SlideShare a Scribd company logo
1 of 67
ELO 2: Konakona Yihonena
yokulisiga-siga yediwotjango
yomaunongotjango gokulisiga-
siga.
Mugavi Erongwa:Mugolikadi Reino
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 1
Kehagero lyerongwa
varongwamitili va hepa ku:
2.1. Ruganesa yitja yokulisiga-siga yomutaro
mokukonakona sintokorwatjangwa.
2.2. Singonona nongendeseso edi novhura
kuruganesa nsene kuna kukonakona yitjangwa
yoyisupi mononkondwarongero 4-7.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 2
2.3. Resa kumwe nokukonakona yitjangwa yoyisupi,
unongotango ntani udano.
2.4. Konakona buke zetjangopuru zovadinkantu
zontundiliro zomoNamibia zoharade 4-7.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 3
Efwatururo lyombuyungofano
Nombuyungofano yido
eruganesoraka panonkedi dokulisiga-
siga asi muntu o vhure kuzeresa esi
ono hara kutanta, yipo asi muresi ndi
mupurakeni a mone paureru efano eli
gana ku mu pa magazaro goge. Marudi
gombuyungofano manzi unene. Yisewe
nonomuse nayo ruha rombuyungofano.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 4
Yitja yokulisiga-siga yomutaro
mokukonakona
sintokorwatjangwa.
1. Yisewe: Yihonena yimwe
a. ( Simutwe) sa dwere mbamba, kusidimburura
mundambo.
b. Kuwoko kumwe kapi a ku pandura udano.
c. Nyiki kapi azi tura nosinsira.
d. daNamulya naNamulya, daKapara kaNantinda,
domuzo nomuruguro.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 5
e. Rera vanyime komungura ngava ku lye.
f. Singomba kwa muharera komenya, nye nyama
zendi ururu.
g. Hwika mpire, o mone ntene.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 6
h. Mazego yisupa, marungu nyama zovantu.
i. Kagoma mbetakuvali.
j. Karambo kampunza, kukongorora makuvi
gomanzi.
k. Singurukutu kapi asi lizuvhu edumba lyasene.
l. Wa ha hambwira pemanya, alyo erva lyeli.
m. Kavagara tjava nawa, wa ha za nongumbu za
wova.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 7
2. Nomuse: Yihonena yimwe
a. Ekoro lyankuvi ( lyokugwanekera perambo).
b. Kanona komokasavi ( nzara0.
c. gwaKapango kaMukuve ( Mukwangali).
d. Naina to si mono esi ga mwene mbwindi
momuduva ( To mono udigu).
e. Naina to mono sokupwa (To mono udigu).
f. Mvhura zoutumbi ( mvhura zonombadi).
g. Mukunda guna mu gunana ( Mukunda guna mu
nyenge).
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 8
h. Pomuliu vana tara ( Ta hara kudogoroka).
i. Ana tjida nombambi ( Ana dogoroka).
j. Ta li sigoro sonkombo ( Ta li, age kuna
hingilisa konyonga).
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 9
3. Efanekeso
Sininke simwe kusifaneka nosikwawo esi sa lisiga
naso, nye kwa kara nomalizokumwe monkedi
zimwe. Montanto zangesi kuruganesa mo
nonkangokwatakanesi ngwendi, nga/ ngo.
a. Mukadi ta tende nongongo ngwendi
mbangura.
b. Mugara ta nokora kumina ngwendi nkororo
ana kumina eputu.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 10
c. Muswamane ta pundauka kugenda ngomuntu
gokukorwa.
d. Mukwetu nage kuna musindi ngame.
e. Yimuna yendi kuna likana po nu ngayange.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 11
4. Etumbwisofano ( metafora):
Metumbwisofano namo kwa kara mo efaneko, nye
kwa vanda ( Kwa horama). Mevega lyokufaneka
sininke simwe kosikwawo, muuyungi kutumbwisa
tupu siuyungwa nedina lyesi sa si fana:
a. Muduni komakunde sikombo sa lipwira.
b. Hausiku mbanze, nokumutura si mositora.
c. Mbwa zendi mpepo.
d. Nonkango daKarunga ramba zomonzira zeguru.
e. Vagendesi wositora yido nongundi dorudi.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 12
5. Eperesoneko
Eperesoneko nalyo rudi rometafora, ano mwalyo
muuyungi kugava ndi kutumbwisa nkareso zopantu
koyininke yopagano ndi kweyi ya hana mwenyo:
a. Ezuva lina ka hwilira mononguwo dalyo ( lina zi
momaremo).
b. Mbanze saSimbungu kwa kere kousita.
c. Nyime nEkuvi kwa likwete ukwawo.
d. Ezimo lyange kuna kukuga ( nina fu nzara).
e. Ezuva tali tu zunzu momaremo.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 13
6. Ezapuko
Mbuyungiso ezi kuziruganesa nsene muntu ha wa
za mokuuyunga, mokatji keuyungo to tura mo
ntanto ndi epuro komuntu gomukalipo ndi
gomupilipo:
a. Ngandi kuna mulire momeya-meya- ano ove
ono yi rugana eyi kapi yina kukukora
komutjima ndi.- nye Hompa munongo , nga
mu gusira po eyi ga zona moupirankondo
wendi wopantu, nga mu hengagwide.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 14
b. Masiku mudima kapi tuna rara, Morwa nzogera –
one nyamweni one o mu zogerere ngesi vantu,
kapi mwa paka nonzugo dokurara ndi? – neyi
nina kuza koyirugana, nomusi tupu ni rugana.
c. Katu rorokere kukambadara kugusa po udigu
wetu – ove yinke ko dilire kutukwafa? - nye
kau tu vhulire.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 15
7. Etemwininohagaro
Nonkangorugano ndi nkangodina kuliza
nonomuhagaro ndi mazwi aga a zuvhu mupurakeni:
a. Mvhura kuna ndunduma oku tazi duka
moupumezuva.
b. Etjeketjeke kuna kuteremba peguru lyononzugo.
c. Etuwa ( etukutuku) lyendi forta.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 16
d. Embakumbaku tali tutu yitji.
e.Mugara ta siki mburumbumba asi, “
mburumbumbu- mburumbumbu, nyame kahupa ani
pyopi, kagoma ni mburumbumbe!”
