1. Ածխածին Ածխածին (լատիներեն Carboneum, carbo – ածուխ բառից), քիմիական նշանը՝ C, ատոմային թիվն է 6, ատոմային զանգվածը՝ 12.011: Բնական ածխածինը բաղկացած է երկու ստաբիլ նուկլիդներից՝ 12C (զանգվածի 98.892%-ը) և 13C (զանգվածի 1.108%-ը): Նուկլիդների բնական խառնուրդում շատ չնչին քանակությամբ միշտ առկա է լինում 14C ռադիոակտիվ նուկլիդը (b- ճառագայթ, կիսատրոհման պարբերությունը՝ 5730 տարի): Այն անընդհատ առաջանում է մթնոլորտի ստորին շերտերում՝ ազոտի 14N իզոտոպի նեյտրոնների տիեզերական ճառագայթման շնորհիվ: 147N + 10n = 166C + 11H Ածխածինը տեղակայված է Մենդելեևի պարբերական համակարգի երկրորդ պարբերության IVA խմբում: Ատոմի հիմնական վիճակի արտաքին էլեկտրոնային մակերևույթի դասավորվածությունն է 2s2p2: Օքսիդացման կարևորագույն աստիճաններն են +2, +4, -4, վալենտականությունները՝ IV և II: Ածխածնի նեյտրալ ատոմի շառավիղը 0.077 նմ է: C4+ իոնի շառավիղը` 0.029 նմ (կոորդինացիոն թիվը 4), 0.030 նմ (կոորդինացիոն թիվը 6):
2. Պատմական տեղեկություններ Ածխածինը հայտնի է հեռու անցյալից: Փայտածուխն օգտագործվել է հանքաքարերից մետաղները վերականգնելու համար, իսկ ալմաստը՝ ինչպես թանկարժեք քար: 1789 թ. ֆրանսիացի քիմիկոս Ա. Լ. Լավուազիեն հետևություն արեց ածխածնի տարրային հատկությունների մասին: Արհեստական ալմաստները առաջին անգամ ստացվել են 1953 թ. շվեդ հետազոտողների կողմից, սակայն արդյունքները նրանք չհասցրեցին հրապարակել: Արհեստական ալմաստ ստացան «Ջեներալ էլեկտրիկ» ընկերության աշխատակիցները 1954 թ. դեկտեմբերին և 1955-ի սկզբին հրապարակեցին:
3. Բնության մեջ տարածվածությունը Ածխածինը զբաղեցնում է երկրակեղևի զանգվածի 0.48%-ը: Կուտակվում է կենսոլորտում.կենդանական նյութերում պարունակվում է 18% ածխածին, բնափայտում՝ 50%, տորֆում՝ 62%, բնական այրվող գազերում՝ 75%, այրվող թերթաքարերում՝ 78%, քարածուխում և գորշածուխում՝ 80%, նավթում՝ 85%, անտրացիտում (լավատեսակ քարածուխ)՝ 96%: Երկրակեղևի ածխածնի նշանակալի մասը կենտրոնացված է կրաքարերում և դոլոմիտներում: +4 օքսիդացման աստիճանի ածխածինը մտնում է կարբոնատային ապարների և հանքանյութերի (կավիճ, կիր, մարմար, դոլոմիտներ) բաղադրության մեջ: Ածխաթթու գազը՝ CO2, մթնոլորտի հիմնական բաղադրիչներից է (զանգվածի 0.046%-ը): Ածխաթթու գազը լուծված վիճակում միշտ առկա է գետերի, լճերի և ծովերի ջրում: Աստղերի, մոլորակների և երկնաքարերի մթնոլորտում հայտնաբերված են ածխածին պարունակող նյութեր:
4. Ստացումը Հնում ածուխը ստանում էին բնափայտի թերի այրման միջոցով: 19-րդ դարում մետաղագործության մեջ փայտածուխը փոխարինեցին քարածուխով (կոքսով): Ներկայումս արդյունաբերության մեջ ածուխ ստանում են բնական գազի՝ մեթանի (CH4) կրեկինգով (նավթաթորմամբ). CH4 = C + 2H2 Բժշկական նպատակների համար ածուխը պատրաստում են կոկոսի կեղևի այրմամբ: Իսկ լաբորատոր անհրաժեշտությունների համար չայրվող խառնուրդներից զերծ ածուխ ստանում են շաքարի թերի այրումից: Ածխածին Carboneum Z=6 C Ar=12 Կայուն իզոտոպները՝ (98,9%) և (1,1%): Բնության մեջ հանդիպող ռադիոակտիվ իզոտոպը` : Արտաքին էներգիական մակարդակի էլեկտրոնային կառուցվածքը ատոմի հիմնական վիակում ` 2s22p2 Հարաբերական ատոմային զանգվածը` Ar (C)=12 Մոլային զանգվածը` M(C)= 12 գ/մոլ Վալենտականությունը` 4, հազվադեպ 1, 2, 3: Միացություններում օքսիդացման աստիճանները փոփոխվում են -4-ից մինչև +4: Ածխածինը մեր մոլորակում առկա է ինչպես ազատ (գրաֆիտ, ալմաստ, կոքս, մուր, ածուխ), այնպես էլ կապված վիճակում:
5. Ածխածինը կենդանի բնության հիմնական տարրն է: Ածխածնի բնական միացություններն են ածխածնի (IV) օքսիդը, կարբոնատները՝ կալցիտները (կրաքար, մարմար, կավիճ), որոնց հիմնական բաղադրամասը կալցիումի կարբոնատն է, մագնեզիտը՝MgCO3 , դոլոմիտը՝ CaCO3•MgCO3 , երկաթասպաթը կամ սիդերիտը՝ FeCO3, մալաքիտը՝ (CuOH)2CO3 : Մեծ քանակությամբ ածխածին է պարունակվում քարածխի, բնական գազի, նավթի, բուսական և կենդանական օրգանիզմների բաղադրությունում: Ածխածինը փայտածխի, ալմաստի և գրաֆիտի ձևով հայտնի է դեռ հին ժամանակներից: Փայտածուխն օգրագործվում էր մետաղների վերականգնման համար: 1780-ականներին Անտուան Լորան Լաուազիեն առաջինն էր, որն ածխածինը դիտարկեց և հայտարարեց որպես ինքնուրույն քիմիական տարր: Տարածվածությամբ ածխածինը 13-րդ տարրն է երկրի կեղևում, զանգվածի 0,1%: Հանքային վառելանյութերը՝ ածուխը, նավթը, տորֆը, բնական այրվող գազերը ածխածնի միացությունների խառնուրդներ են: Սրանք երբեմն չափազանց հարուստ են ածխածնով, օրինակ՝ անտրացիտը պարունակում է մինչև 98% ածխածին: Մեծ քանակով ածխածին կա մթնոլորտում (ածխաթթու գազ) և երկրի ջրային ծածկույթում: Կենդանի օրգանիզմների կշռի մոտ 18%-ը ածխածին է: Ածխածինը հայտնաբերված է նաև աստղերի միգամածությունների, Արեգակի և այլ մոլորակների վրա: Այն մասնակցում է երկրի վրա քիմիական տարրերի բնական շրջանառությանը: Այս պրոցեսում կարևոր դեր ունի բուսական և կենդանական օրգանիզմների կենսագործունեությունը:
