Türev Ürünler ve Türk Bankacılık Sektörü Uygulamaları

Genele Açık / Public
T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANABİLİM DALI
TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI
TÜREV ÜRÜNLER ve TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜ UYGULAMALARI
BİTİRME PROJESİ
HAZIRLAYAN
Mehmet EVLATOĞLU
DANIŞMAN
Yrd. Doç. Dr. Ayşen KORUKOĞLU
İZMİR-2016

i
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
KISALTMALAR......................................................................................................................v
TABLOLAR DİZİNİ...............................................................................................................vi
GRAFİKLER...........................................................................................................................vi
ŞEKİLLER DİZİNİ ................................................................................................................vi
ÖZET ......................................................................................................................................vii
ABSTRACT...........................................................................................................................viii
GİRİŞ ........................................................................................................................................1
BİRİNCİ BÖLÜM
VADELİ İŞLEM PİYASALARI ve TÜREV ÜRÜNLER HAKKINDA GENEL BİLGİLER
1.1.Vadeli İşlem Piyasaları ve Türev Ürünlerin Tanımı ve Önemi..............................................2
1.2. Vadeli İşlem Piyasaları ve Türev Ürünlerin Tarihsel Gelişim Süreci..................................3
1.3.Vadeli İşlem Piyasalarında İşlem Gören Sözleşmeler...........................................................8
1.3.1.Forward Sözleşmeler Tanımı.......................................................................................8
1.3.1.1.Forward Sözleşmeler Genel Özellikler............................................................9
1.3.1.2.Forward İşlem Çeşitleri..................................................................................11
1.3.2.Future Sözleşmeler Tanımı ......................................................................................12
1.3.2.1.Futures Sözleşmeler Genel Özellikleri...........................................................12
1.3.2.2.Futures Sözleşme Çeşitleri.............................................................................13
1.3.2.3.Futures Sözleşme İşlevleri.............................................................................14
1.3.2.4.Futures Sözleşmeleri İşleyiş Özellikleri........................................................15
1.3.3.Opsiyon Sözleşmeler Tanımı ..................................................................................17
1.3.3.1.Opsiyon Türleri..............................................................................................17
1.3.3.1.1.Kullanım Süreleri Açısından............................................................17
1.3.3.1.2.Alınan Pozisyon Açısından..............................................................18

ii
1.3.3.1.3.Kârlılık Durumu Açısından..............................................................18
1.3.3.1.4.Piyasa Açısından..............................................................................19
1.4.1.Swap Tanımı...............................................................................................................19
1.4.4.1.Swap Türleri.....................................................................................................21
1.4.4.1.1.Faiz Swabı.........................................................................................21
1.4.4.1.2.Para Swabı........................................................................................22
1.4.4.2.Swap İşlemlerin İşleyişi....................................................................................23
İKİNCİ BÖLÜM
DÜNYA’DA ve TÜRKİYE’DE TÜREV ÜRÜNLER
2.1.Türev Ürünlerin Dünya’da ve Türkiye’de Kullanımı.........................................................25
2.2.Vadeli İşlem Piyasaları ve Türev Ürünlerin Kullanım Amaçları.......................................28
2.2.1.Risk Yönetimi...........................................................................................................32
2.2.2.Arbitraj......................................................................................................................32
2.2.3.Spekülasyon…..........................................................................................................33
2.2.4.Diğer Amaçlar...........................................................................................................34
2.3.Vadeli İşlem Piyasalarında İşlem Gören Sözleşmeler.........................................................35
2.4.Türev Ürünlerin Dünya’da Kullanımı.................................................................................35
2.5.Türk Bankacılık Sektöründe Türev Ürünlerin Kullanımı....................................................40
2.6.Türev Ürünlerin Olumlu ve Olumsuz Yönleri....................................................................43
2.6.1.Swap Sözleşmelerinin Olumlu ve Olumsuz Yanları..................................................44
2.6.2.Forward Sözleşmelerinin Olumlu ve Olumsuz Yanları.............................................45
2.6.3.Futures Sözleşmelerinin Olumlu ve Olumsuz Yanları...............................................45
2.6.4.Opsiyon Sözleşmelerinin Olumlu ve Olumsuz Yanları.............................................45

iii
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRK BANKACILIK VADELİ İŞLEM PİYASALARINDA TÜREV
ÜRÜNLER UYGULAMA ÖRNEKLERİ
3.1.Vadeli Döviz Alım-Satım ( Forward )İşlemleri ..................................................................46
3.1.1.Vadeli Döviz Alım İşlemlerinin Özellikleri..............................................................46
3.2.Teminat,Limit Tahsisi ve Vergi Şartları.............................................................................47
3.2.1.Teminat Şartları........................................................................................................47
3.2.2.Limit Tahsisi.....................................................................................................48
3.2.2.1.Cari Hesap Nakit Blokesi ile Yapılacak İşlemlerde..............................49
3.2.2.2.Katılım Hesap Blokesi ile Yapılacak İşlemler......................................49
3.2.2.3.Forward (Kredi) Limiti ile Yapılacak İşlemler....................................49
3.2.3.Vergi..................................................................................................................49
3.3.Türkiye Finans Katılım Bankası Forward Uygulama Süreci..............................................50
3.4.Teminat/Risk Takibi...........................................................................................................51
3.5. Türkiye Finans Katılım Bankası Forward Uygulaması.....................................................54
3.5.1.Forward Limit Tanımlama.......................................................................................54
SONUÇ....................................................................................................................................58
KAYNAKÇA...........................................................................................................................63

iv
KISALTMALAR
IMKB:İstanbul Menkul Kıymetler Borsası
M.Ö.:Milattan önce
CBOT (Chiago Board of Trade):Chiago Ticaret Borsası
TCMB:Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
VOBAŞ:Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası
OTC(Over the Counter):Tezgah Üstü Piyasalar
V.D.M.K:Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler
A.B.D:Amerika Birleşik Devletleri
VİOB:Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası
BIS:Borsa İstanbul
TSPAKB:Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği
IAS:Uluslararası Muhasebe Standardı
DCD:Tam Teminatlı Opsiyon
T.F.K.B.:Türkiye Finans Katılım Bankası

v
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1 : Forward, Futures, Opsiyon ve Swap Sözleşmelerinin Özellikleri..............................23
GRAFİKLER DİZİNİ
Grafik 1:Yıllık Bazda Vadeli İşlem ve Opsiyonların Yüzdesel Dağılımı ................................36
Grafik 2: Finansal Ürünlere Dayalı Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerinin Varlık Bazında
Dağılımı....................................................................................................................................37
Grafik 3: Finansal Olmayan Ürünlere Dayalı Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerinin Varlık
Bazında Dağılımı......................................................................................................................38
Grafik 4: Dünyada Organize Türev Borsalarındaki Kontratların Bölgesel Dağılımı...............39
Grafik 5: Bankacılık Sektöründe İşlemlerin Sermaye Yapısına Göre Dağılım Grafiği............40
ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil 1 :Türkiye Finans Katılım Bankası Hazine Forward Talep Ekranı...................................50
Şekil 2 : Bankacılık Yönetim Sistemi (BYS) Ana Ekranı.........................................................54
Şekil 3 :Forward Limit Oluşturma Ekranı................................................................................55
Şekil 4 :Forward Müşteri Limit Hesaplama Ekranı.................................................................56
Şekil 5 :Forward Müşteri Teminat Hesaplama Ekranı............................................................56
Şekil 6 :Forward Onay Ekranı................................................................................................57

vi
ÖZET
Tarihte bilinen ilk türev sözleşmeler milattan önce 1750’li yıllara dayanmaktadır. 12. ve 17.
yüzyıllarda İngiltere ve Hollanda’da ilk forward ve opsiyon örnekleri görülmüştür. 19. yüzyıl
itibari ile de dönemin gelişmiş ekonomilerine sahip Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere ve
Almanya’da organize türev piyasalar faaliyet göstermeye başlamıştır.
Türev piyasaların var olabilmesi için temel koşul piyasadaki mal ve finansal varlıkların maddi
değer karşılıklarının her an kar ve zarar ortaya çıkarabilecek kadar değişken olmasıdır. Zirai
ürünler, piyasadaki arz/talep dengesine göre ve birçok değişken (iklim, üretim koşulları,
verimlilik, vb.) özellikleri fazlasıyla kendisinde barındırdığı için vadeli işlemlerin temel
parametlerinden biri olmuş ve bu alanda kullanılan ilk ürün olmuştur. Fiyat değişiklikleri
sebebi ile artarak kullanılması ise Bretton Woods sabit kur sisteminin 1970’lerde fiilen çökmesi
ile olmuştur. Dünyadaki büyük fonlar risklerden korunmak için türev piyasası araçlarını
kullanmaya başlamışlardır.
Ülkemizde ise 1990’ların başından itibaren kullanılmaya başlanmıştır. 2001 ekonomik krizi
sırasında dalgalı kura geçilmesi ile işlerlik kazanmış, 2005 Vadeli işlemler Borsa’sının
kuruluşuyla süreç hız kazanmıştır.
Kısaca inceleme konumuz türev ürünlerin Dünya’da , ülkemizde ve Türk Bankacılık
sektöründeki gelişimi üzerine gerçekleştirilmiştir.

vii
ABSTRACT
The first derivatives contract has been known about 1750 before christ.At the beginning of the
12 th. & 17 th. century in England and in Holland first samples of option and forward has been
observed. In the 19 th. century the derivatives had been started activeted on organized markets
by the period of developed economies United States of America,England and Germany.
The basic condition to existence of derivatives markets,the price of goods and financial assets
are enough veriable, able to risk transfers.Agricultural goods is reflecting to this nature because
of that the first applications were used in that position.The fact of price changes,derivatives
markets was started increasingly to be used,after 1970’s when Bretton Woods fixed exchange
rate system was crashed.In order to hedge from the risks large funds in the world was begun
to use derivatives markets.
In our country derivatives markets applications was started in 1990’s. During 2001 economic
crisis flooting exchange rate system was begun to implemented. After 2005 VOB foundation,
process has largened.
Briefly this study examined, improving processes of derivative markets in Turkish Banking
markets, in our cuuntry, in the world.

1
GİRİŞ
İlk örnekleri milattan önce 1750’li yıllara dayanan ve 1800’lü yıllardan bu yana mal
piyasalarında kullanılmaya başlayan, Bretton Woods sisteminin çöküşü ve petrol krizi ile
1970’li yıllarda büyük fonların riskten korunma ihtiyaçları ile gelişen ve işlerlik kazanan türev
piyasalar günümüzde finansal sistem içinde çok önemli bir yer almaktadır.
1960’lı yıllara kadar finansal sistemin temel araçları mevduat, kira sertifikaları, senetler,
tahviller ve hisse senetlerinden oluşmaktaydı. 1970 sonrası döviz kurları ve faiz oranlarındaki
dalgalanmalar ve enflasyon, piyasalarda işlem metaryeli olan fonların, mal ve sermaye
hareketlerinin geleceğe yönelik belirsizliklerini giderememesine neden olmuştur. Oluşan riski
kontrol edebilmek ve rekabette geri kalmama ihtiyacı türev piyasa ve ürünlerinin ortaya
çıkmasına imkan tanımıştır.
Türkiye’de ise 1980’lerden itibaren başlayan liberalleşme ve dışa açık ekonomi anlayışı,
finansal araçların gelişimine imkan tanımıştır. 2001 krizi ile birlikte dalgalı kur rejimine
geçilmesi, IMKB bünyesinde teknik zeminin oluşturulması ile ülkemizde de işlerlik
kazanmaya başlamıştır.
Çalışmamım ilk bölümünde vadeli sözleşmelerin açıklanması, kronolojik olarak geçmişten
günümüze merhaleleri, kullanım alanları ve unsurları, vadeli işlem piyasalarında işlem gören
forward, opsiyon, futures ve swap ürünlerin tanımı ve tüm işleyiş özellikleri anlatılmıştır. İkinci
bölümde ise türev ürünlerin Türkiye’de ve dünya piyasalarında kullanım alanları istatistiklerle
anlatılmış, olumlu ve olumsuz yönleri irdelenmiştir. Üçüncü bölümde ise vadeli işlem
sözleşmelerinin çalışma presipleri teknik uygulama örnekleri ve yine ülkemiz bankacılık
sektöründe işlem gören türev ürünlerin banka içi uygulama örneklerine yer verilmiştir.