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 17
8. Etantururo
Monontanto dangesi kurugurura mo nonkango ndi
nongweda, unene dokulisiga-siga, nye domuhagaro
googo ( gokulifana):
a. Omama, Situngu, kuna tunguka mugongo
pokutunga esasa lyawo.
b. Sigweda ana gwederere ko hena komakongo
gendi.
c. Petu ta patana asi patupu poto pepata lyawo.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 18
9. Malizondandazwi
Monontanto omu muna kara nomuhagaro
domalizondandazwi kukara mo muhagaro
gondandazwi zoozo ( kapisi ndandazwi, nye
muhagaro gwazo) mononkango dokulisiga-siga:
a. Haita kuna paindisa nayinye nomagadi
gokuwapaikisa yikungu.
b. Naita kuna rugana naina harutaima.
c. Zauka o ya vatuke naRauna!
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 19
10. Elimbakaneso
Elimbakaneso yilyo eyereko lyonkango ndi egazaro
limwe kekwawo monkedi zokuninka asi malilimbo ga
bubuke:
a. Pokulya mukoli, nye poyirugana mudwa.
b. Mokuuyunga mupongoki, nye yirugana yendi
yousatana.
c. Ndingi lya kura komutwe, komaguru simpe ali
nyanga.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 20
11. Elimbakaneso lyekehu
Monontanto delimbakaneso lyekehu kugwana mo
nonkango donontwe, dokulyenga ado nonsupi,
dokuza komakehu ( omu namo kwa kara mo
elimbakaneso lyekehu):
a. Nkenye muntu kwa hara kupukura pevhu, nye
nagumwe si ga hara kukurupa.
b. Koyirugana kumusininika, nye pokulya
kupupumina!
c. Gokuyirugana gumwe, nye wokuyilya vanzi!
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 21
12. Epwakanesonkango
Mombuyungiso ezi, muuyungi kuruganesa
nkango zokuta pavali menome lyokuninka asi a
pwakanese mupurakeni, ni.a. mupurakeni ta zi
zuvhu monkedi peke, kapisi moomu ana zi
Gazara muuyungi. Pamwe kuyininkira
mokuhara kuzoresa, ano pamwe
mokusengerekeda.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 22
Yihonena yepwakanesonkango
a. Hoveni tanko kunwa mo one vakondi, ntani natu
nwa mo nose.
( Muuyungi ta gazara mukurona gokulitateka!).
b. Wa ha ninka mutwiku a kua ku retere posa, ta ka
Zumba nombilive doge. ( = Muntu ga hana kudiva
kuresa).
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 23
13. Erumbarumbonkango
Merumbarumbonkango omu, muuyungi kuruganesa
nonkango mbali dokudira kuliza, mokuhara
kupameka ntanto zendi:
a. moKavango namumvho ta mu kara nzara zokufa
nokutara.
b. Mukongo nyime ana mu vyokere yiyo ana fu
nsika.
c. Mukadona kwa kara noudwa wokunukuruka.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 24
14. Mbuyungondimbakaneso
Mbuyungo ezi nazo kwa za kombuyungiso
zombuyungondimbakaneso, nye malisigo gado kwa
kara mononkango donontwe dononsupi nomagazaro
gokulilimbakanesa ( gokulitanganesa). Azo hena
ndimakaneso kulipatana zene montanto:
a. Ogu a gazara asi kapi a tura nzo, yige
guhyanonzo!
b. Mugara kuna gana asi nga lifira kufa!
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 25
15. Esemeneno
Mombuyungiso ezi muuyungi kutumbura suma
sokulilimba nesi ana hara kutanta:
a. Suta ngwendi kegogwa vana zi tulike, ano li kare
ezuru lyendi ngwendi papa ava hetere nombu:
mugara gosi kouwa! ( = mugara mudona
unene!).
b. Kapi tupu wa kara nonondunge! ( = evaya lya ka
hura ko!)
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 26
16. Esandu/ ekehu
Mombuyungiso ezi muuyungi kuvyukilira kutumbura
suma sokulilimba nesi ana hara kutanta:
a. Sizuru sendi kwa dyamuka, yiyo ana kuuyungira
momazuru!
b. Nzugo zendi za mu wapera, sinyongo soyinguru!
c. Nzugo kwa nyata ngwendi gogu a rara
nononhunhwa!
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 27
17. Mbuyungosenzereko
Mombuyungiso ezi muuyungi kupura/ kulimburura
ndi kuuyunga kuhekereka kombinga zeyi ana hara
kudiva, aga ga hana kuyitumbwilira. Nesengerekedo
mo li li:
a. Kani zuvhire munkuwira asi yoge koSidiema (
CDM): yosili ndi yimpempa?
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 28
b. Ezuvake nomu katuka mu ze koUkwangali? ( Ga
hana kuzuvha asi tatu zi koUkwangali! Ta
senzereke kupura a divilisire mo).
c. Vakadi vamwe, sinene a pira po mugara gwendi,
makura ta kara ndembenge/ sikumbu!
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 29
18. Mbuyungosengo
Ezi mbuyungiso zokudira kutumbura suma kedina,
nye kusitumbisa koyininke peke eyi ya si hama:
a. Pena ( = mutjangi) nonkondo unene kupitakana
rufuro ( = mukwayita).
b. Popyera ezana ( = evega lya hana vantu
wovanzi), sihwa ( = mbunga zovantu) mugeni.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 30
19. Mbuyungosesupiko
Mbuyungiso ezi nazo foroma zombuyungosesupiko,
nye mevega lyokutumbwisa suma kweyi ya si hama,
kutumbura ko ruha rumwe royininke eyi zina
tamba:
a. Tu pa ko naina mboroto zetu zankenye ezuva
( mboroto = nayinye eyi atu li mezuva).
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 31
b. Peni nge ko kavagara ni ka terekese ko
( kavagara = yitare)
c. Epopora lyovanzovhu pwetu lina gurumukire
(=vanzovhu wovanzi).
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 32
20. Nonkenga
Nonkenga edi kudiruganesa muntu pokutumbura
suma monkedi zokusipepura, si dire kuzuvhika
yoyidona momatwi gomuuyungi:
a. Nina rugana epuko ( = nian tura nzo).
b. Jeremia ana hulisa ugenda wendi wepevhu ( =
jeremia ana dogoroka).
c. Oguhwo lya twara embungu ( = oguhwo va
dogoroka).
d. Johanna ana mono munona ( =Johanna ana
hampuruka munona).
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 33
21. Mbuyungonunupiko
Enunupiko lyombuyungiso ezi, yimoneka tupu,
zene- zene kwa tamba kunenepeka ( kuapmeka).
