2. Թեև քրիստոնեությունը Հայաստան մուտք է գործել
առաջին դարում և 301 թ. դարձել պետական կրոն, բայց
ժողովրդի զգալի մասը միայն անվանապես էր քրիստոնյա,
երկրում եղած աստվածաշնչի գրքերը, եկեղեցական այլ
երկեր հունարեն
կամ ասորերեն էին, ժամերգությունները և ծեսերը կատար
վում էին ժողովրդի համար անհասկանալի այդ
լեզուներով։
Մաշտոցը Աստվածաշունչը հրապարակայնորեն
կարդալիս անմիջապես բանավոր թարգմանում
էր հայերեն՝ ժողովրդին հասկանալի դարձնելու
համար։ Գողթնում կատարած քարոզչությունը Մաշտոցի
մեջ հաստատեց
հայերեն գիր ու գրականություն ունենալու հրատապ
կարևորությունը։ Կային այդ որոշումն ընդունելու նաև այլ
ծանրակշիռ պատճառներ։
3.
4. 387 թ. Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև երկու մասի
բաժանված Հայաստանի արևելյան և արևմտյան մասում
թեև պահպանվում էր հայոց թագավորությունը, բայց
պարսկական ազդեցությունն օրավուր մեծանում էր։
Երկրի արևմտյան մասում, որը միացված
էր Բյուզանդիային, վերացված էր հայոց
թագավորությունը, եկեղեցին ենթակա էր հունական
եպիսկոպոսությանը, եկեղեցու և պետական
լեզուն հունարենն էր։ Հայաստանի երկու մասերի
միմյանցից օտարացումը սպառնում էր երկրի և ժողովրդի
ամբողջությանը, վերահաս էր դառնում հայության
ձուլման վտանգը, ամբողջ
երկրում դպրոցների, համալսարանների լեզուն
հունարենն էր,
մասամբ ասորերենը, եկեղեցականների զգալի
մասը հույներ ու ասորիներ էին, հայ հոգևորականության
որոշ մասը հունախոս էր։