2
BİRİNCİ BÖLÜM
VADELİ İŞLEM PİYASALARI ve TÜREV ÜRÜNLER HAKKINDA GENEL BİLGİLER
1.1. Vadeli İşlem Piyasaları ve Türev Ürünlerin Tanımı ve Önemi
Vadeli İşlem Sözleşmeleri, belirli bir miktar, kalite ve koşullarla standartlaştırılmış bir
malın, menkul değerin, göstergenin ya da yabancı paranın, işlem anında o vadeli işlem
borsasında piyasa güçlerince belirlenen fiyattan, gelecekte belirli bir tarihte, yerde ve
koşulda teslim alınmasını ve teslim edilmesini içeren yasal olarak bağlayıcı sözleşmedir.
(http://www.trademaster.com.tr/urunler/vadeli-nedir.aspx)
Türev ürünler ise forward, futures, swap ve opsiyon sözleşmelerinden oluşmaktadır. Vadeli
işlem piyasaları veya diğer adıyla finansal piyasalar, türev ve spot piyasalar olmak üzere ikiye
ayrılmaktadır. Bu ayrım yapılan işlemlerin vadelerine göre belirlenmektedir. Anlık olarak el
değiştirme ile ileri vadeli olarak el değiştirmesine göre vadeli ve spot olarak ikiye
ayrılmaktadır. Spot piyasalar, miktarı daha önceden belirlenmiş mal, kıymet veya her ikisinin
de para cinsinden karşılıklarının alım satım yapılmasının hemen sonrasında ( t + 0 ) yani takas
günü satıcıdan alıcıya karşılıklı iki taraf arasında el değiştirdiği pazarlara denilmektedir. Bahse
konu spot piyasalara İstanbul Menkul Kıymetler Borsası çatısı altında gerçekleştirilen hisse
senedi alım/satımı, bono ve tahvil alım/satımları ve yine özel sermayeli veya kamu sermayeli
bankalar birliği üyesi bankalar arasındaki günlük döviz alım satım işlemleri spot piyasa
işlemlerine örnek verilebilir. Bir ikinci pazar türü ise alım satıma konu olan ürünlerin (mal,
emtia, hammadde, yarı mamül, nihai ürün) veya karşılığı olan kıymetli evrakların (ilgili ürünün
özelliklerine istinaden uluslararası standartlara haiz, şekil şartlarına uygun, (ayni değer gösterir
yazılı senet) bugünden gelecek bir tarihte ödeme yapılması veya teslim edilmesini taahhüt
ederek satışının veya alımının yapıldığı pazarlara denilmektedir. Türev piyasalar spot
piyasaların gelişmiş modelleridir. Yatırımcılar için fiyat ve vade hesaplama, alternatif
maliyetler, valör hesaplamaları, risk alma kabiliyetlerinin yüksek olması gibi meziyetleri
barındırmaları beklenmektedir. Bu sebeplerden amatör yatırımcılardan çok uzman
yatırımcılara hitap etmektedir. Geniş bir bilgi birikimi, pazar tecrübesi ve en önemlisi doğru,
güvenilir, hızlı bir iletişim ağına sahip olmalıları başarılı bir portföy yönetimi ve kazanç için
önem arz etmektedir. (Akçaoğlu,2002:15)

3
Finansal kontratlar vadeli işlem sözleşmelerinden oluşmaktadır. Bir finansal kontratın
oluşabilmesi için öncelikle ortada alım satıma konu bir değerin olması gerekmektedir. İkinci
olarak bu değerin fiyatının arz ve talebe göre belirlenmiş olması gerekmektedir. Alım satıma
konu olabilecek değerler bir emtia, hisse senedi (sermaye piyasalarında işlem görmeye haiz),
döviz (convertible tüm döviz çiftleri), kıymetli maden (altın,gümüş...vb.) veya bir ekonomik
değeri olan herhangi bir finansal değer olabilir. Kısaca özetlemek gerekirse vadeli işlem
yukarıda bahsi geçen ürünlerin değerinin gelecek bir tarih için şimdiden belirlenip, an itibari
ile alınıp satılabilmesidir. Ancak önemli ayrıntı ürünün değeri bugün belirlenir, yine bugün
sözleşme yapılır, sözleşme ile gelecekte ilgili ürünün teslimatı veya ödemesinin yapılacağını
bugünden taahhüt altına alır. Bu şekilde kaidelere bağlı olarak oluşturulan bu sözleşmelere
türev sözleşmeler denir. (Akçaoğlu,2002:15)
1.2. Vadeli İşlem Piyasaları ve Türev Ürünlerin Tarihsel Gelişim Süreci
Günümüzdeki türev sözleşmelerin tarihte bilinen ilk örnekleri M.Ö. 1750’li yıllarda
Mezopotamya’da görülmüştür. Eski Yunan uygarlığının Milet’li ünlü flozofu Thales’in kış
aylarında, bahar döneminde gerçekleşecek zeytin hasılatı için yağhaneler ile yaptığı anlaşmalar
günümüzdeki alım-satım opsiyonlarının temelini oluşturmaktadır. Forward sözleşmeleri ise
opsiyona göre yaklaşık 500 yıl öncesine 12. yüzyıla dayanmaktadır. Bu yüzyılda İngiltere’deki
panayırlarda ilk örneklerine rastlanmaktadır. Bilinen ilk forward sözleşmesi Londra Kraliyet
Borsasında 1851 yılında gerçekleştirilen mısır alımı sözleşmesidir.
17. yüzyıldan itibaren Hollanda ve İngiltere’deki yarı organize borsalarda opsiyon
sözleşmeleri alınıp satılmaya başlanmıştır. Bu tarihlerde alım satımı yapılan opsiyonlar
zaman pazarlıkları ismi ile nitelendirilmiştir. Yine 17. yüzyıl itibariyle Japonya’da pirinç
emtia konulu futures sözleşmeleri ilk kez uygulanmaya başlamıştır. 19. Yüzyıl başlarından
itibaren de özellikle ilgili dönemin gelişmiş ülkeleri olan Amerika Birleşik Devletleri,
Almanya, İngiltere gibi ülkelerde sanayi ve ticaretin hızlı gelişimine paralel günümüzdeki
modern finans piyasalarının temelleri atılmaya başlanmış, organize türev piyasalar
kurulmuştur. Günümüze kadar zamanla faaliyet alanı genişlemiş ve tüm dünyaya hızla
yayılmıştır. (http://www.tspakb.org.tr/docs/egitim_notlari/vadeli_islemler_turev.pdf)
(http://www.baskent.edu.tr/)

4
Türev piyasaların işler olabilmesi için temel koşul, piyasadaki işlemlere konu olan mal ya da
finansal varlık değerlerinin riski bertaraf etmemiz zorunluluğu yaratacak kadar değişken
olmasıdır. Özellikle Amerika Birleşik Devletlerindeki gelişim günümüzdeki vadeli işlem
borsalarının temelini oluşturmaktadır. Üretilen tarım ürünlerinin gelecekteki arz/talep dengesi,
taşıma ve depolama maliyetleri gibi değişkenler vadeli işlem piyasalarının gelişiminde mihenk
olmuştur. Dünya tarihindeki ilk organize vadeli işlem borsası Amerika’da Chicago eyaletinde
kurulmuştur. 1800’lü yılların başında ekonominin temel dinamiği olan tarım için verimli
topraklara ve lojistik öneme sahip olması açısından Chicago şehri tarım ürünleri üretimin ve
ticaretinin merkezi konumuna gelmiştir. Orjinal ismi Chicago Board of Trade (CBOT)
kuruluşundan bu yana yaklaşık 170 yıl sonra hala günümüzde dünyanın en büyük futures
borsası olmaya devam etmektedir. 1850’li yıllarda 80 üzerinde üyesiyle emtia üzerine vadeli
işlem sözleşmeleri yapılması amacı ile kurulmuştur.
Üretilen tarımsal mallar tam da bu özelliğe fazlasıyla sahip oldukları için ve sanayi devriminden
önce ekonominin temel dinamiği tarıma dayandığı için ilk türev piyasalar bu alanda
kurulmuştur. Fiyatlardaki dalgalanmaların, ekstrem iniş ve çıkışların bu piyasalarda
kullanılabilir hale gelmesi 1944 Bretton Woods Sisteminin çökmesi ile başlamıştır. Bretton
Woods sistemi 1944 yılına kadar döviz piyasalarında sabit kuru başarı ile uygulamıştır. Fakat
çöküşü de bir o kadar büyük olmuştur. Sabit kur sistemi sebebiyle 1944 yılına kadar bu tip
türev piyasalara hiç ihtiyaç duyulmamıştır.
Bretton Woods Sisteminin temelinde öncelikle Amerikan doları uluslararası piyasalarda rezerv
olarak kabul edilmiştir. Tüm ülke merkez bankaları usd üzerinden stok yapmaktadır. Böylelikle
tüm piyasa (ülkeler) tarafından referans olarak kabul edilen usd, sistem esasına göre altına
%25 oranında konvertibil edilmektedir. 1929 ekonomi bunalımı sonrasında yavaş yavaş
başlayarak 1950’li yıllarda kendini iyiden iyiye hissettiren likidite yetersizliği, büyük bir sorun
haline gelmiştir. Bu durum daha fazla uluslararası rezerv gerektirmiş ve dünydaki altın rezervi
yetersiz kalmıştır. Amerikan Merkez Bankası etkili bir para politikası ile bu durumu bir süre
yönetmeyi başarmış ancak uluslararası sistemde doların itibarının da bir kısım irtifa
kaybetmesininönünegeçememiştir.(http://www.tspakb.org.tr/docs/egitim_notlari/vadeli_islem
ler_turev.pdf) (http://www.baskent.edu.tr/)

5
Sistem uluslararası piyasalardaki dalgalanmalara, özellikle 1970 Opec krizi sonrası daha artan
belirsizliklere ve volatiliteye, enflasyona, fiyat farklılıklarına, devalüasyonlarla değişen ülke
paralarının yeni değerlerine, ülkeler arasındaki dış ödemeler bilançosu dengesizliklerine
Bretton Woods’un sabit kur sistemi daha fazla dayanamamış ve çökmesine neden olmuştur.
Amerikan dolarının uluslararası platformda rezerv kabul edilmesi ona aynı zamanda referans
birim olma özelliğini de otomatikman vermektedir. Böylelikle diğer ülkeler kendi aralarında
yaptıkları ticarette sabit kurlu amerikan dolarını referans almaktaydılar. Bu sebeple amerikan
dolarının belirlenen değeri ülke ekonomileri ve elbette A.B.D. için iç ve dış istikrarın
korunması için büyük önem taşımaktaydı. Belirtilen sebeplerden ötürü 1971 tarihi itibari ile
Amerikan doları sabit kur rejiminden dalgalanmaya bırakıldı. Dalgalı kur rejimi ile dünya
piyasalarında riskten korunabilme amaçlı vadeli işlemler piyasaları ürünleri önem arz etmeye
başlamıştır. Özel emeklilik fonları, sigorta şirketleri, yatırım fonları gibi uzun vadeli aktiflere
sahip kurumsal yatırımcılar fiyatların çok volalitil olmasından dolayı ortaya çıkan risklerini
minimize etmek için vadeli işlem piyasa ürünlerini portföylerine almışlardır.
Türev sözleşmeler, şartları en başında belirlenmiş ve nominal değeri kendine referans kabul
edilen diğer değişkene göre belirlenen sözleşmelerdir. Tanımda dikkat edilmesi gereken iki
husus vardır. İlki, önceden belirlenen bir şarta bağlı olarak hak sağlar. Bu şunu ifade eder; belli
bir zaman kısıtı sonunda, türev sözleşmede önceden belirtilen şartların üzerinde pazarlık
yapılmış ve önceden belirlenmiş fiyattan geçekleştirilmesi hak ve yükümlülüğü imkanını
sağlar. Türev sözleşmeler iki ayrı piyasada yapılabilir;
Tezgah üstü (Düzensiz-Over The Counter ; OTC ) , organize piyasalar (Düzenli). Tezgah üstü
piyasada taraflar arasında sözleşme şartları serbestçe belirlenebilir, genelde bankaların alıcı-
satıcı olduğu piyasalardır. Organize piyasalarda ise sözleşme şartları klasik bir şekilde bir
şablona tabi olarak hazırlanmıştır. Türev sözleşmelerin tanımında ikinci özellik, sözleşmedeki
fiyat değeri, başka bir değişkenin bugünkü değeri ile vade sonundaki değeri dikkate alarak
hazırlanır. Sözleşmedeki fiyata piyasadaki faiz oranları ve diğer yatırım araçları getirileri de
etki eder. (http://www.tspakb.org.tr/docs/egitim_notlari/vadeli_islemler_turev.pdf)

6
Bilgi işlem ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler bilginin daha hızlı ve doğru üretilmesini
ve aynı hızda pazarlara iletilmesini mümkün kılmıştır. Herhangi bir pazardaki fiyatları
etkileyebilecek bir haber aynı hızla diğer pazarları da etkileyebilme yeteneğine kavuşmuştur.
Küreselleşme süreci ülkeler arası rekabeti artırmış, rekabet ortamı beraberinde fiyat
dalgalanmalarını getirmiştir. Mikro ölçekte maliyet hesaplarında birim başına maliyet
hesaplama modeli teknolojinin yoğun kullanımı ile daha etkin hale gelmiştir. Özellikle
milyarlarca işlemin yapıldığı finans sektöründe maliyet etkinliği rekabet açısından çok önemli
hale gelmiştir. Hatta bu süreci alternatif dağıtım kanalları ile minimize edemeyen yapıların
zamanla yok olmaya başlaması kuvvetle muhtemeldir. Dijital altyapılar sayesinde işlem başına
maliyetler minumum seviyelere ulaşmıştır. (Kayacan,1995:10)
Dünya ekonomisinde 1970’lerden bu yana fiyat istikrarsızlıkları, kamu borç stokları, dalgalı
kur rejimi, aşırı enflasyon, cari açık gibi sebeplerden finans sektörü risklerini minimize
edebilmek için vadeli işlem borsaları araçlarını korunma amacıyla daha yaygın kullanmaya
başlamışlardır. Özellikle 70’lerin başından bu yana tüm dünyada etkili olan enflasyon, faiz ve
kur dalgalanmaları neticesinde ortaya çıkan mali risklerin mevcut yatırım araçları ile kompanse
edilemediği, bu sebepten yeni ürünler ile riskten korunma çareleri aranmaya başlamıştır.
Türkiye’de türev piyasa araçları ile yapılan ilk tecrübeler Türkiye Cumhuriyeti Merkez
Bankası’nın 1984 yılında forward işlemlerine imkan veren iznine kadar hukuki olarak
yapılamamıştır. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası ile özel bankalar arasındaki ilk swap
işlemleri ancak 1985 yılında başlayabilmiştir. Yine Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
kanalıyla ilk vadeli döviz alım-satım işlemleri 1995’de kurulan Piyasalar Genel Müdürlüğünce
yapılmıştır. Türkiye’de 2001 yılı itibari ile dalgalı kur rejimine geçilmiş bu sayede türev araçlar
seviyeli bir artış trendi ile daha geniş bir zeminde aktif olarak uygulanabilir hale gelmiştir.
2001 yılı itibariyle, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.(VOBAŞ) 19/10/2001 tarih ve 24558
Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan
Türkiye’deki ilk özel borsadır. Borsa, 04.07.2002 tarihinde İzmir Ticaret Siciline tescil
edilmiştir. Başlangıçta İzmir’de 4 şubat 2005 tarihinden bu yana İMKB bünyesinde faaliyetini
sürdüren Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası ( VOBAŞ) –Borsa İstanbul 02.04.2014 tarihinde
tek çatı altında birleştirilmiş ve VOBAŞ’ın ticari varlığı son bulmuştur.(Kayahan,2008:50)