Azo kuruganesa nonkangopatani, yimo ali moneka
enunupiko, nye nani kwa tamba kunenepeka (
kupameka):
a. Vana mu tjida sa moyirugana, Morwa kufaura-
faura, vagaviyirugana kapisi vagova.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 34
b.Mukurona kapisi mugova, asi a tarerere vana
vendi va hendauke sure!
c. Age yige mugova a ka vake, awo vantu kuna
kumutara?
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 35
22. Euyungopitakaneso
Meuyungo lyangesi, muntu narunye kugwederera ko
damwene kousili, dogoro usili wene ngwendi o tante
asi, “ kuuudivilira mo”, nye age mwene kapia a
tamba kutanta yimpempa, kwa hara tupu kugava ‘
Mukumo’ kononkango dendi. Tara Yihonena eyi
konhi:
a. Tu popereni, tuna fu nzara, twa hura kumakera
nondya sivike sina!
b. Sirongo mudima/ ndi uzuni mudima wa diva
upote woge!
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 36
c. Nonzugo domositata New York, moAmerika, kwa
ka twa komaremo ( = dene-dene nonde unene, nye
kapisi sili kwa ka twa komaremo).
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 37
23. Mbuyungotjayameko
Mobibeli, unene moMapisarome, kwa zura mo
Yihonena yombuyungiso ezi. Mononzumo namo
kutumbura egazaro lyoolyo nononkango dokulisiga-
siga:
a. Karunga kuunga, Mukisi kupumagura.
b. Kukurupa kutenga, kumena rumvhi ruhepo.
c. daNamulya naNamulya, domuzo nomuruguro,
daKapara kaNantinda.
d. Kapi mwa pyopya naKarunga, mu uyunga
naSuku.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 38
24. Efanekodina
Efanekodina, kuruganeswa unene kombinga
zovantu. Po ve li vantu vamwe ya fumanena Yuma
yongandi ( moBibeli kwa zura yihonena yangesi:
Rubena, mbeli zaJakopo; Benyameni, nsiraura
zaJakopo: muharwa; Mosesa: mupoperwa konomfa
dokomema; Goliata egara lyetundusika; Ndafita :
muhondedi gomulitezuruli; Betseba: mukadi
gomuhurukutu, gomurunde; Jeremia: munehudi;
Mangadarena: sikumbu somulitezuruli; Judasa
Iskarioto: muhorowoli, murio=unde; Tomas
musinganyekipuro.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 39
Koneka asi pokutumbwisa muntu edina lyagumwe
govantu ava tuna tumabgura, kuan kutanta asi
sikara somuntu ogo vana pe edina lyomuntu gwina,
kuna lifana nosikara esi sa fumana ndi nava
tumbwisa ogo: ngwe. a
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 40
Yihonena yefanekodina…
a. John Bulla kwa tompwere unene moyita youzuni
yauvali.
b. Sinsinsina saAkilles soVakavango wovanzi,
kunwa.
c. Veta zopanomuhoko kwa tokora asi vaJudasa
kuvatokwera konomfa ndi kodorongo zoukaro
mudima. Ngo.ngo.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 41
25. Mbuyungotwikiro
Meuyungotukwiro lyangesi, muuyungi kutamekera
kosuma sa hana Mukumo, makura ta rondo a
tumbagure yuma momalikwamo gayo gomukumo,
dogoro ta ka gwidira kwesi sa pita nayinye
momukumo. Poku ka sika posinema oso, ngwendi
gogu ana siki pomatukwiro, yipo tuna kuzitumbura
mbuyungiso zorudi rwangesi asi mbuyungotukwiro.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 42
Tara kosihonena oso va gusa moBibeli: mutumwa
kwa tanterere heli asi, “ Vaisraeli kuna duka
Vafilisiti, vakwayita hena vanzi vana fu. Ano vana
woge, oHofni naPiniasa nawo vana fu, noSikesa
segwanekero lyaKarunga naso vana twara.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 43
26. Epuro lyoretorika
Epuro lyoretorika epuro eli a pura muuyungi ndi
muudisi age ha ga za mokuudisa. Epuro kutamba
vapurakeni, nye mupuli kapi a va harere
kumulimburura poopo, age kuhara tupu kupindura
magazaro gawo kombinga zeyi ana kuhara
kuvatantera.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 44
Muuyungi ndi muudisi kuvhura kuoura ngesi:
a. “ Wolye vahepwe/ vanaruhepo mokatji ketu!” (
kuna hara kulikida ruhepo rosily).
b. “ Munona gupi?” ( muntu ogu ga zona, makura
vana kumugamena asi Morwa unona wendi).
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 45
27. Etetaguronkango
Mbuyungiso ezi kuzidimbwilira meteteguro ndi
evatuko nonkango dimwe pokuuyunga, nye
muuyungirwa ndi muuyungiswa ta zuvhu tupu.
Yihonena nayi zeresa nawa:
a. Petu,, nongombe! ( Petu, tara nongombe dina zi
mepya, duka o ka di guse mo!)
b. Ezoka komeho zoge! ( tara ezoka olyo komeho
zoge!) ngo.ngo.
Mbuyungiso ezi kuziruhganesa unene moforoma
zompipangero.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 46
28. Erugururo
Murugururo muuyungi kuhara kunkondopeka
nonkango ndi Sirugana sendi:
a. Na zigida na zigida, komangarwe ntani ana
kupura asi, “ A!”
b. Yirongo noyirongo na genda, nye kapi na mona
rumwe yokufana ngesi!
c. Kwa rugana ga rugana, yiyo ya mu tungika.
d. Mukurukadi kuvera a vere yiyo ga tongama.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 47
Nongendeseso edi novhura
kuruganesa nsene kuna
kukonakona yitjangwa yoyisupi
mononkondwarongero 4-7.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 48
1.Edina lyobuke/ siparatjangwa sosireswa
2.Edina lyomutjangi
3.Vadani
4. Rupe rontjangeso ( mutjangi)
5.Evega
6.Siruwo
7. Etwaromo
8. Malitatano
9. Matukwiro
10. Maligwasano
11.Ehageso
12. Eganotambo
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 49
Edina lyobuke/ siparatjangwa
sosireswa
Moruha oru kutjanga mo tupu edina lyobuke ezi
vana kukonakona/ ezi vana kupe o konakona.
Koneka asi nsene to konakona sitjangwa sosisupi,
ruganesa siparatjangwa sosireswa.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 50
Edina lyomutjangi
Moruha oru kutjanga mo Edina lyomuntu gatjanga
buke zezi. Edina lya hepa kulitjanga kulitjiwilira.
