Het Refugee Academy symposium van 11 mei in Frascati stond in het teken van levensverhalen.

1. 1
Refugee Academy, Vrije Universiteit Amsterdam, 2019
De betekenis van levensverhalen voor de
inclusie van vluchtelingen: wetenschap en
theater in gesprek met elkaar
11 mei 2019 – in Frascati Amsterdam
Verslag symposium
1. Opening door Elena Ponzoni
2. Welkomstwoord door Mark Timmer
3. Verdieping door Pim Scholte
 De betekenis van verhalen vanuit psychologisch perspectief
4. Interactieve paneldiscussies
 Narrative Exposure Therapy met Jetske van Heemstra, Louke Brands en Rina Ghafoerkhan
 Theaternarratief voor het herstel van vluchtelingen met Jetske van Heemstra, Elike Roovers
en Naomi Namutebi
5. Pauze
6. Intermezzo door Bright Richards
7. Verdieping door Halleh Ghorashi
 De betekenis van verhalen vanuit sociologisch en antropologisch perspectief
8. Interactieve paneldiscussie
 Het gebruik van theater in het vertellen van je eigen verhaal met Jacomijne Prins en Bright
Richards
9. Interactieve discussie met Chafina Bendahman en Nasim Miradi
10. Terugblik en afsluiting door Joris Rijbroek met Pim Scholte en Halleh Ghorashi
Enkele reflecties op het programma door bezoekers:
‘Elke professional heeft het af en toe nodig herinnerd te worden dat ieder mens een ander verhaal heeft. Door onder andere
tijdsdruk en onwetendheid werk je echter vaak in één categorie.’
‘Vanuit verschillende disciplines naar één thema kijken: inspirerend! Ik heb nieuwe woorden gevonden en herkenning.’
‘Ik heb weer gemerkt hoeveel raakvlakken wetenschap en kunst hebben en hoe belangrijk en vruchtbaar de uitwisseling tussen
beide vakgebieden is.’

2. 2
Refugee Academy, Vrije Universiteit Amsterdam, 2019
‘Tijdens dit symposium heb ik meer geleerd over het belang van storytelling en dat wij als organisaties die met de
nieuwkomers werken, er tijd en ruimte voor moeten maken.’
‘Tijdens het panel over de Narrative Exposure Therapy werd ik herinnerd hoe belangrijk een concrete vorm, zintuigen, ruimte
en betrokkenheid bij therapie zijn. Ik vond het symposium briljant goed en inspirerend, (…) maar ik blijf het gebruik van het
woord vluchteling als beschrijving van mensen die recent of ooit gevlucht zijn ingewikkeld vinden.’
‘Het was heel interessant om te horen welke rol verhalen spelen in verschillende disciplines – maar ook om hierdoor meer
inzicht te krijgen in wat de kansen en beperkingen zijn van deze disciplines.’
‘Het zou mooi zijn om in toekomst meer samenwerkingen aan te gaan om elkaars aanpakken niet alleen aan te vullen maar
gezamenlijk nieuwe innovatieve aanpakken te co-creëren.’
- Verslag van het symposium -
Het Refugee Academy symposium van 11 mei in Frascati stond in het teken van levensverhalen.
‘Gedurende de dag kwamen bezoekers vanuit verschillende expertises samen om de grenzen van hun
reguliere werk onder ogen te zien. Zij moesten over deze grenzen heen stappen om de blinde vlekken te
betreden’ (Keulemans, 2019). Elena Ponzoni opende het symposium als dagvoorzitter en gaf uitleg
over hoe de Refugee Academy een kader biedt waarbinnen academische, professionele en lokale
kennis aan elkaar wordt verbonden om onderzoek en praktijk rondom vluchtelingenproblematiek
dichter bij elkaar te brengen. Na Elena Ponzoni, nam Mark Timmer van Frascati het woord om te
vertellen over “De Onvertelde Stad.” Dit is een nieuwe langlopende programma lijn van Frascati die
zich richt op de ontwikkeling van theater over de stad, mét de stad. ‘Theater dat zich verhoudt tot
urgente urbane thema’s en tot stand komt in nauwe samenwerking met Amsterdamse instellingen
en bewoners’ (Frascati, 2019).
Pim Scholte (psychiater en onderzoeker bij Arq) vertelde eerst over een echtpaar uit Iran, waarbij de
behandeling van de vrouw een lange en moeizame start kende. Toen er uiteindelijk ruimte kwam om
over andere zaken te praten, had Pim het stel naar hun levensverhaal gevraagd. Dit raakte het
echtpaar emotioneel; er bleek in al hun jaren in Nederland nog nooit naar gevraagd te zijn, terwijl zij
altijd veel eigenwaarde hadden ontleend aan hun maatschappelijke rollen in Iran, en er groot respect
genoten. Deze casus illustreert hoe de feitelijke identiteit van mensen genegeerd kan worden. De GGZ
bijvoorbeeld, waar het gaat om diagnostiek en behandeling, “probeert mensen te vangen in lineaire
verbanden, zoals tussen ziekmakende factoren en stoornis”. Verhalen gaan over de beleving van
mensen zelf. Het vertellen van het eigen verhaal roept de identiteit van de patiënt naar voren, doet
een relatie ontstaan tussen verteller en luisteraar, en geeft naast de moeilijkheden ook ruimte aan de
krachten van de verteller.
In de interactieve paneldiscussie die hierop volgde, ging Jetske van Heemstra in gesprek met Louke
Brands en Rina Ghafoerkhan (Arq Psychotrauma Expert Groep) over de Narrative Exposure Therapy
(NET). NET is een behandelmethode waarbij een patiënt aan de hand van een lint (wat symbool staat
voor de levenslijn) bloemen en stenen neerlegt voor positieve en negatieve gebeurtenissen in het
levensverhaal. Tijdens de behandeling, krijgt de patiënt de ruimte om aan de hand van elke steen of
bloem traumatische- of leuke gebeurtenissen te bespreken. “Er zijn geen woorden om sommige
dingen te beschrijven, maar door narratieve exposure therapie wordt dit wel mogelijk.” Een van de
behandelaars vertelt over een patiënt die in eerste instantie geen bloemen wilde leggen. Na de

3. 3
Refugee Academy, Vrije Universiteit Amsterdam, 2019
therapie besefte hij dat het genuanceerder lag, dat er niet alleen maar stenen waren, maar dat er ook
heel veel mooie en warme momenten waren die hem hadden gevormd - waarop de patiënt zich
realiseerde dat niemand jouw bloemen van je kan afnemen. Een bezoeker van het symposium gaf
achteraf als reactie dat de concrete vorm van deze behandelmethode haar inspireerde. ‘NET is een
techniek om verhalen te vangen en geeft ruimte voor zintuigen, de ruimte om ons heen en de
werkelijkheid van het nu betrokken zijn.’
Vervolgens ging Jetske van Heemstra in gesprek met Elike Roovers en Naomi Namutebi (DEGASTEN)
over de rol van het theater-narratief voor het herstel van vluchtelingen. ‘Van het donker naar het licht.
Dat is de beweging die Elike Roovers haar spelers vanavond wil laten maken, voor onze ogen, tijdens de
voorstelling van DEGASTEN met een tiental vluchtelingen. Die kwamen bij haar terecht via Arq, waar
ze in behandeling zijn voor hun trauma’s’ (Keulemans, 2019). Elike vertelt hoe bij de producties van
DEGASTEN narratieven centraal staan en dat het gaat om het luisteren naar elkaar en het erkennen
van de ander(s verhaal). In Nederland focust men op bed, bad en brood, maar men zou ook aandacht
moeten besteden aan barmhartigheid. Naomi Namutebi ‘deelt vanavond in Let There Be Light het
podium met anderen die bij Arq lopen vanwege een traumatisch vluchtverleden. Met die zachte,
onontkoombaar articulerende stem zegt ze: ‘Dit is een uitdaging, maar een mooie. Ik leer van ze
allemaal. Nu, na twee maanden repeteren, wil ik ze alleen nog maar vaker zien. Ook na de voorstelling
wil ik in hun leven blijven. In mijn donkerste momenten zeggen zij opeens iets heel eenvoudigs waar
mijn dag van opklaart. Het simpele feit dat zij daar staat, een jonge vrouw die meemaakte wat niemand
zou moeten meemaken maar nu in een theaterzaal toespreekt alsof ze ervoor geboren is, maakt
zichtbaar waarom het ongepast en zelfs onaanvaardbaar is dat instellingen in Nederland van iemands
levensverhaal alleen dat willen horen wat binnen hun beroepspraktijk valt’ (Keulemans, 2019).