7
Vadeli İşlem Piyasalarında dört farklı platform bulunmaktadır;
1-Faiz, 2-Emtia, 3-Hisse Senedi, 4-Döviz
Faiz işlemlerinde devlet hazine bonosu,devlet tahvili ürünleri,emtia işlemlerinde varlığa dayalı
menkul kıymet ihraç ürünleri,hisse senedi işlemlerinde hisse endeksleri üzerinden,döviz
işlemlerinde ise yabancı ülke para birimleri üzerinden türev sözleşme işlemleri yapılabilir.
Türev ürünlerin tanımı, “Finansal Araçların Finansal Tablolarda Açıklanması” adlı 32 nolu
Uluslararası Muhasebe Standardı (IAS) nda “Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi ve
Değerlemesi” adlı 39 nolu Uluslararası Muhasebe Standardında şu şekilde yapılmıştır; “Kredi
alma, yabancı para ile borçlanma, satın alınacak mal fiyatındaki artma gibi asıl finansal
araçlarla ilgili fiyat, döviz kuru, faiz oranı riskinden korunmak veya spekülatif gelir elde etmek
amacıyla yapılan vadeli işlemlere türev ürün veya türev finansal araç denmektedir.
(http://eprints.sdu.edu.tr/877/1/TS00934.pdf)(T.Y.L.B.P. Özgür Himmet Çiftçi),
(Öztürk, 2002:94)
Türev ürünlerin değeri diğer bazı fiyatları değişken ürünlerin değerlerine bağlı olan finansal
ürünlerdir. Bu diğer finansal ürünler ise emtia, hisse senetleri, yabancı para, tahviller ve faiz
olarak belirtilebilir. Aslında türev ürünler, cari piyasalarda işlem gören varlıkların türevi
(uzantısı) pozisyonundaki finansal araçlardır. Vadeli piyasalar da ilgili türev ürünlerin işlem
gördüğü, türev ürünlerin alım satımının yapıldığı piyasalardır. (Tarhan ve Yılmaz,2013:65)
Türev ürünlerin en önemlileri ve yaygın kullanım alanı olanları olan futures, forward ve
opsiyonların emtianın veya finansal ürünlerin gelecekteki değişkenliğini ve fiyat belirsizliğini
kontrol altına alma ve azaltma fonksiyonu bulunmaktadır. Riskten korunmak ve spekülatif
işlem yapmak isteyen yatırımcı, ilgilendiği yatırım araçlarını tetkik ettiğinde önemle dikkat
etmesi gereken nokta, piyasadaki tüm fiyatların potansiyel dalgalanma riski olmalıdır. Piyasada
her zaman var olan bu riskleri bertaraf etmek veya var olan riskini transfer etmek isteyen bir
broker forward, futures ve opsiyonlar gibi türev ürünlerden yararlanarak riskten korunma
imkanını daha kolay yakalayabilmektedir. Bu türev ürünler arasına 1980’li yıllardan itibaren
swaplar da eklenmiştir. Swap, taraflar arasında sabit ve dalgalı nakit akışlarının değiştirilerek
döviz kuru ve faiz oranına ilişkin risk yönetimi sağlayan bir anlaşmadır.(Chambers,2009:2)

8
1.3.Vadeli İşlem Piyasalarında İşlem Gören Sözleşmeler
Günümüzde türev ürünler ürün özellikleri ve nitelikler bakımından çok çeşitlendirilmiş bir
yapıdadır.Ancak bu karmaşık özelliklerine rağmen iki ana alt kategoride incelenmeleri
mümkündür.Birincisi forward ve swap işlemlerini kapsayan tezgah üstü işlemler (Over the
counter – OTC işlemler ) organize bir piyasaları olmayan,belli bir organize piyasada işlem
görmeyen finansal ürünlerdir. İkinci grupta ise future ve opsiyon sözleşmeleri
gelmektedir.Düzenli Piyasaları olan ve borsada işlem gören finansal enstürümanlardır.
(Erol,1999:27)
1.3.1. Forward Sözleşmeler Tanımı
Forward sözleşmeler vadeli işlemlerin tarihsel gelişim süreci içersinde ilk olarak ortaya çıkan
işlem olma özelliği taşımaktadır. Forward sözleşmeler hukuki açıdan adi sözleşmeler olup
vadeli işlemler içinde en ilkel olanıdır. Sözleşmenin asli unsurları alıcı ve satıcı tarafından
serbestçe belirlenebilmektedir. Forward sözleşmelerinin hukuki zeminde meşru sayılabilmesi
için belirlenmiş özel bir metin veyahut bir şekil şartı aranmamaktadır.
Forward piyasalar düzenli olmayan yani bir borsa gibi organize ve kurumsal bir yapıda çalışma
zorunluluğu olmayan yapılarda alım satım yapmaya imkan tanıyan pazarlardır. Forward
işlemlerin mahiyetini en çok döviz işlemleri oluşturmakla birlikte, kıymetli madenler
(altın,gümüş..vb.) , finansal araçlar, nakdi değerler veya sadece cash para üzerinden işlemler
yapılabilmektedir. Yine türev ürünlerin mantalitesine uygun şekilde bugünden gelecekteki bir
tarih için belirlenen fiyat ile işlem yani alım satım yapılabilmesine imkan veren vadeli işlemler
piyasası türev ürünleridir. Forward’da amaç fon temini olmamakla birlikte, fiyat
degişimlerinden kaynaklanan riskten korunmaktır.
Forward sözleşmeleri, sözleşmeyi yapan tarafların, sözleşmeye konu olan varlığın gelecekte
fiyatında meydana gelebilecek değişimler nedeniyle oluşan fiyat riskinden, korunmak amacıyla
oluşturulmuştur. Ancak forward sözleşmeleri, vadeli islemler sözleşmelerinin geliştirilmesine
temel oluşturmuştur.(Örten,2001:40)

9
1.3.1.1. Forward Sözleşmelerin Genel Özellikleri
Forward işlemlerin en önemli özelliği tarafların tek taraflı cayma haklarının olmadığı ve
forwarda konu olan ürünün vade sonunda teslim edilmesi şartı olan vadeli bir işlemdir. Forward
sözleşmelerinde özel bir hüküm bulunmadığı sürece başkasına devredilemez nama yazılıdır.
Forward sözleşmelerinde özel yasal düzenlemeler olmamakla birlikte taraflar arasında,
karşılıklı güven esasına dayalı olarak yapılmaktadır. Yani sözleşmelerde standartlaşma yoktur,
taraflar şartlara karşılıklı karar vermektedir. Sözleşmeler halka açık piyasalarda değil taraflar
arasında yapılmaktadır. Dolayısıyla forward sözleşmelerinde gizlilik esastır. Borsa şeklinde
organize olmuş bir yapı söz konusu olmadığı için taraflar sözleşmeleri herhangi bir mekanda
yapabilirler. Organize piyasalar olmadığı için tarafların yükümlülüklerini yerine getirmesini
garanti edecek olan takas merkezi de söz konusu değildir. (Ceylan,1995:30-31)
Forward sözleşmelerin özelliklerini sıralamak gerekirse;
1. Günümüzde forward işlemler en çok bankalar ve müşterileri arasında realize edilmektedir.
Bankalar ile brokerlar arasında da çokca gerçekleştirilebilmektedir. Forward işlemlerin
gerçekleştirilebilmesi için özel organize edilmiş bir pazar olmasına ihtiyaç duyulmamaktadır.
İşlemlerin gerçekleştirilmesi sırasında teknolojinin finans piyasına katkıları sayesinde alıcı ve
satıcı sürekli olarak dijital bir platformda ilteşim halindedir. Günümüzde alış verişler fiziki
olarak gerçekleşmez. Bunun yerine işlemler alış ve satış yapan tarafların sistem üzerindeki
muhasebe skontlarında borç ve alacak kaydedilmesi ile tamamlanmış olur.
2. Forwardın karşılıklı taahhütlerini içeren sözleşme matbu bir form halinde değildir. Genel
itibari ile sözleşmenin tarafları arasında karşılıklı güven esastır. Bu sebeple forward
sözleşmesinin icra edilmesi yine tarafların iyi niyeti ile mümkündür. Bu konuda bir bağlayıcılık
hukuki zeminde yoktur. Bahsi geçen iyi niyet karinesi sebebi ile forward sözleşmeleri ciro
edilemez ve bir ödeme aracı olarak kullanılamaz. Üçüncü tekil ve tüzel kişilere devir
yapılamaz. Sonuç olarak devir yapılamaması sebebiyle forward kontratlarının ikincil
piyasalarda işlem görme ihtimali ortadan otomatikman kalkmış olur.

10
3. Forward kontratların matbu bir formu olmadığını ikinci maddede beyan etmiştik. Bu
serbestliğin bir sonucu olarak alıcı ve satıcı mutabakatlarını özgürce karşılıklı antakt kalarak
oluşturabilme lüksüne sahiptirler. Alıcı veya satıcı karşılıklı olarak rekabet imkanı ile birlikte
pazarlık yaparak nihai olarak belirleyebilirler.
4.Forward sözleşmelerin hem alıcı hem de satıcı için bir başka olumlu tarafı kontratın
düzenlenmesi için herhangi bir ombudsmana ihtiyaç olmamasıdır. Binaenaleyh bu durum
herhangi bir aracıya ödenmesi muhtemel komisyon bedelini yine otomatikman ortadan
kaldırmış olur.
5.Karşılıklı hüsn-i niyet esasına dayalı forward sözleşmelerinde karşılıklı mutabık kalınan
ödeme tarihine kadar alıcı ve satıcının herhangi bir ödeme yapma zorunluluğu yoktur.
6. Forward sözleşmelerde her ne kadar esas taraflar arasında özgürce belirlenebilsede yine usul
bakımından birkaç hususun özellikle belirtilmesi kaçınılmazdır. Bunlar, ati bir tarihte alımı
veya satımı yapılacak bir ürün, emtia, kıymetli maden veya herhangi bir döviz çiftinin hangi
miktarda yapılacağı, ne şekilde teslim edileceği ve elbette en önemlisi hangi fiyattan işlemin
ilgili tarihte icra edileceğidir.
7.Forward sözleşmelerin son özelliği ödeme esnekliğine göre iki farklı şekilde tanzim
edilebilmesine dayanır. Kontrat akitte belirtilen kesin tarihte işleme çevrilip
nihayetlendirilebilir veyahut da alıcı ve satıcı arasında yine daha önceden belirlenmiş bir
zaman aralığı bir termin var ise bu kaidelere riayet edilerek işlem realize edilebilir.
İlk örnekteki forward modeline sabit forward işlemi, ikinci örnekteki forward işlemine ise
seçenekli forward işlemi ismi verilmiştir.(Hall,1997:45)

11
1.3.1.2.Forward İşlem Çeşitleri
Vadeli işlem piyasalarında işlem gören türev ürünlerin konusu pazara konu her cins ürün
üzerinden kolaylıkla kurgulanabilir. Bu geniş ürün gamının bulunması sebebiyle tasnif edilmesi
şarttır. Türev ürünlerin gruplarını oluşturan ürün cinslerine göre çeşitlendirilebilirler. Bu
ayrıştırma vadeli işlemler piyasası türev ürünlerini iki ana kategoride farklılaştırmamıza imkan
vermektedir. Vadeli işlemler piyasasında iki ana kategoride ayrışan türev ürünleren ilki vadeli
döviz işlemleri diğer vadeli işlem sözleşmelerinde olduğu gibi bugünden ilerideki bir zaman
için belirlenen tarihte alım satımı ve teslim şartıyla yine bugünden belirlenen ve mutabık
kalınan tutar üzerinden işlem yapılmasını sağlayan kontratlardır.
Buradaki nüans yerli para birimi karşılığında döviz satışı veya alımı yapılmasıdır. Konu bu
kadar basittir. Tüm bu tarz yerli para birimi karşılığı döviz alımı veya satımı yapılan pazarlara
da vadeli döviz işlemleri piyasaları denir. Yatırımcıya sağladığı fayda açısından döviz
işlemlerinde kur karını şimdiden belli bir oranda fikslemiş olur. Örnek vermek gerekirse
kullanım alanı bakımından en çok ihracatçılar tarafından talep görmektedir. İhracatçı firma
bugünden gelecekteki döviz kuru bazında satış rakamı üzerinden karını sabitlemek isterse
banka veya brokerlar üzerinden kontrat yapabilir. Bu sayede ihracatçı gelecekte gerçekleşmesi
olası kur dalgalanmalarından, negatif yönlü kur zararlarından kendini muhafaza etmiş olur.
Elbette vadeli sözleşme gereği bugünden ne kadar meblağ döviz alım satımı yapılacağı, hangi
tarihte işlemin gerçekleşeceği, hangi fiyattan olacağı bugünden belirlenmiş olmalıdır. Aynı
ürün ihtalatçılar tarafından da pek tabiki talep edilen bir türev üründür. İşlem eğer banka ve
müşteri nezninde gerçekleştiriliyorsa banka hesap bilgileri bilgileri de mutlaka yer alacaktır.
Vadeli işlemler piyasasında iki ana kategoride ayrışan türev ürünlerden ikincisi faiz forward
kontratlarıdır. Ekseriyetle vadeli sözleşmeler döviz riskinden korunmak için yapılırken faiz
riskinden korunmak içinde yapılabilirler. Özellikle bankaların müşterilerine sunduğu rotatif
kredilerde üçer aylık devre sonlarında o tarihteki güncel piyasa faizi üzerinden ödeme alır. Bu
durum yatırımcı için bir risk unsurudur. Bu riski bertaraf etmek için faiz forward sözleşmeleri
yapılabilir. Faiz forward sözleşmeleri yine diğer vadeli işlem piyasaları türev ürünler
sözleşmeleri gibi bugünden ileriki bir tarih için miktar, tarih ve fiyat belirlenerek yapılır.
Yatırımcı gelecekteki faiz riskinden kendini korumuş olur. Sonuç olarak forward döviz ve faiz
işlemleri bu açıdan birbirinden farklı değillerdir. (Ceylan,2000:181-182)