Siho: D.Nakare
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 51
Vadani
Moruha oru kutjanga mo vadani navenye ava va
hamena mo mobuke konakona kumwe nokulikida
asi nkenye mudani mudani musinke. Sitambo
musinke esi na karere mo mobuketjangero ozo
kukwama yituvadara yendi nomu ali tambasane
novakwaawo mesanseko. Nkondopeka nokoda doge
noyihonena yomobuke konakoni.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 52
Sihonena: Kotokeni zaHaitana yige muradi
gomobuke ezi, morwa nkenye sipimpo somombapira
nage gatumburwa mo. Sihonena soyipimpo:
Kotokeni za Haitana ana ka siga nongombe yiyo ana
ka za kosure, ngo.ngo
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 53
Rupe rontjangeso ( Mutjangi)
Ruha oru kwahwa kusingonona asi rupe musinke
rontjangeso oru ga ruganesa mutjangi apa ga
tjenge yikaramo yobuketjangero zendi kumwe
nokugava umbangi wonontanto edi ga ruganesa
mokuditjangurura kuruganesa euyungopuru. Ni.a.
mutjangi kwa ruganesa mutjangi gopomurwana
gokuhova. Eyi kuna yi mono Morwa mutjangi kwa
ruganesa “ame”.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 54
Mutjangi kuvhura ku kara
gumwe gwavava:
i) Mutjangi gokulihorwera mwagumwe govadani.
ii) Mutjangi gopomurwana gokuhova
iii. Mudimbuli/ mudivisi
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 55
Evega
Nkenye sihorokwa esi vana kutjanga ndi vana
kusanseka, kuhorokera pevega lyongandi. Tjanga
oku sa horokerere oso simpimpo sobuketjangero ezi
ono kukonakona. Koneka asi paudivitjangototo
evega kwa li hangura momaruha ogo gana ku
kwama ko:i) Ruharopasirongo; ii) Ruharopapolitika
iii) Ruharopankarapamwe; iv) Ruharopaungawo
( payikweparu)
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 56
Kukwama muruha gevega. Lipi lyo po eli ga
ruganesa mutjangi ntani Morwasinke ono
kuuyungira ngoso. Gava nokonda doge
pakuyimbangiparera omu no ruganese yihonena
yomobuketjangero.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 57
Siruwo
Kukwama buketjangerokonakoni siruwo musinke sa
horokere oso sipimpo. Siruwo kusidimbwilira
komudwaro govadani vemesanseko, yirugana eyi
vana kurugana, mukarompepo, ndi sienna ndi
kwendi, ngo.ngo. Diworoka kutjanga hena asi
yisinke yina kukuninkisa asi oso siruwo ono tjanga
yipo sa horokere sipimpo. Gava umbangi wokutunda
mobuketjangero.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 58
Etwaromo
Ruha oru kugava efano asi yisinke ono ku za o ka
konakona nani.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 59
Malitatano
Ruha oru kulikida nawa- nawa omu gana kutameka
malilimba-limbo. Eyi narunye kuhoroka pokatji
kovadani vemesanseko.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 60
Matukwiro
Apa malitatano gena kaga monayika gana pi.
Maudigu nagenye gana monekerere. Nayinye eyi
kayi kara mehoramo yina wiza poruzera. Likida omu
makondjasano gana turwa poruzera. Nkenye apa wa
hepa simwitira pausupi matukwiro goge, nye mbudi
zi zuvhike nawa-nawa.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 61
Maligwasano
Ruha oru kukohonona po udigu una kau moneka
momatukwiro. Vanzoni na vaava va zonena kuligwa
kumwe yipo va gwane ekohonono po lyomaudigu
aga vana kara nago.
Wa hepa kulikida maligwasano gobuketjangerwa
moomu gana horoka.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 62
11.Ehageso
Ruha oru narunye kukara egozo lyesanseko, omu
mukonakoni ana kugava Ekamo lyosirugana
sobuketjangero zendi.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 63
Eganotambo
Ngomukonakoni wa hepa simpe kudiva asi erongo
musinke lina pitire mo apa koresere na pa ono
konakona buketjangero ozo. Tjanga eganotambo
lyobuke tjangero kumwe nokulinkondopeka
noumbangi wokutunda mobuke tjangero.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 64
Siviyauka seliyombereso
Mombunga dovantu vatano. Konakoneni sitjangwa
sosisupi sosiparatjangwa: “ Hompa Kandjimi
Hauwanga”, ga tjanga JK Kloppers na D. nakare.
Ruganeseni nongendeseso dokukonakona edi tuna
lirongeni sikwantani.
Runone: Eraka Lyetu, Harade: 7, epe. 63
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 65
Marunone
Kloppers, J.K. & Mudiu, G.M. ( 1986).
Rukwangali Eraka Lyetu grade 10-12.
Venduka: Gamsberg, Macmillan.
Kloppers, J.K. & Nakare, D. ( 1991).
Rukwangali Eraka Lyetu grade 7. Venduka:
Gamsberg, Macmillan.
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 66
Na huguvara asi muna lirongeremo
yininke yoyinzi Mouumwe ou.
Mpandu kepurakeno lyeni lyewa!!!
8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 67

More Related Content

More from NATALIE REINO (9)

UUMWE 4 LIKIDA MAUNONGO GOPAUMWENE GEKWATOGANO LYOMAUNONGO GOKURESA.pptx
UUMWE 4 LIKIDA MAUNONGO GOPAUMWENE GEKWATOGANO LYOMAUNONGO GOKURESA.pptxUUMWE 4 LIKIDA MAUNONGO GOPAUMWENE GEKWATOGANO LYOMAUNONGO GOKURESA.pptx
UUMWE 4 LIKIDA MAUNONGO GOPAUMWENE GEKWATOGANO LYOMAUNONGO GOKURESA.pptx
 
UUMWE 3 TUNGA MALIKWAMO GOKURESA NAWA.pptx
UUMWE 3 TUNGA MALIKWAMO GOKURESA NAWA.pptxUUMWE 3 TUNGA MALIKWAMO GOKURESA NAWA.pptx
UUMWE 3 TUNGA MALIKWAMO GOKURESA NAWA.pptx
 
UUMWE 2 FWATURURA OMU AVA VHURU KUTWARA KOMENHO EKULIKO LYOMAUNONGO GOKURESA....