Na de pauze verzorgde Bright Richards (New Dutch Connections) een energieke performance
waarbij hij alle aanwezigen uitgenodigde om te zingen uit welk land zij vandaan kwamen. Bright was
door zijn charismatische uitstraling in staat om alle aanwezigen wakker te schudden en mee te laten
doen. ‘Strak in het pak, glunderende ogen, flux de bouche en een stem als een klok. Gewend, dat ook, om
in een Hollands gezelschap dwars door alle mogelijke stereotypen heen te moeten slalommen. Dat lukt
hem dankzij een immense liefde voor mensen én het vermogen dwars door ze heen te kijken’
(Keulemans, 2019). Bright vertelde over zijn ervaringen met het opbouwen van een bestaan in
Nederland – waar men alles het liefst tot in de puntjes regelt en organiseert – en concludeerde: “Je
moet vergeten en herinneren om te overleven in een nieuw land. Maar welke dingen moet je vergeten
en welke herinneren?”. Bright’s ambitie is om theater te maken voor iedereen – dus ook de mensen
die normaliter niet naar het theater gaan – en probeert dit te doen door het theater naar de mensen
toe te brengen. Zo speelt hij bijvoorbeeld bij bedrijven op locatie met als doel werknemers meer te
betrekken bij de inclusie van vluchtelingen.
Halleh Ghorashi (Refugee Academy) vertelde over haar ervaringen toen zij in 1998 van Iran naar
Nederland kwam. Ze was gechoqueerd door het beeld wat anderen van haar hadden en hoe het label
“vluchteling” op haar werd geplakt. Een label dat gepaard ging met de veronderstelling dat zij ‘zielig,
hulpbehoevend, een islamitisch vrouw en daarom onderdrukt’ was. Deze labels zorgen ervoor dat
vluchtelingen vaak worden gereduceerd tot nummer. Door deze reductie worden feiten heersend en

4. 4
Refugee Academy, Vrije Universiteit Amsterdam, 2019
wordt beleid gemaakt over “zielloze categorieën zonder verhaal.” Deze categorieën maakten haar
gevangen en motiveerde haar biografisch onderzoek te doen wat zich richt op het in kaart brengen
van het verhaal van vluchtelingen. ‘Ik leerde luisteren. Het gaat erom tijd te maken. Te vertragen en
ruimte te maken voor het perspectief van de verteller. Als onderzoeker doe je er niet toe. In het westen
staat het subject centraal. In het biografisch onderzoek stel je het perspectief van de verteller centraal.
Daardoor hoor je zoveel meer. Kijk eens hoe Nederlanders fietsen. Wat een snelheid! Biografisch
onderzoek is hetzelfde als een lekke band. Je moet gaan lopen. Moet je eens kijken wat je dan allemaal
ontdekt’ (Keulemans, 2019). Halleh legt uit dat de veelzijdigheid van verhalen ruimte geeft om
bestaande dominante sociale categorieën te doorbreken. Want hoewel we sociale categorieën nodig
hebben, zijn deze vaak ook gevaarlijk wanneer zij individuen reduceren tot een homogeen beeld.
Door een rijkdom aan verhalen te delen, ontstaat er herkenning en gemeenschappelijkheid. En door
je eigen verhaal te vertellen, krijg je de ruimte om te reflecteren. Het vertellen van je eigen verhaal,
kan worden gezien als een soort dans, waarbij je verbindingen maakt tussen jouw eigen verleden,
het heden en de toekomst.
In het volgende onderdeel, ging Jacomijne Prins met Bright Richards in gesprek over hoe theater kan
worden ingezet om verhalen te vertellen. Jacomijne heeft bij de voorstelling Kinderen van Aleppo,
onderzoek gedaan naar de impact dat het verhaal had op het publiek. Zij zag dat het narratief in de
voorstelling jongeren een gevoel van erkenning en trots gaf. Bright vertelde vervolgens hoe hij in zijn
voorstellingen aandacht geeft aan de kloof in de Nederlandse samenleving. Als kunstenaar ziet hij het
als zijn missie om mensen van verschillende achtergronden bij elkaar te brengen door middel van
theater. Daarnaast is Bright ook werkzaam in het bedrijfsleven met als missie bedrijven meer cultuur
sensitief en inclusief te maken. Bright en Jacomijne gingen o.a. in gesprek over de (sociale) codes die
in het Nederlandse theater worden gebruikt en gecreëerd. Ze concludeerden dat de Nederlandse
cultuursector best wel uitsluitend is doordat er voornamelijk hoogopgeleide blanke Nederlanders op
af komen. Bright geeft aan dat hij het triest vindt dat theatermakers met een
vluchtelingenachtergrond in deze sector in de minderheid zijn: “We shouldn’t be an exception, we
should be part of the rule.” Bright droomt over een toekomst waarin zijn kinderen niet zullen ervaren
uitzondering op de regel te zijn.
In het laatste interactieve deel van het symposium gingen de aanwezigen met elkaar in gesprek hoe
je door verhalen te vertellen, het dominante discours in de samenleving en in beleid kan veranderen.
Nasim Miradi en Chafina Bendahman (ROSE stories) openen dit onderdeel door te vertellen hoe
ROSE stories zich richt op het vertellen van positieve verhalen over mensen uit verschillende
culturen. Nasim ‘kwam als klein meisje met haar ouders uit Iran naar Nederland. Jarenlang wilde ze in
niets anders zijn dan haar Hollandse vriendinnen. Maar ook zij werd gecategoriseerd. ‘Er waren voor
mij geen voorbeelden. In kinderboeken waren de meisjes met zwart haar vluchteling en zielig of ze
radicaliseerden en heetten Fatima. Kinderen hebben behoefte aan zowel spiegels als ramen. Daarom
geven we nu zelf kinderboeken uit met meer diversiteit en pluriformiteit’ (Keulemans, 2019). Ramen
openen een wereld dat verschillend is van dat van jou, en stimuleren de verbeelding. Spiegels bieden
herkenning en verbinding: je herkent jezelf en voelt je hierdoor onderdeel van de samenleving.
Doordat de veelzijdige verhalen van ROSE stories voorbij stereotypen gaan, krijgen kinderen met een
migratie of vluchtelingenachtergrond nieuwe rolmodellen aangereikt en krijgen zij het gevoel dat zij

5. 5
Refugee Academy, Vrije Universiteit Amsterdam, 2019
ook onderdeel zijn van de maatschappij. Na de bijdrage van Rose Stories, vond er een open gesprek
met het publiek plaats. Zo vertelde Mark van Waes over het boek wat hij schreef over een gevluchte
jongen van 14 jaar die verliefd werd op een meisje. ROSE stories geeft als uitgever het boek van Mark
van Waes uit. Waarop Chafina grapte “Wij zijn de enige uitgever in Amsterdam die een witte man van
middelbare leeftijd nodig had om inclusief te worden.”
Joris Rijbroek (Institute for Societal Resilience, VU) sloot het symposium af door te reflecteren op de
verhalen die verteld waren en hoe de verschillende disciplines van elkaar kunnen leren. Joris vertelt
dat hij onder de indruk is hoe de DEGASTEN weet te spelen met stereotypen en ruimte geeft voor de
verschillende lagen van de identiteit van de spelers. Hij vraagt Halleh kort te reflecteren op hoe
categorieën in de wetenschap worden gebruikt. Halleh benadrukt dat categorieën worden
geconstrueerd vanuit machtsposities van bepaalde soort wetenschap in Nederland met het idee dat
meten is weten. Hiermee verlies je zicht op de enorme rijkdom die achter de cijfers en categorieën
schuil gaan. Het is daarom van belang om ruimte te geven aan verhalen aangezien deze voor
herkenning en gemeenschappelijkheid zorgen. Ze benadrukt dat het belangrijk is dat je je als
wetenschapper kwetsbaar durft op te stellen om meer te horen, te zien en om niet vanuit een
dominant wetenschappelijke positie de samenleving te benaderen. Tot slot krijgt Pim van Joris de
vraag hoe hij tot een diagnose komt en hoe hij ruimte creëert om het volledige verhaal van iemand
hierin te omvatten. Pim vertelt dat stereotypen ontstaan wanneer je weinig informatie over een
patiënt hebt. Als je langer in het vak zit, krijg je meer ervaring en leer je dat het belangrijk is om te
investeren in de relatie met de patiënt zodat je in staat bent om zijn of haar verhaal te doorgronden.
Bronnen
Frascati (2019). De (on)vertelde stad.
Chris Keulemans (2019). Verhaal / trauma: Over de noodzaak van het vertellen van verhalen.