12
1.3.2 Future Sözleşmeler Tanımı
Future sözleşmeleri aslında standartlaştırılmış forward sözleşmelerdir. Bir çok ürünün, (altın,
mal, emtia, döviz, vb.) önceden belirlenmiş sabit bir değer üzerinden ileriki bir zamanda,
satım ve alımına onay veren düzenli pazarlarda yapılan işlemlerdir. Future sözleşmeler
forward sözleşmelerin gelişmiş versiyonlarıdır. Future sözleşmeler ancak organize
piyasalarda (borsa) işlem görebilir. Taraflardan herhangi birinin tek taraflı sözleşmeyi fesih
ettirme şansı yoktur. Future kontratlarda riskin bir taraftan diğerine transferi esastır.
Future sözleşmelerin organize piyasalarda işlem görmesi, tek taraflı fesih imkanını
kısıtlaması gibi özellikleri ile forward işlemlerinin eksik bıraktığı boşluğu doldurmuş ve vadeli
işlemler piyasasının kullanılabilirliği yüksek ürünlerinden biri olmayı başarmıştır.
(http://www.vadeli.freeservers.com/kavramlar.htm)
1.3.2.1. Future Sözleşmeler Genel Özellikleri
Forward işlemi sonunda olmazsa olmaz teslim şartı zorunluluğu bulunmaktadır. Future da ise,
ürün değil, ürünün fiyatı alınıp satılmaktadır ve tarafların vazgeçme imtiyazları
bulunmamaktadır.Ancak, tarafların ters bir işlemle piyasadan çekilmeleri ve sözleşmenin
etkisini ortadan kaldırmaları mümkündür. Future sözleşmelerinin hamiline yazılı olması ters
bir işlemle daha kolay devredilmesini sağlamaktadır. Future sözleşmelerinin yapılabilmesi için
aracı kurum kullanma zorunluluğu ve halka açık piyasalarda özel yasal düzenlemeler ile
yapılma zorunluluğu vardır. Future’da taraflar aracı kurum kullanma zorunluluğu nedeniyle
birbirini tanımazlar. Bunun nedeni, takas merkezi uygulamasıdır. Future islemlerinde alıcı için
satıcı, satıcı için alıcı durumunda olan ve taraflara güven veren takas merkezi uygulaması
vardır. Future kontratları düzenli ve organize olmuş vadeli işlem borsalarında işleme tabidir ve
böylelikle yapılan her işlem borsanın kurumsal yapısının garantörlüğü altına girmiş olur.
Uygulanan teminat sistemi ile bu garanti mümkün olmaktadır. Teminat sisteminin genel işleyişi
şu şekildedir. İşlemin yapılabilmesi için, future kontratının alıcısı ve satıcısı,kontrat değerinin
belirli bir oranını (örneğin %10'unu) veya kontrat için belirlenen bir tutarı takas merkezine
aktarılmak üzere aracı kuruma teminat olarak yatırmak zorundadır. Bu tutara başlangıç teminatı
denilmektedir. Alıcı ve satıcının ayrı ayrı yatıracağı bu teminat nakit veya menkul kıymet
şeklinde olabilmektedir. Kontratın piyasa değerinin düşmesi halinde meydana gelen zararı

13
karşılamak üzere yatırılması gereken diğer bir teminat türü de, sürdürme teminatıdır. Sürdürme
teminatı, daha önce yatırılan başlangıç teminatının belirli bir düzeyin altına düşmesi
durumunda söz konusu olmaktadır. Sözleşmeden elde edilen kayıp ve kazançların ortaya çıkma
zamanı forward sözleşmelerde vade sonunda belirlenirken, futures sözleşmelerde bu işlem
takas merkezleri tarafından günlük olarak belirlenmektedir. (Koçyiğit,2009:50)
1.3.2.2. Future Sözleşme Çeşitleri
Futures piyasalarının tarihçesine bakıldığında, daha önceleri mala dayalı futures işlemleri
yapılırken, daha sonra dünyadaki finans sisteminin karşılaştığı önemli değişimler sonucu, mali
futures işlemleri büyük ölçüde artmıştır.
1) MAL-EMTİA FUTURES
A. Tarımsal futures
B. Enerji futures
C. Değerli maden futures
D. Sanayi metalleri futures
2) FİNANSAL FUTURES SÖZLEŞMELERİ
A. Döviz futures sözleşmeleri
B. Faiz futures sözleşmeleri
a. Kısa dönem faiz oranları futures sözleşmeleri
b. Uzun dönem faiz oranları futures sözleşmeleri
C. Borsa endeksi futures sözleşmeleri
(http://eprints.sdu.edu.tr/877/1/TS00934.pdf) (T.Y.L.B.P. Özgür Himmet Çiftçi)
(http://www.vadeli.freeservers.com/kavramlar.htm)

14
1.3.2.3.Futures Sözleşme İşlevleri:
Future sözleşmelerinin 5 temel işlevi bulunmaktadır.
1. Fiyat hareketlerine karşı risklerin transfer edilmesi: Futures kontratlarda vadesinde ödenecek
fiyat sözleşme yapıldığı tarihte belirlendiğinden başlangış tarihi ile teslim tarihi arasında söz
konusu ürünün piyasa fiyatının düşme riski satıcıdan alıcıya geçiyor, diğer taraftan satıcı,
fiyatların yükselmesi halinde bu artıştan yararlanma fırsatını kaybediyor.
2. Bir fiyatı gelecekte olabilecek değişikliklere karşı şimdiden sabitlemek: Sözleşmede satıcı
olan taraf belirlenmiş bir ürünü (finansal veya mal) önceden belirlenmiş bir fiyatla vade
sonunda satacağını taahhüt eder. Bu sayede ne kadar para alacağını sözleşme tarihinde bildiği
için üretim ve pazarlama tahminlerini sağlam verilere dayanarak yapabilir. Bu durum kaynak
kullanımını, üretim ve pazarlama etkinliği (efficiency) arttırmaktadır.
3. Piyasa trendine ilişkin bilgi vermek: Genellikle gelecekle ilgili beklentiler, özellikle de fiyat
hareketlerinin eğilimi, belirsizlikler yüzünden tahmin edilememektedir. Ancak futures
piyasalarındaki fiyatlara bakarak gelecekle ilgili tutarlı tahminler yapmak mümkün olabilmekte
ve kontratlarda vadesinde ödenecek fiyat şimdiden saptandığı için bugünkü spot fiyatın
gelecekte ne yönde hareket edebileceği tahmin edilememektedir.
4. Future kontratların sağladığı en büyük yararlardan biri de hem spot piyasada hem de vadeli
işlemler piyasalarında işlem görebilmesinden mütevellit piyasadaki likidin bollaşmasına
yardımcı olur. Her iki piyasada işlem görmesi yatırımcıların bu ürüne daha kolay ulaşmasını
sağlar. Bol likidite de piyasanın daha işler olmasına olanak sağlar.
5. Özellikle tarım ürünlerinde veya yerli üretim gerektiren stratejik bazı ürünlerde devletin
uyguladığı korumacı politikaların bir sonucu olarak taban ve tavan fiyat uygulamaları ile
piyasaya yön veren müdahalelere gerek kalmadan piyasa kendi dinamikleri ile dış pazarlar ile
rekabet ederek bir dengeye ulaşır.(Uzunoğlu,2000:33)

15
1.3.2.4.Futures Sözleşmeleri İşleyiş Özellikleri
Futures piyasalarda verimli bir şekilde çalışabilmek ve alım satım işlemlerini sorunsuz
gerçekleştirebilmek için çeşitli kurallar ve prosedürler geliştirilmiştir. Çeşitli borsalarda ve
buralarda işlem gören kontrat işlemlerinde ayrıntılarda farklılık olmakla birlikte, temel
özellikleri çoğu futures piyasalarda aynıdır. Bir future kontrat satın almak isteyen yatırımcı
aşağıdaki işlemleri yapar;
1. Gelecek Borsaları ve Komisyoncuları: Gelecek borsalarında, gelecek anlaşma büyüklükleri,
vadeleri, minimum fiyat değişimlerini içeren gelecek sözleşme tanımları, üzerine gelecek
sözleşme yazılmış her ürün ve borsa için değişmektedir. Futures kontrat alım satımı
gerçekleştirmek isteyen şahıs veya kurumlar öncelikle düzenli ve kurumsal bir piyasada
işlemlerini gerçekleştirecek dealer yardımı ile hesap açtırıp akredite olması gerekmektedir.
Akabinde ise ilgili dealer organize piyasa adına yatırımcıdan yapacağı işlemler nispetinde
teminat alır, karar şartlarını oluşturur. Hangi teminatla ne kadar hangi montanda işlem yapacağı
belirlenir. Bu tarihten sonra müşterinin yaptığı her işlem kayıt altına alınır ve istendiğinde
raporlanır.
2. Takas Merkezi: Vadeli işlemler future borsasında da gerçekleştirilen her işlemi kayıt altına
alan ve belirli bir düzen içinde her işlemi takastan geçiren takas odasına ya da takas kurumuna
sahiptir. Gelecek sözleşmelerinde tarafların anlaşmayı yerine getirmemeleri durumunda,
oluşacak riski takas merkezi üstlenir böylece sistemin işleyişi kolaylaşır. Takas merkezi
sözleşme şartlarının yerine getirilmemesi sonucunda oluşan yükümlülüğü kendi öz sermayesi
ile karşılamaz. Bu yükümlülüğü kendi bünyesinde işlem gerçekleştirdiği mudilerinden
topladığı teminatları kullanarak gerçekleştirir. Yatırımcılardan aldığı teminat müşterinin
profili, borsanın hangi ülkede olduğu, politik ve ekonomik fırsat ve tehditlere göre belirlenir.
Her işlem günü sonunda satın alınan ve satılan tüm gelecek sözleşmeleri takas merkezine
bildirilmesi ile sözleşmelerin teslim edilme ve teslim alınma sorumlulukları takas merkezine
geçmiş olmaktadır. Takas merkezinin üyeleri büyük aracı kurum ve bankalardan oluşmaktadır.

16
3. Marjlar – Teminatlar: Future sözleşme şartlarını tarafların yerine getirmemeleri durumunda
oluşacak riskleri önlemek için aracı kuruma ödenen tutar başlangıç marjı olarak
adlandırılmaktadır. Future sözleşme alım satımı için bu teminatların müşterileri adına aracı
kurumlar tarafından yatırılmaları gerekmektedir.
4. Sözleşme Büyüklüğü: Gelecek pazarları bazı yatırımcılar tarafından speküle edilmesini
önlemek amacıyla gelecek sözleşmelerinin tutarları standart hale getirilmiştir. Gelecek
sözleşmeler, çok yüksek tutarlarda olduğunda, küçük yatırımcıların çoğu bu sözleşmeleri satın
alamamaktadır. Tutarlar düşük olduğunda da sözleşme alım satımının bir bedeli olması
nedeniyle, işlem yapmak pahalı hale gelmektedir. Bu nedenle, future borsalarında sözleşme
tutarları standart olarak işlem görmektedir.
5. Pozisyon Kapatma: Gelecek sözleşmeleri vadeden önce ya da vadede sona erer. Bir işlemin
vadesinden önce sonlandırılmasına pozisyonu kapatma denir. Gelecek piyasalarında pozisyon
alanlar bu pozisyonlarını illaki vadenin bitimine kadar tutmak mecburiyetinde değildirler. Vade
başladıktan bir süre sonra da alınan pozisyon ne ise miktar,tarih aynı işlemlerin tersi ile vade
sonunu beklemeden ters işlemlerle pozisyon kapatılabilir. Vade tarihinde pozisyon, fiziksel
teslim ve nakdi mutabakat şeklinde sona erebilir.
6. Fiyat limitleri: Futures anlaşmaların alım- satımının mantıklı fiyat aralıkları içinde yapılması
için maximum ve minumum fiyat değişikliği sınırı bulunmaktadır. Eğer cari işlem günü içinde
daha önceden belirlenmiş min./max. fiyat seviyelerine ulaşılırsa işlemler durdurulur.
(http://www.vadeli.freeservers.com/nitelikler.htm)
7. Taşıma Maliyeti:Futures kontratların maliyet fiyatlarının saptanabilmesi için uygulanan
formül taşıma maliyeti yöntemidir. Bu yöntemle ürünün ileriki bir tarihteki fiyatı
hesaplanırken, aynı ürünün bugünkü fiyatı + ürünün tedariki için gerekli masraflar + satın
alınacağı tarihe kadar muhafaza edilmesi için saklanma, depolanma maliyeti + sigorta + navlun
+ finansman maliyeti gibi ekstra maliyetler toplanarak bulunabilir. Ürünün belirlenen ileriki
tarihteki fiyatı eğer bugünkü fiyatına eşit veya daha yüksek olması halinde brokerlar için risk
alma imkanı ortaya çıkar.(Alphan,1999:44)