UUMWE 2 FWATURURA OMU AVA VHURU KUTWARA KOMENHO EKULIKO LYOMAUNONGO GOKURESA....UUMWE 2 FWATURURA OMU AVA VHURU KUTWARA KOMENHO EKULIKO LYOMAUNONGO GOKURESA....
UUMWE 2 FWATURURA OMU AVA VHURU KUTWARA KOMENHO EKULIKO LYOMAUNONGO GOKURESA....
 
UUMWE 1 FWATURURA NONGENDESESO DOKUHAMENA MAUNONGO GOKURESA.pptx
UUMWE 1 FWATURURA NONGENDESESO DOKUHAMENA MAUNONGO GOKURESA.pptxUUMWE 1 FWATURURA NONGENDESESO DOKUHAMENA MAUNONGO GOKURESA.pptx
UUMWE 1 FWATURURA NONGENDESESO DOKUHAMENA MAUNONGO GOKURESA.pptx
 
ELO 7
ELO 7ELO 7
ELO 7
 
ELO 5
ELO 5ELO 5
ELO 5
 
ELO 4
ELO 4ELO 4
ELO 4
 
ELO 3
ELO 3ELO 3
ELO 3
 
ELO 1
ELO 1ELO 1
ELO 1
 

ELO 2

  • 1. ELO 2: Konakona Yihonena yokulisiga-siga yediwotjango yomaunongotjango gokulisiga- siga. Mugavi Erongwa:Mugolikadi Reino 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 1
  • 2. Kehagero lyerongwa varongwamitili va hepa ku: 2.1. Ruganesa yitja yokulisiga-siga yomutaro mokukonakona sintokorwatjangwa. 2.2. Singonona nongendeseso edi novhura kuruganesa nsene kuna kukonakona yitjangwa yoyisupi mononkondwarongero 4-7. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 2
  • 3. 2.3. Resa kumwe nokukonakona yitjangwa yoyisupi, unongotango ntani udano. 2.4. Konakona buke zetjangopuru zovadinkantu zontundiliro zomoNamibia zoharade 4-7. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 3
  • 4. Efwatururo lyombuyungofano Nombuyungofano yido eruganesoraka panonkedi dokulisiga- siga asi muntu o vhure kuzeresa esi ono hara kutanta, yipo asi muresi ndi mupurakeni a mone paureru efano eli gana ku mu pa magazaro goge. Marudi gombuyungofano manzi unene. Yisewe nonomuse nayo ruha rombuyungofano. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 4
  • 5. Yitja yokulisiga-siga yomutaro mokukonakona sintokorwatjangwa. 1. Yisewe: Yihonena yimwe a. ( Simutwe) sa dwere mbamba, kusidimburura mundambo. b. Kuwoko kumwe kapi a ku pandura udano. c. Nyiki kapi azi tura nosinsira. d. daNamulya naNamulya, daKapara kaNantinda, domuzo nomuruguro. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 5
  • 6. e. Rera vanyime komungura ngava ku lye. f. Singomba kwa muharera komenya, nye nyama zendi ururu. g. Hwika mpire, o mone ntene. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 6
  • 7. h. Mazego yisupa, marungu nyama zovantu. i. Kagoma mbetakuvali. j. Karambo kampunza, kukongorora makuvi gomanzi. k. Singurukutu kapi asi lizuvhu edumba lyasene. l. Wa ha hambwira pemanya, alyo erva lyeli. m. Kavagara tjava nawa, wa ha za nongumbu za wova. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 7
  • 8. 2. Nomuse: Yihonena yimwe a. Ekoro lyankuvi ( lyokugwanekera perambo). b. Kanona komokasavi ( nzara0. c. gwaKapango kaMukuve ( Mukwangali). d. Naina to si mono esi ga mwene mbwindi momuduva ( To mono udigu). e. Naina to mono sokupwa (To mono udigu). f. Mvhura zoutumbi ( mvhura zonombadi). g. Mukunda guna mu gunana ( Mukunda guna mu nyenge). 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 8
  • 9. h. Pomuliu vana tara ( Ta hara kudogoroka). i. Ana tjida nombambi ( Ana dogoroka). j. Ta li sigoro sonkombo ( Ta li, age kuna hingilisa konyonga). 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 9
  • 10. 3. Efanekeso Sininke simwe kusifaneka nosikwawo esi sa lisiga naso, nye kwa kara nomalizokumwe monkedi zimwe. Montanto zangesi kuruganesa mo nonkangokwatakanesi ngwendi, nga/ ngo. a. Mukadi ta tende nongongo ngwendi mbangura. b. Mugara ta nokora kumina ngwendi nkororo ana kumina eputu. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 10
  • 11. c. Muswamane ta pundauka kugenda ngomuntu gokukorwa. d. Mukwetu nage kuna musindi ngame. e. Yimuna yendi kuna likana po nu ngayange. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 11
  • 12. 4. Etumbwisofano ( metafora): Metumbwisofano namo kwa kara mo efaneko, nye kwa vanda ( Kwa horama). Mevega lyokufaneka sininke simwe kosikwawo, muuyungi kutumbwisa tupu siuyungwa nedina lyesi sa si fana: a. Muduni komakunde sikombo sa lipwira. b. Hausiku mbanze, nokumutura si mositora. c. Mbwa zendi mpepo. d. Nonkango daKarunga ramba zomonzira zeguru. e. Vagendesi wositora yido nongundi dorudi. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 12
  • 13. 5. Eperesoneko Eperesoneko nalyo rudi rometafora, ano mwalyo muuyungi kugava ndi kutumbwisa nkareso zopantu koyininke yopagano ndi kweyi ya hana mwenyo: a. Ezuva lina ka hwilira mononguwo dalyo ( lina zi momaremo). b. Mbanze saSimbungu kwa kere kousita. c. Nyime nEkuvi kwa likwete ukwawo. d. Ezimo lyange kuna kukuga ( nina fu nzara). e. Ezuva tali tu zunzu momaremo. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 13
  • 14. 6. Ezapuko Mbuyungiso ezi kuziruganesa nsene muntu ha wa za mokuuyunga, mokatji keuyungo to tura mo ntanto ndi epuro komuntu gomukalipo ndi gomupilipo: a. Ngandi kuna mulire momeya-meya- ano ove ono yi rugana eyi kapi yina kukukora komutjima ndi.- nye Hompa munongo , nga mu gusira po eyi ga zona moupirankondo wendi wopantu, nga mu hengagwide. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 14
  • 15. b. Masiku mudima kapi tuna rara, Morwa nzogera – one nyamweni one o mu zogerere ngesi vantu, kapi mwa paka nonzugo dokurara ndi? – neyi nina kuza koyirugana, nomusi tupu ni rugana. c. Katu rorokere kukambadara kugusa po udigu wetu – ove yinke ko dilire kutukwafa? - nye kau tu vhulire. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 15
  • 16. 7. Etemwininohagaro Nonkangorugano ndi nkangodina kuliza nonomuhagaro ndi mazwi aga a zuvhu mupurakeni: a. Mvhura kuna ndunduma oku tazi duka moupumezuva. b. Etjeketjeke kuna kuteremba peguru lyononzugo. c. Etuwa ( etukutuku) lyendi forta. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 16
  • 17. d. Embakumbaku tali tutu yitji. e.Mugara ta siki mburumbumba asi, “ mburumbumbu- mburumbumbu, nyame kahupa ani pyopi, kagoma ni mburumbumbe!” 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 17
  • 18. 8. Etantururo Monontanto dangesi kurugurura mo nonkango ndi nongweda, unene dokulisiga-siga, nye domuhagaro googo ( gokulifana): a. Omama, Situngu, kuna tunguka mugongo pokutunga esasa lyawo. b. Sigweda ana gwederere ko hena komakongo gendi. c. Petu ta patana asi patupu poto pepata lyawo. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 18
  • 19. 9. Malizondandazwi Monontanto omu muna kara nomuhagaro domalizondandazwi kukara mo muhagaro gondandazwi zoozo ( kapisi ndandazwi, nye muhagaro gwazo) mononkango dokulisiga-siga: a. Haita kuna paindisa nayinye nomagadi gokuwapaikisa yikungu. b. Naita kuna rugana naina harutaima. c. Zauka o ya vatuke naRauna! 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 19
  • 20. 10. Elimbakaneso Elimbakaneso yilyo eyereko lyonkango ndi egazaro limwe kekwawo monkedi zokuninka asi malilimbo ga bubuke: a. Pokulya mukoli, nye poyirugana mudwa. b. Mokuuyunga mupongoki, nye yirugana yendi yousatana. c. Ndingi lya kura komutwe, komaguru simpe ali nyanga. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 20
  • 21. 11. Elimbakaneso lyekehu Monontanto delimbakaneso lyekehu kugwana mo nonkango donontwe, dokulyenga ado nonsupi, dokuza komakehu ( omu namo kwa kara mo elimbakaneso lyekehu): a. Nkenye muntu kwa hara kupukura pevhu, nye nagumwe si ga hara kukurupa. b. Koyirugana kumusininika, nye pokulya kupupumina! c. Gokuyirugana gumwe, nye wokuyilya vanzi! 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 21
  • 22. 12. Epwakanesonkango Mombuyungiso ezi, muuyungi kuruganesa nkango zokuta pavali menome lyokuninka asi a pwakanese mupurakeni, ni.a. mupurakeni ta zi zuvhu monkedi peke, kapisi moomu ana zi Gazara muuyungi. Pamwe kuyininkira mokuhara kuzoresa, ano pamwe mokusengerekeda. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 22
  • 23. Yihonena yepwakanesonkango a. Hoveni tanko kunwa mo one vakondi, ntani natu nwa mo nose. ( Muuyungi ta gazara mukurona gokulitateka!). b. Wa ha ninka mutwiku a kua ku retere posa, ta ka Zumba nombilive doge. ( = Muntu ga hana kudiva kuresa). 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 23
  • 24. 13. Erumbarumbonkango Merumbarumbonkango omu, muuyungi kuruganesa nonkango mbali dokudira kuliza, mokuhara kupameka ntanto zendi: a. moKavango namumvho ta mu kara nzara zokufa nokutara. b. Mukongo nyime ana mu vyokere yiyo ana fu nsika. c. Mukadona kwa kara noudwa wokunukuruka. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 24
  • 25. 14. Mbuyungondimbakaneso Mbuyungo ezi nazo kwa za kombuyungiso zombuyungondimbakaneso, nye malisigo gado kwa kara mononkango donontwe dononsupi nomagazaro gokulilimbakanesa ( gokulitanganesa). Azo hena ndimakaneso kulipatana zene montanto: a. Ogu a gazara asi kapi a tura nzo, yige guhyanonzo! b. Mugara kuna gana asi nga lifira kufa! 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 25
  • 26. 15. Esemeneno Mombuyungiso ezi muuyungi kutumbura suma sokulilimba nesi ana hara kutanta: a. Suta ngwendi kegogwa vana zi tulike, ano li kare ezuru lyendi ngwendi papa ava hetere nombu: mugara gosi kouwa! ( = mugara mudona unene!). b. Kapi tupu wa kara nonondunge! ( = evaya lya ka hura ko!) 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 26
  • 27. 16. Esandu/ ekehu Mombuyungiso ezi muuyungi kuvyukilira kutumbura suma sokulilimba nesi ana hara kutanta: a. Sizuru sendi kwa dyamuka, yiyo ana kuuyungira momazuru! b. Nzugo zendi za mu wapera, sinyongo soyinguru! c. Nzugo kwa nyata ngwendi gogu a rara nononhunhwa! 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 27
  • 28. 17. Mbuyungosenzereko Mombuyungiso ezi muuyungi kupura/ kulimburura ndi kuuyunga kuhekereka kombinga zeyi ana hara kudiva, aga ga hana kuyitumbwilira. Nesengerekedo mo li li: a. Kani zuvhire munkuwira asi yoge koSidiema ( CDM): yosili ndi yimpempa? 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 28
  • 29. b. Ezuvake nomu katuka mu ze koUkwangali? ( Ga hana kuzuvha asi tatu zi koUkwangali! Ta senzereke kupura a divilisire mo). c. Vakadi vamwe, sinene a pira po mugara gwendi, makura ta kara ndembenge/ sikumbu! 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 29
  • 30. 18. Mbuyungosengo Ezi mbuyungiso zokudira kutumbura suma kedina, nye kusitumbisa koyininke peke eyi ya si hama: a. Pena ( = mutjangi) nonkondo unene kupitakana rufuro ( = mukwayita). b. Popyera ezana ( = evega lya hana vantu wovanzi), sihwa ( = mbunga zovantu) mugeni. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 30
  • 31. 19. Mbuyungosesupiko Mbuyungiso ezi nazo foroma zombuyungosesupiko, nye mevega lyokutumbwisa suma kweyi ya si hama, kutumbura ko ruha rumwe royininke eyi zina tamba: a. Tu pa ko naina mboroto zetu zankenye ezuva ( mboroto = nayinye eyi atu li mezuva). 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 31
