणी ि.३.६ असे वसद्ध होते वक शाळेत सी.एस.आर येण्यापूिीची वस्र्ती ि आता्या वस्र्तीत बरेच चादगले बदल झाले आहेत.
सी.एस.आर ्या ंोरणामुळे सदर भागातील विद्यार्थयाांचे शाळेत येण्याचेही प्रमाण िाढले आहे.
सारणी ि. ३.७ असे वसद्ध होते वक शाळेतील विद्यार्थयाांमध्ये अभ्यासाची आिड विमाजण झाली आहे.
सारणी ि. ४.५ असे वसद्ध होते वक शाळेत सी.एस.आर अदतगजत राबविलेल्या आरोग्यविषयक उपिमातूि विद्यार्थयाांिर चादगला पररणाम
झालेला आहे.
सारणी ि. ४.९ असे वसद्ध होते शाळेतील विद्यार्थयाांमध्ये िीडा स्पंाांमुळे खेळाडूिृत्ती विमाजण झाली.
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमामुळे सदर भागातील विद्यार्ाांचे शाळेतील
हजेरीचे प्रमाण िाढले आहे. हे गृहीतकृत्य वसद्ध झाले आहे
कारि-
सारणी ि. ४.२ असे वसद्ध होते वक शाळेत सी.एस.आर ंोरण अदतगजत विद्यार्थयाांिा िया, गणिेश, अिादतर पुस्तकद वमळतात त्यामुळे
िाचिाची आिड विमाजण होते.
सारणी ि. ४.४ असे वसद्ध होते वक शाळेत सी.एस.आर ंोरण अदतगजत विद्यार्थयाांसाठी आरोग्यविषयक विविं उपिम राबविले जातात.
त्यामुळे विद्यार्ी आजारी पडण्याचे प्रमाण कमी आहे.
 सारणी ि. ४.५ असे वसद्ध होते वक शाळेत सी.एस.आर अदतगजत राबविलेल्या आरोग्यविषयक उपिमातूि विद्यार्थयाांिर चादगला पररणाम
झालेला आहे. त्यामुळे ते फारसे आजारी पडत िाहीत ि शाळेत रोज हजर राहतात.
 सारणी ि. ४.८ असे वसद्ध होते वक शाळेत सी.एस.आर अदतगजत िीडा स्पंाांसाठी प्रोत्साहि वमळते.त्यातूि त्यादचा उत्साह वटकूि राहतो.

15.  सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमाद्वारे विद्यार्थयाांिा वमळत असणाऱ्या सुविंादचा विद्यार्ी
पुरेपूर लाभ घेतात.हे गृहीतकृत्य वसद्ध झाले आहे.
कारि –
सारणी ि. ४.१ मध्ये असे वसद्ध होते वक सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या उपिमाद्वारे विद्यार्थयाांिा वमळत असणाऱ्या सुविंादचा विद्यार्ी पुरेपूर
लाभ घेतात.
सारणी ि. ४.५ असे वसद्ध होते वक शाळेत सी.एस.आर अदतगजत राबविलेल्या आरोग्य विषयक उपिमातूि विद्यार्थयाांिर चादगला पररणाम झालेला
आहे.
सारणी ि. ४.९ असे वसद्ध होते शाळेतील विद्यार्थयाांमध्ये िीडा स्पंाांमुळे खेळाडूिृत्ती विमाजण झाली.
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमातूि विद्यार्थयाांचा सिाांगीण विकास झालेला आहे .
हे गृहीतकृत्य वसद्ध झाले आहे
कारि –
सारणी ि. ३.७ असे वसद्ध होते वक शाळेतील विद्यार्थयाांमध्ये अभ्यासाची आिड विमाजण झाली आहे. त्यामुळे त्याद्या गुणित्तेतही िाढ झाली आहे.
सारणी ि. ४.९ असे वसद्ध होते शाळेतील विद्यार्थयाांमध्ये िीडा स्पंाांमुळे खेळाडूिृत्ती विमाजण झाली.
सारणी ि. ४.१४ मध्ये असे वसद्ध होते वक सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या उपिमाद्वारे विद्यार्थयाां्या गुणित्तेत िाढ झाली आहे तसेच
व्यक्तीमत्िात बदल झाला आहे.
 सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या "Empowering Through Education" या उपिमातूि विद्यार्ी सकारात्मक आहेत .
हे गृहीतकृत्य वसद्ध झाले आहे
कारि –
सारणी ि. ४.१६ मध्ये असे वसद्ध होते वक सी.एस.आर ंोरणातूि राबविलेल्या उपिमातूि विद्यार्ी सकारात्मक आहेत.कारण सी.एस.आर ंोरण
हे विद्यार्थयाां्या फायद्यासाठी आहे.
सारणी ि. ४.१७ मध्ये असे वसद्ध होते वक सी.एस.आर ंोरणातील "Empowering Through Education" ही सदकल्पिा विद्यार्थयाांसाठी
अवतशय योग्य आहे.

16. -: सुचना :-
समाजासाठी सुचिा –
 समाजातील व्यक्तींिी सी.एस.आर ंोरणाविषयी अवंकावंक जाणूि घेणे.
 समाजातील व्यक्तींिी सी.एस.आर ंोरणादतील उपिमात अवंकावंक सहभागी होणे .
शासिासाठी सुचिा -
 सी.एस.आर अदतगजत उपिम राबविण्यासाठी शासिािे प्रत्येक उद्योगात एक सवमती स्र्ापि करणे.
 सी.एस.आर ंोरण अजुि उपयुक्त ि प्रभािशाली बिविणे.
शालेय सदस्र्ादसाठी सुचिा –
 शालेय सदस्र्ादिी सी.एस.आर ंोरणादतील उपिमातूि शाळेचा विकास करिूि घेणे.
 विद्यार्थयाांमध्ये सी.एस.आर ंोरणादविषयी जागृती विमाजण करणे तसेच विद्यार्थयाजिा सी.एस.आर ची ओळख
करूि देणे.
औद्योवगक सदस्र्ादसाठी सुचिा –
 उद्योगादिी सकारात्मक ि सामावजक दृष्टीकोि ठेिूि सी.एस.आर ची पारदशजक अदमलबजािणी करणे.
 ज्या उद्योगंदद्यािा सी.एस.आर ंोरण लागू होते त्यादिी त्यातूि जास्तीत जास्त उपिम राबविण्यासाठी
पुढाकार घ्यािा.

17. -: सददभज ग्रदर्सूची :-
ितयमानपत्र -
 Jan 28, 2013 चे लोकसत्ता ितजमािपत्र
 Feb 7, 2016 चे महाराष्र टाईम्स ितजमािपत्र
वचत्रफीत -
 'कॉपोरेट सोशल ररस्पॉवन्सवबवलटी (सीएसआर) काय आहे? – YouTube
िेबसाईट-
 www.corporatesocialresponsibility.com
 www.shodhganga.inflibnet.ac.in
 www.techmahindrafoundation.org
ग्रंथ-
 घोटाळे रा.िा , “सामावजक सदशोंि पद्धती, प्रर्म आिृत्ती –सप्टेंबर -२०००
 प्रदीप आगलािे, “सामावजक सदशोंि पद्धती शास्त्र” िागपुर
 पी.िाय .र्ोटे , “सामावजक सदशोंि” िागपूर