17
8. Teslim: Teslim bir future sözleşmenin ya da sözleşmenin ilgili olduğu varlığın ya da nakit
paranın satıcıdan alıcıya fiziksel olarak verilmesi işlemidir. Genellikle teslim işlemi peş peşe
üç günlük bir süreci gerektirir. Bu süreç son teslim gününden iki gün önce başlar. Her gelecek
sözleşmesi bir teslim ayına sahiptir. Bu aylar sözleşmeden sözleşmeye değişiklik
gösterebilirler. Söz konusu aylar borsa tarafından piyasa katılımcılarının gereksinimlerini
karşılayacak şekilde belirlenir. (Chambers,2009:75)
1.3.3.Opsiyon Sözleşmeler Tanımı
Opsiyon kontratı yapılabilmesi için iki taraf olması zorunludur. Satıcının alıcıya maddi bir
değeri olan kıymeti,gelecek bir tarih için belli bir fiyat ve miktarda satma veya satmama &
alma veya almama hakkını, opsiyonunu vermesini ifade eden bir sözleşmedir. Opsiyon
kontratlarının temelinde kullanılan ürünler genellikle tarıma dayalı ürünler olmasına rağmen
gelişen finans araçları ile birlikte altın,gümüş gibi kıymetli madenler, enerji alanında petrol,
dolaşıma açık yabancı para birimleri, ülkeler arası veya ülke içi faiz oranları, hisse senedi
endekleri gibi finansal enstürümanlar üzerine inşa edilebilir.(Akçaoğlu,2002:62)
1.3.3.1.Opsiyon Türleri:
1.3.3.1.1.Kullanım Süreleri Açısından
Opsiyonlar iki ana grupta sınıflandırılabilirler. Birinci tip Avrupa opsiyonları, ikinci tip ise
Amerikan opsiyonlarıdır. Her iki opsiyon arasındaki en büyük fark vadelerinden önce
pozisyonun kapatılabilmesi veya kapatılamamasıyla ilgilidir. Burada Amerika tipi
opsiyonlarının Avrupa opsiyonlarıan göre bir olumlu yanı bulunmaktadır. Amerika tipi
opsiyonlar vadesi sona ermeden de önce nihayetlendirilebilir. Ancak Avrupa tipi opsiyonlar ise
ancak ve ancak vade süresi dolduğunda işleme alınabilirler.Sözleşmedeki seçim hakkı,
sözleşmede belirtilen vadeden önce (Amerikan Tipi Opsiyon) veya vade sonunda (Avrupa Tipi
Opsiyon), sözleşmeyi elinde bulunduran tarafa sözleşme hakkını kullanıp kullanmama hakkı
vermektedir. Piyasada işlem gören opsiyonların çoğu Amerikan tipi opsiyonlardır. Ve aslında
Amerikan tipi opsiyonlar Avrupa tipi opsiyonlardan esinlenerek ve geliştirilerek
oluşturulmuştur. Kolay analiz edilebilmesi bakımından Avrupa tipi opsiyonlar daha
avantajlıdır. (Dokuz Eylül Üniversitesi İ.İ.B.F.Dergisi Cilt:22,Sayı:2,2007,s 339)

18
1.3.3.1.2.Alınan Pozisyon Açısından
Vadeli işlem piyasası ürünlerinden finansal opsiyonlar her vadeli işlem enstürümanında olduğu
gibi bugünden gelecek bir tarih için belirlenmiş, bir bağlayıcılığı olmadan, finansal opsiyon
olarak işlem görme standartlarına haiz bir değer üzerinden belirlenmiş bir fiyatttan satın alma
opsiyonu (call opsiyon) veya satış opsiyonu (put opsiyon) yetksisi veren finansal araçlara
denmektedir.
Alım opsiyonu hakkı kendisinde olan yatırımcı vadeli işlem sözleşmelerinin yine temel
mantığına uygun bugünden gelecekteki bir tarih için belirlenmiş fiyat ve miktardaki ürünü
(hisse senedi, bono, döviz, kıymetli maden, türev ürünler, vb.) alıcısına,yani opsiyon sahibine
ödediği belli miktardaki komisyon karşılığında satın alma hakkı vermiş olur. Alım opsiyonu
sahibine ise tam tersi olarak vadeli işlem sözleşmelerinin yine temel mantığına uygun bugünden
gelecekteki bir tarih için belirlenmiş (hisse senedi, bono, döviz, kıymetli maden, türev
ürünler,vb.) satıcısına, yani opsiyonun gerçek sahibine, alıcının talep etmesi halinde satış
yapmakla yükümlü olduğu sözleşmelerdir.
Satım opsiyonu maliki olan yatırımcı yine vadesi, fiyatı ve miktarı ileri bir tarih için
belirlenmesi şartıyla opsiyon ürünlerin birini veya birkaçını (finansal ürün, sermaye piyasası
araçları, ekonomik bir parametreyi, maddi değeri) opsiyonu ihraç eden asıl opsiyoncuya işlem
bedeli olarak ödediği komisyon karşılığında satış yapma hakkına sahip olmaktadır.Satım
opsiyonu sahibi de sözleşme gereği satış sözleşmesi şartları gereği gelecek bir tarihte,
belirlenmiş bir fiyatta ve belirlenmiş bir miktarda yukarıda da belirtilen finansal ürün ya da
benzerlerini, sözleşme şartlarına riayet ederek satın almakla yükümlü olmaktadır.
(Bilgin,2011:5) (Yüksek Lisans Tezi)
1.3.3.1.3.Karlılık Durumu Açısından
Alım (call) opsiyonlarda, opsiyonun dayandığı varlığın uygulama fiyatının (kullanım fiyatının)
spot piyasa fiyatının altında, satım (put) opsiyonlarında ise üstünde olması durumunda opsiyon
“parada- kârlı”, yani teknik söylemiyle “In the money” durumundadır. Söz konusu durumun
tam tersi, yani alım opsiyonunda uygulama fiyatının varlığın spot piyasa fiyatının üstünde,
satım opsiyonunda ise altında olmasına “para dışı-zararda” (“out of the money”) denmektedir.

19
Opsiyonun uygulama ya da kullanım fiyatının opsiyonun dayandığı varlığın spot piyasa
fiyatına yaklaşık olarak eşit olması ise “başabaş” (“at the money”) durumunu ifade etmektedir.
(Alphan,1999:54)
1.3.3.1.4.Piyasa Açısından
Tezgahüstü piyasalarda ve borsalarda gerçekleşen opsiyonlardır. Borsa opsiyonları organize
borsalarda belirlenen fiyat dışındaki diğer tüm bileşenlerinin belli standartlara göre
oluşturulduğu sözleşmeler iken tezgahüstü opsiyonlar tarafların ihtiyaçlarına göre özel olarak
belirlenen sözleşmelerdir. Borsa opsiyonlarında future sözleşmelerde olduğu gibi alıcılar ve
satıcılar birbirini tanımamakta takas odası aracılığıyla teminat sistemi ile pozisyon alınır. Bu
tür sözleşmelerde takas odası kredi riskini üstlenirken ,tezgahüstü opsiyonlarda takas odası
bulunmadığı için taraflar riski kendileri üstlenirler.(Alphan,1999:54)
1.4.1.Swap Tanımı
Swap vadeli işlemler piyasasında çok sık kullanılan işlerliği yüksek bir türev üründür. Swap
işlemi bir takas işlemidir. Karşılıklı tarafların veya tek taraflı olarak döviz sepetinde veya faiz
maliyetinde farklılaştırma daha doğru bir ifade ile karı arttırma amacıyla yapılan bir nevi
arbitraj işlemidir. Swap kelimesinin kelime karşılığı değiş/tokuş veya takas anlamlarına
gelmektedir.Bir finansal işlemdir. Tarafları karşılıklı bağlayan yasal bir sözleşmedir.
Müeyyideleri vardır. Taraflar arasındaki nakit akışlarının karşılıklı kar amacıyla değiş tokuş
yapılmasından ibarettir.(Robert,1991:614)
Swap tarafların karşılıklı olarak döviz veya faiz maliyetlerini düşürme gayesiyle alım veya
satıma imkan veren vadeli bir sözleşmedir. Birden fazla forward sözleşmesinin aynı swap
işleminde biraraya gelmesiyle swap ortaya çıkar. Swabın tarafları arasında daha önce sözleşme
hükümlerince mutabık kalınan belirlenen tarih, fiyat ve miktar üzerinden nakit akışlarının
karşılıklı değişimini ifade etmektedir. Swap sözleşmesinin oluşabilmesi için tarafların veya
kredi kuruluşlarının birbirinden bağımsız piyasalarda veya aynı pazardaki farklı kredi
maliyetleri ve vadelerine maruz kalmaları negatif yönlü bu tesirleri ortadan kaldırmaları için
her iki tarafında karşılıklı fayda sağlayacağı şekilde değiş tokuş yapılmasından ibarettir.

20
Tarafların yapılacak işleme yönelik iradelerini açıkça belirttiği sözleşmeler ile swap işlemleri
yürürlüğe girmektedir. Uygulamaların birçoğunda swabın iki tarafından bir tanesi mutlaka
bankadır ancak bir zorunlu değildir. Swap işlemlerini gerçekleştirecek iki tarafı bir aracı kurum
da biraraya getirebilir. Fakat realitede swap işlemlerinde ana karakter her zaman bankalardır.
Elbette bu genel geçer bir kaide değildir. Swap işlem sayısı ve hacimleri istatistikleri
neticesinde varılan bir sonuçtur. Pek tabi swap işlemlerinde şahıslar, özel aracı kuruluşlar,
gerçek ve tüzel kişiler bu işlemlere taraf olabilirler. Bu aracılara birkaç örnek vermek gerekirse
aşağıdaki listede görülebilir.
· İnternasyonel Kurumlar,
· Ülke Merkez Bankaları
· Uluslarrası Firmalar
· Merkezi Yönetimler
· Uluslararası Hedge Fonlar
· İthalatçı-İhracatçı Firmalar
· Yerli Yabancı Bankalar
Swap sözleşmelerindeki hüküm gereği işlemin yapıldığı para birimi işlem gününde (t + 0 )
diğer ülke para birimi ile çapraz satışı tamamlanmalıdır. Fakat vadeli bir işlem özelliği taşıması
özelliğiyle belirlenen gelecek bir tarihte (sözleşme şartı) ters işlemle tekrar geri satın alma
imkanı da sunmaktadır.(Robert,1991:615)
Swap vadeli işlemlerin riski minimize etme, bunu yaparken de ekstra gelir elde etme imkanı
sunması yararları sebebiyle mevcut yapıdaki borç alacak ilişkisinde, borçları yeniden
yapılandırma ve yeniden arbitrajlar ile borç maliyetini azaltıp veya borç kompozisyonu
farklılaştırıp daha düşük maliyetlere çekip fırsat maliyetler oluşturma alternatifi
verebilmektedir. Bu sayede mevcut yapıdaki borcu türevlerine çevirip yeniden yapılandırılmış
ve kompozisyonu farklılaştırılmış bir hale getirip yeniden bir nevi kredilendirme imkanı
vermektedir. Bu sayede yatırımcı özvarlıklarını daha ekonomik ve marjinal faydası yüksek
olarak kullanabilmektedir. Türev ürünlerin gelişmesi sürecinde ilk swap işlemi Avusturya
Merkez Bankası tarafından 1923 senesinde spot pazarda ülke para birimi ile İngiliz Sterlini
satın alınıp geri satılması ile tecrübe edilmiştir. Fakat 1923’ten beri piyasada olmasına rağmen,
swabın asıl gelişimi 1970’li yıllardan itibaren olmuştur. Bunun nedeni ise 1970’lerde İngiltere

21
de uygulanmaya başlayan yasal kısıtlamalardır. Sermaye hareketlerinde döviz işlemlerine
getirilen kısıtlamaları aşmak amacıyla swap işlemi büyük ölçüde kullanılmaya başlanılmıştır.
Ayrıca, kısıtlamaların milli piyasadan borçlanma maliyetini artırması swap işleminin
gelişmesine etkide bulunmuştur. Bu şekilde gelişmeye ilk önce döviz swap işlemi ile
başlanmıştır. Daha sonra ise swap teknikleri çoğalmış ve karmaşıklaşmıştır.
Swap işlemleri ile çözüme kavuşan gereklilikleri aşağıdaki konu başlıkları ile sıralayabiliriz;
-Bazı döviz cinslerine ulaşma, tedarik etme zorlukları,
-Kolaylıkla sabit faizli fon sağlanabilirken,değişken faiz oranlarına uyum sağlayabilen kaynak
bulmadaki güçlükler,
-İhracat döviz para birimi ile ihtalat döviz cinsi para birimi uyumsuzlıkları,
-Ülke politikaları ve ekonomik bakımdan gelişmişlik seviyesine göre tasarruf seviyesinin
yetersizliği,sermaye azlığı ve dolayısıyla borç kredi vadelerinin kısalığı,
-Kredi kullanan işletme veya kurumların farklı finansal yapıları ve kredibilitelerinin firmaya
sağladığı avantajlardan faydalanma arzusu, daha çok kar elde etme fırsatı,
-Swap işlemlerinin yapıldığı birçok farklı pazar ve piyasanın kendi iç dinamiklerinin kurumsal
ve yapısal farklılıklarının olması,
-Mevcut kredibilite ve teminat yapısı ile daha fazla gelir elde etme, özvarlıkların yeterli
olmadığı durumlarda işletme bilançosunda pasif tarafta bulunan borç maliyetlerini minimize
etmek,risk yönetimi,kısa pozisyonlarla atıl yedek akeçeler ile alım/satım yapmak ve ekstra
getiri sağlamaktır. (Robert,1991:615)
1.4.4.1.Swap Türleri
Faiz swabı ve para swaplarıdır.
1.4.4.1.1. Faiz Swabı
Faiz swabı,farklı iki firmanın,farklı faiz oranlarından oluşan borçlarının geri ödemelerini
birbirleri ile değiştirmeleridir. (Ceylan,2000:183)