  • 32. b. Peni nge ko kavagara ni ka terekese ko ( kavagara = yitare) c. Epopora lyovanzovhu pwetu lina gurumukire (=vanzovhu wovanzi). 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 32
  • 33. 20. Nonkenga Nonkenga edi kudiruganesa muntu pokutumbura suma monkedi zokusipepura, si dire kuzuvhika yoyidona momatwi gomuuyungi: a. Nina rugana epuko ( = nian tura nzo). b. Jeremia ana hulisa ugenda wendi wepevhu ( = jeremia ana dogoroka). c. Oguhwo lya twara embungu ( = oguhwo va dogoroka). d. Johanna ana mono munona ( =Johanna ana hampuruka munona). 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 33
  • 34. 21. Mbuyungonunupiko Enunupiko lyombuyungiso ezi, yimoneka tupu, zene- zene kwa tamba kunenepeka ( kuapmeka). Azo kuruganesa nonkangopatani, yimo ali moneka enunupiko, nye nani kwa tamba kunenepeka ( kupameka): a. Vana mu tjida sa moyirugana, Morwa kufaura- faura, vagaviyirugana kapisi vagova. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 34
  • 35. b.Mukurona kapisi mugova, asi a tarerere vana vendi va hendauke sure! c. Age yige mugova a ka vake, awo vantu kuna kumutara? 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 35
  • 36. 22. Euyungopitakaneso Meuyungo lyangesi, muntu narunye kugwederera ko damwene kousili, dogoro usili wene ngwendi o tante asi, “ kuuudivilira mo”, nye age mwene kapia a tamba kutanta yimpempa, kwa hara tupu kugava ‘ Mukumo’ kononkango dendi. Tara Yihonena eyi konhi: a. Tu popereni, tuna fu nzara, twa hura kumakera nondya sivike sina! b. Sirongo mudima/ ndi uzuni mudima wa diva upote woge! 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 36
  • 37. c. Nonzugo domositata New York, moAmerika, kwa ka twa komaremo ( = dene-dene nonde unene, nye kapisi sili kwa ka twa komaremo). 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 37
  • 38. 23. Mbuyungotjayameko Mobibeli, unene moMapisarome, kwa zura mo Yihonena yombuyungiso ezi. Mononzumo namo kutumbura egazaro lyoolyo nononkango dokulisiga- siga: a. Karunga kuunga, Mukisi kupumagura. b. Kukurupa kutenga, kumena rumvhi ruhepo. c. daNamulya naNamulya, domuzo nomuruguro, daKapara kaNantinda. d. Kapi mwa pyopya naKarunga, mu uyunga naSuku. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 38
  • 39. 24. Efanekodina Efanekodina, kuruganeswa unene kombinga zovantu. Po ve li vantu vamwe ya fumanena Yuma yongandi ( moBibeli kwa zura yihonena yangesi: Rubena, mbeli zaJakopo; Benyameni, nsiraura zaJakopo: muharwa; Mosesa: mupoperwa konomfa dokomema; Goliata egara lyetundusika; Ndafita : muhondedi gomulitezuruli; Betseba: mukadi gomuhurukutu, gomurunde; Jeremia: munehudi; Mangadarena: sikumbu somulitezuruli; Judasa Iskarioto: muhorowoli, murio=unde; Tomas musinganyekipuro. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 39
  • 40. Koneka asi pokutumbwisa muntu edina lyagumwe govantu ava tuna tumabgura, kuan kutanta asi sikara somuntu ogo vana pe edina lyomuntu gwina, kuna lifana nosikara esi sa fumana ndi nava tumbwisa ogo: ngwe. a 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 40
  • 41. Yihonena yefanekodina… a. John Bulla kwa tompwere unene moyita youzuni yauvali. b. Sinsinsina saAkilles soVakavango wovanzi, kunwa. c. Veta zopanomuhoko kwa tokora asi vaJudasa kuvatokwera konomfa ndi kodorongo zoukaro mudima. Ngo.ngo. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 41
  • 42. 25. Mbuyungotwikiro Meuyungotukwiro lyangesi, muuyungi kutamekera kosuma sa hana Mukumo, makura ta rondo a tumbagure yuma momalikwamo gayo gomukumo, dogoro ta ka gwidira kwesi sa pita nayinye momukumo. Poku ka sika posinema oso, ngwendi gogu ana siki pomatukwiro, yipo tuna kuzitumbura mbuyungiso zorudi rwangesi asi mbuyungotukwiro. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 42
  • 43. Tara kosihonena oso va gusa moBibeli: mutumwa kwa tanterere heli asi, “ Vaisraeli kuna duka Vafilisiti, vakwayita hena vanzi vana fu. Ano vana woge, oHofni naPiniasa nawo vana fu, noSikesa segwanekero lyaKarunga naso vana twara. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 43
  • 44. 26. Epuro lyoretorika Epuro lyoretorika epuro eli a pura muuyungi ndi muudisi age ha ga za mokuudisa. Epuro kutamba vapurakeni, nye mupuli kapi a va harere kumulimburura poopo, age kuhara tupu kupindura magazaro gawo kombinga zeyi ana kuhara kuvatantera. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 44
  • 45. Muuyungi ndi muudisi kuvhura kuoura ngesi: a. “ Wolye vahepwe/ vanaruhepo mokatji ketu!” ( kuna hara kulikida ruhepo rosily). b. “ Munona gupi?” ( muntu ogu ga zona, makura vana kumugamena asi Morwa unona wendi). 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 45
  • 46. 27. Etetaguronkango Mbuyungiso ezi kuzidimbwilira meteteguro ndi evatuko nonkango dimwe pokuuyunga, nye muuyungirwa ndi muuyungiswa ta zuvhu tupu. Yihonena nayi zeresa nawa: a. Petu,, nongombe! ( Petu, tara nongombe dina zi mepya, duka o ka di guse mo!) b. Ezoka komeho zoge! ( tara ezoka olyo komeho zoge!) ngo.ngo. Mbuyungiso ezi kuziruhganesa unene moforoma zompipangero. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 46
  • 47. 28. Erugururo Murugururo muuyungi kuhara kunkondopeka nonkango ndi Sirugana sendi: a. Na zigida na zigida, komangarwe ntani ana kupura asi, “ A!” b. Yirongo noyirongo na genda, nye kapi na mona rumwe yokufana ngesi! c. Kwa rugana ga rugana, yiyo ya mu tungika. d. Mukurukadi kuvera a vere yiyo ga tongama. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 47