22
Rotatif faizli bir borcu,sabit faizli bir kredi ile,iskonto iştira borcunu,taksitli ticari ile
değiştirmek gibi ,ödeme ve faiz tutarlarını kendi içinde change yapma işlemidir. Rutin swap
işlemlerinde montan ve vade sabit tutulmak suretiyle sadece borcun faizi değiştirilerek işlem
yapılmaktadır. Yani işlemin temelini oluşturan anapara sabit ancak ve ancak faiz kısmı değiş
tokuş edilmektedir.
Faiz swabı bu hali ile bir örnek ile de izah edilirse, yurtdışından sendikasyon ile borçlanmış bir
banka düşünelim,belli bir faiz oranı ile ileri bir tarihte ödeme taahhüdü olduğunu varsayalım.
Swap işlemi ile banka kredi faizin ödeme şeklini değiştirme imkanına sahip olabilir ve var olan
faiz yükünü azaltabilir. Kısaca faiz ödemelerini eşit montandaki farklı bir kredinin değişik
orandaki faiz ödemeleri ile swaplayabilir.
Swap işlemleri birbirinden farklı kredibiliteleri bulunan taraflar arasında gerçekleştirilir.
Kredibilitesi düşük yatırımcı belli bir komisyon pirimi ödeyerek kredibilitesi yüksek yatırımcı
ile swap yapar, nihayetinde düşük kredibilitesi olan taraf maliyetini azaltır, diğer kredibilitesi
yüksek taraf ise gelirini arttırır. Faiz swaplarında vadeler 1 sene ile 15 sene arasında
değişebilmektedir. Normal swaplarda sadece faiz kısmı el değiştirebilirken faiz swabında
anapara + faiz el değiştirebilmektedir. (Usul ve Duman 2005;60)
(http://eprints.sdu.edu.tr/877/1/TS00934.pdf)(T.Y.L.B.P. Özgür Himmet Çiftçi)
1.4.4.1.2. Para Swabı
Para swapları farklı para birimleri arasında yapılabilir. İşlem için benzer anapara ve faiz
miktarlarının olması ve karşılıklı olarak el değiştirmesi diğer bir deyişle takas edilmesi
gereklidir. Bir ülke para birimi üzerinden oluşan anapara ve faiz diğer bir pazarda farklı bir
para birimine aynı miktar ve faiz olarak değiş tokuş edilmesi esasına dayanmaktadır. Para swap
sözleşmeleri faiz swaplarına kıyasla çok daha erken zamanlardan bu yana uygulanmasına
karşın para swapları kadar gelişim göstermemişlerdir. Para swap işlemleri minumum 2 yıl
maksimum ise 10 yıl vadeli olarak yapılabilmektedir.
Ortalama olarak 5 yıllık ödeme planları dahilinde yapılanların sayısı istatistiksel olarak bir
hayli fazla sayıdadır. Para swap işlemlerinin montanları nominal olarak 3 ile 5 milyon
Amerikan doları seviyelerinde değişmektedir.(Dönmez, 2002:169)

23
1.4.4.2. Swap İşlemlerin İşleyişi
Swap işlemleri riskten korunma amacıyla gerçekleştirilebileceği gibi piyasalar üzerinde
spekülatif bazı etkiler ortaya çıkarmak içinde kullanılabilmektedir. Sonuç olarak riskleri
minumuma indirgeme veya kar maksimizasyonu sağlama veya spekülatif bir niyetle yapılsın
her şekilde var olan geliri arttırma amacı gütmektedir.Swap işlemleri karşılıklı olarak iki gerçek
kişi veya iki tüzel kişi arasında yapılabilir. Diğer vadeli işlem sözleşmelerinde olduğu gibi
mevcut riskleri minumuma indirme veya ekstra gelir elde etme amacında olan yatırımcılar
tarafından kullanılmaktadır. Bu tüzel kişiler, Uluslararası Kurumlar, Merkez Bankaları,Yerel
Yönetimler, Uluslararası Fonlar, Bankalar, İhtalatçı ve İhracatçı Kurumlar, Çokuluslu Firmalar
olarak sayılabilir. (Dönmez, 2002:170)
Tablo 1’de vadeli işlem piyaslarında en çok işlem gören türev ürünler olan forward, futures,
opsiyon ve swap ürünlerinin temel özellikleri bakımından karşılaştırılması yer almaktadır.
Yatırımcıyı muhtemel piyasa risklerinden koruma durumu bakımından,standart hukuki bir
sözleşmesinin olup olmaması bakımından,organize piyasada veya tezgah üstü piyasada işlem
görmeleri bakımından, takas özelliği olup olmaması, sözleşme için teminat gerekliliği
bakımından, sözleşme vadesinden önce nakit akışı imkanı bakımından, kredi riski taşıyıp
taşımaması bakımından ve kaldıraçlı işlem yapılabilmesi imkanı bakımından karşılaştırılmıştır.
Tablo1:Forward, Futures, Opsiyon ve Swap Sözleşmelerin Özellikleri (İMKB,2002:8)
Tablo 1’de görüldüğü üzere her bir türev ürünün forward,future,opsiyon ve swabın
yatırımcısını riskten koruma özelliği bulunmaktadır. Swap ve forwardda standart bir sözleşme

24
var iken future ve opsiyonda yoktur. Swap ve forward sadece tezgahüstü piyasalarda işlem
görürken ,futures sadece borsada, opsiyon ise hem tezgahüstü hem de borsada işlem görebilme
özelliği olan tek türev üründür. Takas yükümlülüğü forward ve opsiyonda var iken future ve
swapta bulunmamaktadır. En önemli kriterlerden biri olan teminat zorunluluğu ise future ve
opsiyonda var iken forward ve swapta yoktur. Kredi riski ise forward ve swapta var iken future
ve opsiyonda yoktur. Son olarak kaldıraç etkisi forward ve swapta yok iken future ve opsiyonda
bulunmaktadır.

25
İKİNCİ BÖLÜM
DÜNYA’da ve TÜRKİYE’de TÜREV ÜRÜNLER
2.1. Türev Ürünlerin Dünya’da Ve Türkiye’de Kullanımı
Türev ürünler uluslararası finans arenasına birçok yeniliğin getirilmesine olanak sağlamıştır.
1980’li yıllarda, temeli milattan önce 12. yüzyıla kadar uzanan vadeli işlemlerin günümüzdeki
gelişmiş halleri olan forward, swap, future, opsiyon ve bilançonun dışında kalan V.D.M.K
(Varlığa Dayalı Menkul Kıymet) gibi finansal enstürümanlar kullanılmaya başlanmıştır.Türev
ürünlerin finans dünyasında işlerlik kazanması 1970’li senelerde hız kazanmıştır. Özellikle
1980’li yıllarla birlikte menkul kıymetleştirme kavramının hayata geçmesi ile vadeli işlemler
piyasası ve türev ürünler ciddi anlamda kullanılmaya başlanmış ve işlem sayıları ve montanları
bakımından baş döndürücü bir hızla geometrik olarak büyüme trendine girmişlerdir. 1980’li
yıllardan bu yana finans hayatımızda önemli rol oynayan hatta 2008’de Amerika merkezli
olarak en büyük yatırım bankalarından ikisi Lehman Brothers, Merrill Lynch ve yine en büyük
sigorta firmalarının başında gelen American International Group’un iflası ile üzerinde çok
büyük spekülasyonlar yapılan bu borçlanma araçları olmuşlardır. 1980 sonrasında bankalar
türev ürünlerin de gelişimiyle aktiflerinde kayıtlı taşınmazları teminat göstererek (ilgili ülkenin
merkez bankalarının veya yasaların elverdiği ölçüde belirli karşılık oranları ayrıldıktan sonra)
türev piyasalarda işlemler gerçekleştirmeye başlamışlardır. Artık geleneksel bankacılığın yerini
mevduat topla kaynak yarat daha sonra da bu kaynağı kredi olarak dağıt gelir elde et ve geri
topla döneminden modern türev ürünler ile gelirleri arttırma dönemine geçmiştir. Bu konuyu
sağlıklı inceleyebilmemiz için öncelikle iki kavramı yani birincisi menkul kıymetleştirmenin
ne olduğu orjinal adıyla seküritizasyonun ne olduğu ikincisi ise V.D.M.K (varlığa dayalı
kıymetleştirmenin ne anlama geldiğini) iyice kavramamız gerekmektedir. Seküritizasyon bir
borçlanma aracıdır. Geleneksel bankacılıktaki borçlanma aracı olan kredi borcunun yerine ciro
edilebilecek farklı geliştirilmiş finansal enstrümanlardır. Menkul kıymetleştirme banka
aktiflerinde bulunan genellikle sabit durumdaki taşınmaz gayrimenkuller,makina,teçhizattan
oluşan teminat değerlerinin organize ve kurumsal sermaye piyasalarında işlem görecek niteliğe
dönüştürülmesi işlemidir.(http://journal.mufad.org/attachments/article/622/4.pdf)

26
Bankaların, özel aracı yatırım kuruluşlarının veya sigorta kuruluşlarının aktifinde teminat
olarak bulunan ve yine kendi aktiflerine kayıtlı özvarlıklarını oluşturan gayrimenkul ipotekleri,
araç rehinleri, morgage kredi teminatları, ihracat vesaikleri, finansal kiralama yolu ile rehinli
olan makina ve teçhizatlar, (lease işlemleri sonucu minumum 4 yıl teminatında rehinli olan
leasinge konu ürünler) sell&leaseback işlemleri sonucu kredi kullanmış firmalara ait
taşınmazlar, gayrimenkul yatırım ortaklıklarının portföylerinde bulunan taşınmaz
gayrimenkullerin satışlarından veya satış vaadi sözleşmeleri sonucu oluşan senetler karşılığı ile
ihraç ettikleri kıymetli evraklardan oluşmaktadır.
Yukarıda bahsi geçen enstürümanlar sermaye piyasası araçlarını oluşturmaktadır. Düşük faizli
bir kredi maliyeti ile gerçekleştirilen menkulleştirme kabiliyetiyle portföyün kredi kalitesi
yükseltilmektedir. Seküritasyonun diğer adı ile menkul kıymetleştirmenin en çok tercih edilen
yöntemi varlık satışı tekniğidir. Varlığa dayalı menkul ihracı iki farklı şekilde
yapılabilmektedir. Birincisi bir işletmenin kendi ticari alacaklarından doğan ikincisi ise
üçüncü şahış veya tüzel kişiliklerden devir aldıkları alacakları karşılığında dolaylı olarak
yapılabilir. Varlığa dayalı menkul ihracı yapabilecek kurumlar arasında bankalar, sigorta
şirketleri, finansal kiralama şirketleri, özel finans ortaklıkları yer almaktadır.
Finansal kiralama şirketleri yanlızca şirketin kendi alacakları için ihraç yapabilirken, finans
ortaklıkları ise devir aldıkları alacaklar karşılığında işlem yapabilirler. Fakat bankalar ister
doğrudan ister dolaysız olarak V.D.M.K (Varlığa Dayalı Menkul Kıymet) ihracı
gerçekleştirebilirler. V.D.M.K (Varlığa Dayalı Menkul Kıymet) ihracı yapılabilmek için
belirli ürün gruplarına ait teminat niteliği taşıyabilecek enstürümanlar kullanılmaktadır.
(Can,2011:24) ( http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2011-97-1112)
Bu enstrümanlar finansal kiralama yani leasing işlemlerinden doğan alacaklar, sat geri kirala
sell&leaseback işlemlerinde oluşan alacaklar (firma veya banka aktifine kaydedildiği için
varlık teminatı olarak kabul edilir ve ihraçta kullanılabilir) yine morgage kredi alacakları,
tüketici kredi alacakları, ihracat vesaiki temliklerinden doğan alacaklardan oluşmaktadır.
(http://www.finanscaddesi.com/FinansAkademi/9903/sendikasyon-sekuritizasyon-ve-
murabaha-nedir.html)

27
Morgage finans fonu kurularak da menkul kıymetleştirme gerçekleştirilebilir. Sadece ipotek
finansmanı ile ilgili faaliyet gösteren kuruluşlar, yine aynı sektörde faaliyet gösteren diğer
kuruluşlardan teminatındaki morgage kredi alacaklarını satın alarak kendi aktifine kayıt
yaptıktan sonra kendine finansman sağlamak amacıyla menkul ihracı, tahvil ihracı, ipotek
teminatlı menkul ihracı yapabilir veya üçüncü bir finansman kuruluşuna teminat göstererek
kredi kullanabilir. Varlığa dayalı menkul kıymetleştirme işlemlerinin bazı olumlu ve olumsuz
yönleri de bulunmaktadır. Olumlu yönlerinden bahsetmek gerekirse ihraç gerçekleştiren
kurumlar veya yatırımcılar gelirlerini ciddi şekilde arttırma imkanı yakalamaktadırlar.
Borçlanma maliyetleri dolayısıyla toplam finansman giderleri azalmaktadır. Nakit
akışlarındaki düzenleme ve vadeye yayma işlemi firmanın bilançosunu olumlu yönde
etkilemekte, rasyo analizlerinde daha yüksek kredibilite anlamına gelmektedir.
İşletmelerin en önemli ihtiyacı olan ve ticaretin dinamiği anlamına gelen likit kaynağını
oluşturmaktadır. Bilançoda yer alan aktif / pasif dengesizliklerinin giderilmesine yardımcı
olmaktadır.Aktif kalitesinin artmasıyla pasif kalemde yer alan özvarlık yani sermaye
ihtiyacını azaltmaktadır. Firmalar satın aldıkları alacaklarla kendi özvarlıkları ile kendi
kendini finanse eder hale geleceklerdir. Ve piyasadaki oranların altında fon imkanı
sunmaktadır. Varlığa dayalı menkul kıymetleştime seküritizasyonun bazı olumsuz yanları da
bulunmaktadır. Teminatların el değiştirmesi, birincil, ikincil veya üçüncül piyasalarda işlem
görmesi, tek bir teminat değeri üzerinden türevleri halinde kaydi kredi limitleri ve likid
bolluğu sağlaması, ilgili durumun raporlama ve takibinin güçleşmesi, portföy kalitesini
düşürmesi, sistem alt yapısı, prosedürleri ve yasal zorunlulukları sebebiyle ekstra maliyetler
içermesi, orta ve küçük işletmelerde çok etkili neticeler vermemesi, yasa koyucuların ilgili
işlem setlerini denetimini zorlaştırması, merkez bankalarının para ve kredi kontrolünü
zorlaştırması, piyasadaki kredi montanını aşırı yükseltmesine imkan vermek sayılabilir.
(Ünal,2010:3) (http://webftp.gazi.edu.tr/hukuk/dergi/8_1.pdf)
Hükümet destekli varlığa dayalı menkul kıymetleştirme işlemleri günümüzdeki uygulamaların
başlangıcı kabul edilen 1970’li yıllarda Amerika Birleşik Devletlerinde gerçekleştirilmiştir. İlk
özel şirketin gerçekleştirdiği varlığa dayalı menkul kıymetleştirme işlemi de 1977 yılında yine
Amerika Birleşik Devletlerinde gerçekleştirilmiştir. 1970 yılında başlayan ve 1980’lerin
ortalarına kadar ipotekli konut ipotekleri teminatı ile gerçekleştirilen varlığa dayalı menkul
kıymetleştirme 1985’de ilk kez bilgisayar leasing alacakları teminatı ile seküritizasyon