  • 48. Nongendeseso edi novhura kuruganesa nsene kuna kukonakona yitjangwa yoyisupi mononkondwarongero 4-7. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 48
  • 49. 1.Edina lyobuke/ siparatjangwa sosireswa 2.Edina lyomutjangi 3.Vadani 4. Rupe rontjangeso ( mutjangi) 5.Evega 6.Siruwo 7. Etwaromo 8. Malitatano 9. Matukwiro 10. Maligwasano 11.Ehageso 12. Eganotambo 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 49
  • 50. Edina lyobuke/ siparatjangwa sosireswa Moruha oru kutjanga mo tupu edina lyobuke ezi vana kukonakona/ ezi vana kupe o konakona. Koneka asi nsene to konakona sitjangwa sosisupi, ruganesa siparatjangwa sosireswa. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 50
  • 51. Edina lyomutjangi Moruha oru kutjanga mo Edina lyomuntu gatjanga buke zezi. Edina lya hepa kulitjanga kulitjiwilira. Siho: D.Nakare 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 51
  • 52. Vadani Moruha oru kutjanga mo vadani navenye ava va hamena mo mobuke konakona kumwe nokulikida asi nkenye mudani mudani musinke. Sitambo musinke esi na karere mo mobuketjangero ozo kukwama yituvadara yendi nomu ali tambasane novakwaawo mesanseko. Nkondopeka nokoda doge noyihonena yomobuke konakoni. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 52
  • 53. Sihonena: Kotokeni zaHaitana yige muradi gomobuke ezi, morwa nkenye sipimpo somombapira nage gatumburwa mo. Sihonena soyipimpo: Kotokeni za Haitana ana ka siga nongombe yiyo ana ka za kosure, ngo.ngo 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 53
  • 54. Rupe rontjangeso ( Mutjangi) Ruha oru kwahwa kusingonona asi rupe musinke rontjangeso oru ga ruganesa mutjangi apa ga tjenge yikaramo yobuketjangero zendi kumwe nokugava umbangi wonontanto edi ga ruganesa mokuditjangurura kuruganesa euyungopuru. Ni.a. mutjangi kwa ruganesa mutjangi gopomurwana gokuhova. Eyi kuna yi mono Morwa mutjangi kwa ruganesa “ame”. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 54
  • 55. Mutjangi kuvhura ku kara gumwe gwavava: i) Mutjangi gokulihorwera mwagumwe govadani. ii) Mutjangi gopomurwana gokuhova iii. Mudimbuli/ mudivisi 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 55
  • 56. Evega Nkenye sihorokwa esi vana kutjanga ndi vana kusanseka, kuhorokera pevega lyongandi. Tjanga oku sa horokerere oso simpimpo sobuketjangero ezi ono kukonakona. Koneka asi paudivitjangototo evega kwa li hangura momaruha ogo gana ku kwama ko:i) Ruharopasirongo; ii) Ruharopapolitika iii) Ruharopankarapamwe; iv) Ruharopaungawo ( payikweparu) 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 56
  • 57. Kukwama muruha gevega. Lipi lyo po eli ga ruganesa mutjangi ntani Morwasinke ono kuuyungira ngoso. Gava nokonda doge pakuyimbangiparera omu no ruganese yihonena yomobuketjangero. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 57
  • 58. Siruwo Kukwama buketjangerokonakoni siruwo musinke sa horokere oso sipimpo. Siruwo kusidimbwilira komudwaro govadani vemesanseko, yirugana eyi vana kurugana, mukarompepo, ndi sienna ndi kwendi, ngo.ngo. Diworoka kutjanga hena asi yisinke yina kukuninkisa asi oso siruwo ono tjanga yipo sa horokere sipimpo. Gava umbangi wokutunda mobuketjangero. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 58
  • 59. Etwaromo Ruha oru kugava efano asi yisinke ono ku za o ka konakona nani. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 59
  • 60. Malitatano Ruha oru kulikida nawa- nawa omu gana kutameka malilimba-limbo. Eyi narunye kuhoroka pokatji kovadani vemesanseko. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 60
  • 61. Matukwiro Apa malitatano gena kaga monayika gana pi. Maudigu nagenye gana monekerere. Nayinye eyi kayi kara mehoramo yina wiza poruzera. Likida omu makondjasano gana turwa poruzera. Nkenye apa wa hepa simwitira pausupi matukwiro goge, nye mbudi zi zuvhike nawa-nawa. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 61
  • 62. Maligwasano Ruha oru kukohonona po udigu una kau moneka momatukwiro. Vanzoni na vaava va zonena kuligwa kumwe yipo va gwane ekohonono po lyomaudigu aga vana kara nago. Wa hepa kulikida maligwasano gobuketjangerwa moomu gana horoka. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 62
  • 63. 11.Ehageso Ruha oru narunye kukara egozo lyesanseko, omu mukonakoni ana kugava Ekamo lyosirugana sobuketjangero zendi. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 63
  • 64. Eganotambo Ngomukonakoni wa hepa simpe kudiva asi erongo musinke lina pitire mo apa koresere na pa ono konakona buketjangero ozo. Tjanga eganotambo lyobuke tjangero kumwe nokulinkondopeka noumbangi wokutunda mobuke tjangero. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 64
  • 65. Siviyauka seliyombereso Mombunga dovantu vatano. Konakoneni sitjangwa sosisupi sosiparatjangwa: “ Hompa Kandjimi Hauwanga”, ga tjanga JK Kloppers na D. nakare. Ruganeseni nongendeseso dokukonakona edi tuna lirongeni sikwantani. Runone: Eraka Lyetu, Harade: 7, epe. 63 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 65
  • 66. Marunone Kloppers, J.K. & Mudiu, G.M. ( 1986). Rukwangali Eraka Lyetu grade 10-12. Venduka: Gamsberg, Macmillan. Kloppers, J.K. & Nakare, D. ( 1991). Rukwangali Eraka Lyetu grade 7. Venduka: Gamsberg, Macmillan. 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 66
  • 67. Na huguvara asi muna lirongeremo yininke yoyinzi Mouumwe ou. Mpandu kepurakeno lyeni lyewa!!! 8/22/2017 MUGOLIKADI REINO 67