28
yapılmasıyla yeni bir açılım yapılmıştır. 1970’den ta ki 2008 yılına kadar varlığa dayalı
menkul kıymetleştirme ihraçları devam edegelmiştir. Bu 38 yıllık süreçte Amerika Birleşik
Devletlerinde toplam 10 trilyon usd seviyelerini aşmış, Avrupa Birliği ülkelerinde ise yaklaşık
2,5 trilyon usd seviyelerine ulaşmıştır. Amerika ve Avrupa toplamı 12,5 trilyon usd
finansman kaynağı oluşturmuştur. 2005 sene sonu mali verilerine göre Amerika Birleşik
Devletlerinde V.D.M.K (Varlığa Dayalı Menkul Kıymet ) ihracı yaklaşık 2 trilyon USD
seviyelerine ulaşmıştır. İhracı yapılan hisse senedi tutarı ise 19 trilyon USD’ye yakındır.
V.D.M.K ihracı hisse senedi ihracının yaklaşık % 10’u kadardır. Ülkemizde ise V.D.M.K
işlemlerinin başlaması 1990’lı yıllara dayanmaktadır. 2016 yılı itibariyle de çok yaygın olarak
kullanılmamaktadır. Bazı özel ve kamu bankaları dışında özel sektör ve finans kurumları
tarafından nadiren işlem gerçekleştirilmektedir. V.D.M.K ihracı ülkemizde ilk kez 31
temmuz 1992 tarihinde resmi gazetede yayınlanmasından sonra gerçekleştirilmiştir.
(http://www.izto.org.tr/portals/0/iztogenel/dokumanlar/menkul_kymetlestirme_ve_kuresel_fi
nans_krizinde_rolu_e_alptekin_26.04.2012%2019-42-41.pdf )
2.2.Vadeli İşlem Piyasaları ve Türev Ürünlerin Kullanım Amaçları
Riskin transfer edilmesi, arz-talep dengesinin oluşması, kaynakların doğru ve etkin kullanımı
ve en önemlisi gerçek fiyatların oluşması, tam olarak etkin piyasa koşullarının oluşmasını
saylayabilmek için türev pazarlarda alım satım yapılan kontratların teslimat tarihleri, amaç ve
kapsamları kontratların işlem gördüğü vadeli işlemler borsaları tarafından belirlenir.
Türev ürünlerin kullanıldığı vadeli işlem piyasalarındaki temel amaç riskten korunmadır.
Bunun yanında arbitraj ve spekülasyon amaçlı da kullanılmaktadır. Spekülatif işlem yapanların
bir faydası piyasanın likit olmasını sağlamalarıdır. Eş zamanda, farklı vadeli işlem piyaslarında
fakat aynı sözleşmelerin işlem gördüğü piyasalardaki fiyat farklılıklarından yararlanarak kar
elde etmek için yapılan işlemlere arbitraj denir. Arbitrajın en büyük avantajı doğru fiyatlar
yakalandığında bir piyasadan alım diğer piyasadan satım yapıldığı için hiçbir riski yoktur.
Yatırımcılar ve spekülatif amaç güdenler piyasada gelecek günlerde ortaya çıkabilecek fiyat
dalgalanmalarından korunmak ve bu değişime bugünden önlem almak ve fiyatları bugünden
sabitleyebilmek için vadeli işlem piyasa ürünlerini kullanırlar. Fiyatların hareketli olduğu
dönemlerde spekülasyon amaçlı işlem yapanlar fiyat hareketliliklerinden fayda sağlarlar.

29
Yatırımcılar iki farklı piyasaki aynı ürünler üzerindeki fiyat farklılıklarını kullanarak yaptığı
işlemlere arbitraj, fiyat volatilitesinden faydalanak kar sağlaması spekülatif, fiyat değişme
riskini futures ve opsiyon piyasalarını kullanarak bertaraf etmesi ise hedge olarak
tanımlanmaktadır. Vadeli işlem piyasaların ortaya çıkmasındaki temel faktör, firmaların karar
almasını negatif yönde etkileyen fiyat belirsizlikleri riskini minumuma indirgemektir. Vadeli
işlem piyasalarının temeli fiyat değişikliklerine dayanır. Bu sebeple opsiyon ve opsiyon
piyasalarında yenilikler ortaya çıkmıştır. Bu temel yeniliklerin başında risk yönetimi
kavramı,spekülasyon ve arbitraj kavramlarıdır. Eğer vadeli işlem piyasaları etkin bir biçimde
işler ise bu durumda bu piyasasa işlem yapan aktörler işlem yaptıkları ürünle ilgili gelecekte
oluşacak arz ve talep dengesini bugünden tahmin etme şansını yakalayabilecek ,satın alma veya
satma kararlarını sadece geçmiş fiyatlara bakarak değil gelecek fiyatlara da bakarak karar
verebilme imkanına kavuşabileceklerdir. (Dönmez,2002:9)
Vadeli piyasalarının fark yaratan özelliklerinden biri de büyük montanlarda işlemleri küçük
teminatlar ile yapabilme imkanı vermesidir. Bu işlemlere kaldıraç işlemler denmektedir.
Kaldıraç işlemler aslında riskli işlemlerdir. Fakat çok küçük bir teminatla çok yüksek getiri
imkanı da sunar. Vadeli işlem sözleşmeleri belli bir zaman sonrası için bugünden işlem yapma
imkanı verir ve mudinin fiyat riskinden korunmasını sağlar. Vadeli işlemler aynı zamanda fiziki
ürünler üzerine de yapıldığından sözleşme yapılan ürünler için bu sayade depolama
maliyetinden tasarruf etme ve ürünü sadece teslim tarihinde alma gibi bir avantaj da sağlar. Bu
kolaylık sayesinde ödeme işlem vadesinde yapılır ve ürün teslim alıncaya kadar ödeme
yapılmadığı için ilgili bedel türev araçlarda değerlendirilebilmektedir.
Vadeli işlem piyasalarında türev ürünler aracılığı ile riski minimize etme imkanı doğru
okunmalıdır. Burada kritik nokta şudur, vadeli işlem piyasa ürünleri ile riskin azalttıldığı
doğrudur ancak bu tamamen sıfırlandığı anlamına da gelmemektedir. Bu piyasada risk transferi
yapılmaktadır. Piyasayı risken korunma yani hedge amaçlı kullanlarla spekülatif olarak
kullananlar arasında bir risk transferi gerçekleşir. Daha açık ifade edersek risk hedge
yapanlardan spekülatif amaçla işlem yapanlar tarafına satılır. Piyasada kendi ülkesinde veya
dış ülkede ticaret yapan her işletmenin göğüslemek zorunda olduğu riskler bulunmaktadır. Bu
sebeple de türev ürünleri kullanırlar. İşletmelerin karşı karşıya kaldığı riskleri üç ana başlık
altında toplamak gerekirse ;Faiz riski, likidite riski, kur riski olarak sıralanabilir.

30
Kurlarda meydan gelen ve ülke para birimleri ile diğer ülke para birimleri arasındaki dış
ödemeler dengesi, ülke bazındaki siyasi gelişmelere parale bir şekilde belirlenen olumlu ve
olumsuz değişmeler ışığında kur riski ortaya çıkmaktadır. Bu sebeplerden firma aktifinde ve
pasifinde bir takım olumsuzluklara yol açabilmektedir.Faiz ülke bazında Merkez Bankaları
tarafından baz olarak belirlenir. Ancak piyasa içinde arz ve talebe göre yeniden fiyatlanır.
İşletmeler bu anlamda değişen piyasa koşullarına göre borçlanma maliyetlerini ve yatırım
kararlarını, ankes fazlalarını faiz de mi yoksa yatırım veya ticaret ile değerlendireceği kararını
bu faiz oranlarına göre vermektedir. İşletmeler için çok önemli bir başka risk ise likidite
riskidir. Firmanın faaliyetlerini sağlıklı devam ettirebilmesi için hem alacaklarını düzenli tahsil
edebilmeli hem de borçlarını düzenli ödeyebilmelidir. Bu durum nakit akışı olarak adlandırılır.
Alacak ve borçların vade yapılarının doğru şekilde planlanması maliyet minimizasyonu ve kar
maksimizasyonunu sağlar.(Hull,1997:3)
Türev pazarlarında oluşan fiyatlar genel seviyesi sermaye sahiplerine, kambiyo işlemleri ile
ilgili olanlara, dış ticaret ile uğraşan ihracat ve ithalatçılara, bankacılara, FX piyasası
kullanıcılarına, hedge fon yöneticilerine kıymetlerin ileriki tarihlerdeki fiyat seviyesi hakkında
bilgi verir. Bu sayede ilgili gruplar stok ve risk yönetimi hakkında daha doğru ve efektif kararlar
verebilir. Türev piyasalarda yartırımcılar çok daha küçük sermayeler ile yatırım yapma
imkanına haizdirler. Anlık olarak işlem yapılabilen spot pazarlarda alım veya satım
yapıldığından satışa konu ilgili ürünün bedelinin tamamı tahsil edilir.
Ancak vadeli işlem pazarlarında yani türev piyasalarda ise alım satım yapılan ürünün değerinin
belli bir yüzdesi ile, ürünün değerine göre çok daha düşük bir değer üzerinden alım satım
yapılabilir. Ürün değerinin belli bir yüzdesi nispetinde işlem yapabilme imkanı sunan bu
teminat tutarına marjin adı verilmektedir. Vadeli işlem piyasaları spot piyasaa görülen riskleri
minimize etme veya büyük ölçüde ortadan kaldırılması sayesinde gelecekte oluşması beklenen
fiyatlar üzerinden bugünden alım satım yapılmasına olanak vermektedir. Türev piyasaların
finansal piyasaları çok daha etkin çalışmasına imkan sağlamaktadır. Türev piyasalar
müşterilere ikame yatırım yapma imkanı sunar. Mevcut piyasalara ilave olarak vadeli işlemler
piyasalarının da eklenmesi ile piyasadaki likidite artar. Bu durum piyasa diliyle paranın
dolaşım hızını arttırır. Türev pazarlarda gerçekleştirilen vadeli işlem komisyon tutarları, spot
piyasalarda gerçekleştirilen alım satım komisyonlarına kıyasla minumum seviyelerdedir. Bu
durum türev piyasalarda vadeli işlem sayısını ve yatırım yapma iştahını ve alım satım

31
emirlerinin sayısının ve dolayısıyla işlem hacimlerinin artmasına olanak tanımaktadır. Sermaye
sahibinin veya dealer’ın işlem komisyonlarının düşük olması sayesinde farklı piyasalar
arasında arbitraj yapmasına imkan verir. Mevcut piyasada ise minumum maliyet avantajı
sağlar. Türev piyasalardaki vadeli işlem özellikleri spot piyasaların daha likit kalmasına imkan
vermektedir. Vadeli piyasalar fiyatlar genel seviyesinin müşteri maliyetinin altında sürpriz
aşağı yönlü fiyat dalgalanmalarına karşı bugünden garanti sağladığı için piyasa aktörlerinin
ilgisini çekmektedir.
Piyasaya hakim yeterli tecrübe ve bilgiye sahip olan ancak yeterli miktarda sermayesi olmayan
yatırımcılar için kaldıraç etkisi ile yüksek montanlarda işlem yapma imkanı ve az kıymet ile
çok getiri imkanı vermektedir. Vadeli işlemler piyasası yatırım araçları (Türev ürünler)
sermaye sahiplerine veya profesyonel fon yöneticilerine riski görece bertaraf edebilmelerine
imkan veren çeşitli enstürumanlar sunar. Vadeli piyasalarda türev araçlar ile işlem yapan
mudilere veya profesyonellere portföy çeşitlendirmesi yine piyasa tabiriyle sepet yapma imkanı
vermektedir.
Aynı zamanda vadeli piyasalar, piyasalardaki riskten korunma amacı ile bulunan yatırımcıların
yanına riski transfer edip spekülasyondan kazanç elde etmek isteyenlerinde eklenmesi ise
likidite artar, bu sayede fiyat istikrarı sağlanır, volatilitenin de azalmasına katkıda bulunur.
Vadeli işlem piyasaları ürünlerinin kullanılma sebeplerinin başında , ilgili ürünün birim
fiyatının gelecekteki bir tarihte bugünden tahminde bulunmak, riskten korunmak, ekstra
kazanç sağlamak amacıyla spekülasyon yapmak ve diğer sebepler olarak özetlenebilir.
(Çakar,2009:17) (http://www.turmob.org.tr/yayinlar/sirkuler/s23s2.html)

32
2.2.1.Risk Yönetimi
Piyasadaki risklerden korunmak amacı ile vadeli işlem piyasalarında türev araçlar ile çeşitli
kurumların veya münferit kişilerin yaptığı işlemlerdir. Risk yönetimi yapan yatırımcılar
piyasada fiyatların artması halinde alıcı, piyasada fiyatlarının düşmesi halinde ise satıcı
olarak piyasaya girerler.
Döviz fiyatlarında, hisse senedi, ve faiz oranlarında gelecek dönemde oluşabilecek ani
hareketlerin ortaya çıkarabileceği riskleri minimize etmek için türev ürünlerle sözleşmelere
taraf olunması işlemi korunma amaçlı olarak yapılabilmektedir. Risk yönetimin, varolan
borcun maliyet düşüşünden veya artışından korunması, mevcut bir varlığın nakit akışlarının
gelecek dönemde beklenen yukarı ve aşağı yönlü hareketlerden korunması amacı ile
yapılmaktadır. Risk transferi, vadeli işlem piyasaları ve türev araçların en önemli
fonksiyonudur.
Türev araçlar hakkında gerekli bilgiye sahibi olmadan işlem yapılması halinde zarar söz konusu
olabilmektedir. Genel piyasa eğilimleri, piyasaların yükseliş veya düşüş trendleri, siyasi istikrar
veya koalisyonlar, ekonomik konjönktör, coğrafi özellikler, iklim durumu, stratejik öncelikler,
askeri ve siyasal konum, ülke kredibilitesi, ülke içinde ve uluslararası piyasalarda işlem yapan
rekabet halinde olunan firmalar, bankaların güncel ve gelecekteki durumları olası risk faktörleri
olarak dikkate alınmalıdır. Tüm bu risk faktörleri hakkında doğru zamanda ve objektif
kaynaklardan bilgi alınarak ve bu bilginin tecrübe ve bilimsel bir bakış açısıyla irdelenerek
işlem yapılması gerekmektedir.(Dönmez,2002:67)
2.2.2. Arbitraj
Arbitraj aynı ürün ile işlem yapılabilen iki farklı piyasadaki fiyat farklılıklarından pozitif
şekilde yararlanma şeklinde tanımlanabilir. Arbitrajcılar piyasada oluşan anormallikleri
faydaya çeviren kişiler veya kurumlardır. Arbitrajcıların pazarlarını oluşturan farklı piyasalara
en önemli katkıları işlem yaptıkları her ayrı pazarın bir diğeriyle ve diğer pazarlarla olan
etkileşimini sağlamak bu sayede tüm pazarlarda otomatik olarak biribirine yakın aynı paralelde
gerçek bir fiyat rekabetinin oluşmasına imkan vermektedirler. İki farklı piyasa arasındaki fiyat
farklarından faydalanıp kazanç elde etmeye çalışan arbitrajcıların en büyük hareket alanlarını

33
oluşturan kısım, arbitrajcılar ile future sözleşmeleri yapmak daha sonra ise nakit, piyasa ve
borsalar arasındaki değer farklılıklarını kullanarak gelir kazanmaya çalışmaktır.Forward ve
opsiyon türev ürünleri fiyat dengesizliği durumlarında arbitraj işlemlerine konu olabilir ve
forward ve opsiyon türev ürünlerinin arbitraj işlemlerinde kullanılmasının piyasa için avantajı
likiditeyi arttırması ve piyasa etkinliğidir. Futures piyasası kısa vadeli faiz kontratları üzerine
arbitraj yapmak için oldukça iyi imkanlar sunmaktadır. Bu arbitraj faaliyeti de risk yönetimi
amacıyla piyasayı kullananlara likit bir piyasa imkanı sağlamakta ve fiyat belirlenmesine
önemli girdi oluşturmaktadır.(Carter,2003:100)
2.2.3. Spekülasyon
Yatırımcılara ait risklerini üstlenerek kar elde etmek isteyen kişi veya kurumların vadeli işlem
piyasalarında işlem yapmalarıdır. Bu şekilde birçok yatırımcının riskini bünyesinde toplayarak
montanlı hacimlerle kendi portföyünü risklerden koruma amacıyla alım satım gerçekleştiren
kişi veya kurumlara spekülatör, gerçekleştirdikleri alım satım işlemlerine ise spekülatif işlem
denmektedir. Spekülatörler anlık fiyat ile gelecekteki fiyat arasında kendi lehlerine pozitif bir
fark oluşasacağını hissederlerse,elbette bu tahmin birçok değişkenin mali veri ve rakamların
yorumlanması ve beklenti üzerine kurulur,kendilerine kar ettirecek alım ve satım yaparlar.
(http://vadeli.freeservers.com/tercihnedeni.htm)
Vadeli işlem piyasalarında işlem gören bir ürünün spot fiyatının vadeli işlem fiyatından daha
yüksek olduğu bir durum ortaya konursa, türev piyasadan alış emri verir, spot fiyatın
gelecekteki vadeli işlem fiyatından daha düşük olduğu/olacağı bir durum oluşacaksa satış emri
verilir. Bir spekülatör yukarıda bahsi geçen durumların oluşma ihtimaline göre bugünden
gelecek için pozisyon alır eğer bilgi, beceri, deneyim ve iletişim kanalları doğru ise ve doğru
karar verirse aradaki fiyat farklarından,piyasanın dalgalanmalarından gelir elde eder.
Speküle işlemlerin amacı pazardaki arz/talebin sürekli olarak değişmesi ve bir dengeye
oturması sırasında,spot ve vadeli işlem piyasalarında işlem gören kıymetler üzerinden bugün
ve gelecek değerleri hakkında sezilerde bulunmak ve bu durumdan pozitif fayda sağlamaktır.
Pazarda belli bir marjın üzerindeki fiyat farklılıklarına kompanse etmek istemeyen yatırımcılar
kendi risklerinin minimize etme maliyetlerini sabitleme ve kar marjlarını da koruma amacıyla
güncel spot fiyatların dışında gelecek dönemler için görece daha yüksek fiyatlardan alım veya

34
satım yapabilirler. Spekülatörler ise tam burada devreye girmektedir. Piyasada bu şekilde
düşünen ve kendi risklerini sıfırlamak isteyen yatırımcılar ile buluşup onların riskini belirli bir
komisyon veya kar ile satın alır ve doğru tahminlerle kazanç elde etmeye çalışırlar.
Sonuç olarak ürünlerin karşılığı bugünden piyasada dolaşıma çıkmış olur ve işlem hacmini
ve likiditeyi arttırıcı bir etkisi olur. Arz ve talebin oluşmasına, rekabetin artmasına ve
fiyatlar genel seviyesinin daha doğru belirlenmesine yardımcı olurlar. Yukarıda anlattığımız
alım satım işlemleri sonrasında edimlerin eksiksiz yerine getirilmesi kritik önem arz
etmektedir. Bu sebeple spekülatörler gelirlerini hemen nakde dönebilecekleri güvenilir ve
taahhütleri karşılıklı aksamaya uğramayacağı kurumsal piyasalarda işlem yapmayı tercih
etmektedirler.(http://vadeli.freeservers.com/tercihnedeni.htm)
2.2.4. Diğer Amaçlar
Gelecekteki fiyat tespiti ve fiyat oluşumu türev ürünlerin sağladığı imkanlar sayesinde
bugünden bazı verilerin ışığında ve geçmişteki deneyimlere de bakarak ilerideki fiyat
seviyelerini tahmin edebilmeyi mümkün kılmaktadır. Arz ve talebin kesişmesiyle ortaya çıkan
fiyatın belirlenmesindeki en önemli etkenlerden biri ürünün hangi piyasada işlem görüdüğü ile
ilgilidir. Tam rekabet, tekel piyasa farkı fiyatlar genel seviyesinin nerede oluşacağını belirler.
Pazarın rekabet kompozisyonu fiyatın şekillenmesinde büyük öneme sahiptir.
Vadeli işlemler piyasalarında işlem gören türev ürünlerde ileri bir zamanda ilgili ürünün ne
zaman geri alım yapılacağı veya teslim edileceği şartı bulunmaktadır. Aslında ilgili finansal
ürün için bugünden gelecek tarihteki spot fiyatı öngörülmektedir. Bu beklenti bugünden
gelecekteki spot fiyata da tesir etmektedir. Türev piyasalarda işlem yapmayı düşünen bir
yatırımcı spot ve gelecek fiyatları hatta ödeyeceği komisyon tutarını öğrenerek yatırım kararı
verebilmektedir. Vadeli işlem piyasları türev ürünleri bir fırsat maliyetle birlikte, alternatif bir
yatırım imkanı da sunmaktadır. Finans dünyasının temelini oluşturan kültür haline gelmiş
yatırım ürünlerinden daha detaylı ve farklı opsiyonlara sahip yeni ve alternatifli ürünleri de
sunmaktadır.

35
Mesela türev araçların ilk yatırım ürünleri geleneksel araçlardan daha azdır. Alışılagelmiş
finans piyasası ürünleri sadece ve sadece fiyatlar genel seviyesinin yükselmesine bağlı olarak
yatırım yapmak imkanı sunarken, vadeli işlemler piyasası türev ürünleri fiyatlar genel
seviyesinin hem artması halinde hem de azalması halinde işlem yapmaya ve pozisyon almaya
imkan vermektedir. Ekstra olarak vadeli işlem piyasalarındaki türev ürünlere ait işlem
maliyetleri geleneksel piyasalardan daha düşük de gerçekleşebilmektedir.(Erol,1999:63)
2.3. Türev Piyasalarda İşlem Gören Sözleşmeler
Özellikle 1970 ve sonrasında iletişim ve teknolojinin finans piyasalarındaki kullanım
seviyesinin hızla artması ve grift bir hal alması ile birlikte vadeli işlemler piyasası türev ürünleri
nitelik ve çeşitlilik bakımından oldukça gelişmiştir. Tüm bu gelişmeler ışığında türev ürünleri
iki ana başlık altında ketegorize etmek gerekirse ilki,orjinal ismi ile ‘over the counter/OTC yani
tezgah üstü piyasası işlemlerinin yapıldığı pazarlardır. Burada kurumsal bir düzen
bulunmamaktadır. Belli bir kurallar dizini içinde işlemler yapılmaz. Bir borsa örgütlenmesi
yoktur. İşlem gören türev ürünler genellikle swap ve forward işlemleridir. İşlemler esnasında
alıcı ve satıcı arasında hükümleri alıcının ihtiyacına göre belirlenir. Bu unsurlar fiyat, vade ve
değer olarak şekillenmektedir. İkinci grup ise düzenli piyasaları bulunan (borsa gibi kurumsal
organizasyonlar) ve genellikle opsiyon kontratları ve future (ati) kontratlardan (sözleşmeler)
oluşan piyasalardır. En yaygın kullanılan finansal araçlar future ve opsiyon sözleşme
işlemleridir. (Çelik,2012:151)
2.4.Türev Ürünlerin Dünya’da Kullanımı
2012 yılında dünyada 84 farklı organize vadeli işlem borsasında hareket görmüş türev ürün
sözleşmeleri bir önceki yıla göre %14 artarak 21 milyar adet sözleşmeye ulaşmıştır. Vadeli
işlem sözleşmeleri 2013’de bir önceki yıla göre %15, opsiyon sözleşmeleri ise %14 artış
göstermiştir.Dünyadaki organize vadeli işlem ve opsiyon borsalarında işlem gören
sözleşmelerin değeri ise 2013 yılında 74 trilyon ABD doları ,tezgat üstü piyasa hacmi ise 700
trilyon ABD doları,toplmada ise 774 trilyon ABD doları hacmine ulaşmıştır.2013 senesinde
işlem hacminin %70’lik kısmini vadeli işlem sözleşmeleri, %30’luk kısmını ise opsiyon
sözleşmelerioluşturmuştur.(https://www.tspb.org.tr/wp-/2015/08/gundem_201301.pdf)

36
Grafik 1 de 2012 ve 2013 yıllarında vadeli işlemler ve opsiyon işlem hacimlerinin yüzdesel
olarak mukayesesi yer almaktadır. Dikey sütun % bazındaki değeri,yatay sütun ise yıllara sari
dönemi belirtmektedir. 2012 yılından 2013 yılına vadeli işlemlerde % 1’lik bir artış dolayısıyla
da opsiyon işlemlerinde %1’lik bir düşüş gerçekleşmiştir.
Grafik 1:Yıllık Bazda Vadeli İşlem ve Opsiyonların Yüzdesel Dağılımı
(http://www.borsaistanbul.com/veriler/verileralt/vadeli-islem-ve-opsiyon-piyasasi/bulten-ve-
piyasasi-verileri)
Grafik 1’de görüldüğü üzere 2012 yılında dünya türev piyasalarında toplam işlem hacminin
%46’sını vadeli işlem sözleşmeleri oluştururken, 2013 yılında bu oran %47’ye yükselmiştir.
Opsiyon sözleşmeleri ise 2012 yılında toplam işlem hacminin %54’ünü, 2013 yılında da
%53’ünü oluşturmuştur. Vadeli işlem borsalarında her yıl milyonlarca işlem yapılmaktadır.
Realize edilen işlemlerin istatistikleri kurumsal ve bireysel nitelikteki yatırımcılara gelecek
dönemler için pozisyon almalarında kolaylık sağlamakta ve yol gösterici olmaktadır. Overall
da hangi enstürümanların ne oranda kullanıldığı ve elbette kar zarar istatsitikleri gelecek
dönemde satın alınacak risk pozisyonu belirlemede kullanılmaktadır.

37
Küresel ekonomik toparlanma eğiliminin, gelişmiş ekonomilerdeki makro dengesizlikler
nedeniyle zayıflamakta olduğu bir dönem yaşanmaktadır. Aşağıdaki grafik 2’ye bakıldığında
dünya ekonomisindeki performansın yükselmesini sağlayacak düzeyin altında olduğu
görülmektedir.Ayrıca, bazı büyük yükselen piyasa ekonomilerinin, geçmiş dönemlerdeki
yüksek büyüme hızlarının azaldığı ve küresel hâsıla artışını olumsuz etkilediği görülmektedir.
2012 yılının ikinci yarısında küresel ekonomik performansın yapısını belirleyen hususlarda
belirgin değişiklikler olmamıştır.
Grafik 2:Finansal Ürünlere Dayalı Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerinin Varlık Bazında Dağılımı
(https://www.bddk.org.tr/websitesi/turkce/Raporlar/Finansal_Piyasalar_Raporlari/11531fprey
lul2012_281212.pdf)
Dünyada 2012 yılında adet olarak gerçekleşen toplam işlem hacmi varlık bazında
incelendiğinde, hisse senedi endeks sözleşmeleri toplam işlem hacminin %41’ini, hisse senedi
sözleşmeleri %35’ini, faiz sözleşmeleri ise %20’ sini oluşturmuştur. Grafikte 2012 yılına ait
finansal ürünlere dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin varlık bazında dağılımı
görünmektedir.

Türev Ürünler ve Türk Bankacılık Sektörü Uygulamaları

Türev Ürünler ve Türk Bankacılık Sektörü Uygulamaları

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Türev Ürünler ve Türk Bankacılık Sektörü Uygulamaları

Similar to Türev Ürünler ve Türk Bankacılık Sektörü Uygulamaları (20)

Türev Ürünler ve Türk Bankacılık Sektörü Uygulamaları