Stadio rozwoju jąkania

1. Jąkanie wczesnodziecięce
DEFINICJE JĄKANIA:
W literaturze specjalistycznej jąkanie definiowane jest na wiele
sposobów.
● Leon Kaczmarek „ojciec logopedii polskiej”, uznaje jąkanie za
„JEDNO Z NAJCIĘŻSZYCH ZAKŁÓCEŃ PROCESU
MÓWIENIA” (Kaczmarek, 1966, s. 161)

2. Jąkanie wczesnodziecięce
● Wg Van Ripera „JĄKANIE TO NIEZGODNOŚĆ
RÓWNOCZESNEGO I STOPNIOWEGO PROGRAMOWANIA
RUCHÓW MIĘŚNIOWYCH POTRZEBNYCH DO
WYTWARZANIA DŹWIĘKÓW MOWY LUB ICH POŁĄCZEŃ
Z NASTĘPNYMI DŹWIĘKAMI W WYRAZIE (Chęciek, 1993, s.
44)
● Wincenty Okoń w Słowniku Pedagogicznym definiuje jąkanie jako
„WADĘ WYMOWY O PODŁOŻU NERWICOWYM,
SZCZEGÓLNIE POPULARNE U DZIECI DO SIÓDMEGO
ROKU ŻYCIA” (Okoń, 1981, s. 115)

3. Jąkanie wczesnodziecięce
● Zbigniew Tarkowski podaje następującą definicję: „JĄKANIE
JEST NIEPŁYNNOŚCIĄ MÓWIENIA, SPOWODOWANĄ
NADMIERNYMI SKURCZAMI MIĘŚNI ODDECHOWYCH,
FONACYJNYCH I ARTYKULACYJNYCH, KTÓREJ TO
NIEPŁYNNOŚCI TOWARZYSZĄ RÓŻNORODNE REAKCJE
INDYWIDUALNE I SPOŁECZNE, ZAKŁÓCAJĄCE
KOMUNIKACJĘ MIĘDZYLUDZKĄ (Tarkowski, 1999)

4. Jąkanie wczesnodziecięce
W Słowniku Psychologii (Sillamy 1994) znajdziemy taką definicję
jąkania: „JĄKANIE TO ZABURZENIE PŁYNNOŚCI MOWY
POLEGAJĄCE NA KILKAKROTNYM POWTARZANIU
NIEKTÓRYCH SYLAB (jąkanie kloniczne); INNYCH OSOBA
JĄKAJĄCA SIĘ NIE POTRAFI WYMÓWIĆ, ZACINA SIĘ NA
NICH (jąkanie toniczne).

5. Jąkanie wczesnodziecięce
Z. Tarkowski (Tarkowski, 2002) uważa, że za najbardziej
charakterystyczne można uznać ujęcia, zgodnie z którymi jąkanie
to:
● Zaburzenie płynności, tempa i rytmu mówienia spowodowane
nadmiernym napięciem mięśni oddechowych, fonacyjnych i
artykulacyjnych (Mitrinowicz, 1952, Adamczyk, 1960, Kałużyński,
1971, Chęciek, 1993 i in.)
● Przerwa w mówieniu, w czasie której jąkający się wie, co chce
powiedzieć, ale nie może tego uczynić z powodu mimowolnego
powtarzania, przeciągania lub blokowania głosek lub sylab
(Andrews i in., 1964)

6. Jąkanie wczesnodziecięce
● Zaburzenia płynności ekspresji słownej, charakteryzującej się
mimowolnym, słyszalnym lub cichym powtarzaniem lub
przedłużaniem głosek lub sylab, która to niepłynność występuje
okresowo i nie podlega kontroli (Wintage, 1984)

7. Jąkanie wczesnodziecięce
Bloodstein (1990) rozważa 3 sposoby definiowania jąkania, a
mianowicie:
● Jąkanie jest tym, czym określa je wyspecjalizowany obserwator
● Jąkanie to określenie za pomocą innych pojęć, które są
definiowane jeszcze za pomocą innych terminów
● Jąkanie jest tym, co osoba jąkająca się uznaje za swoje jąkanie
Zdaniem Bloodsteina, definicje jąkania nie są ani prawdziwe, ani
fałszywe, a tylko bardziej lub mniej dogodne.

8. Jąkanie wczesnodziecięce
Odnosząc się do powyższych rozważań, trudno jest wyrazić istotę
jąkania wczesnodziecięcego, skoro samo pojęcie jąkania nie jest
jasne.
Zwracając uwagę na specyfikę JW, używa się w odniesieniu do
niego różnych terminów: jąkanie fizjologiczne, jąkanie pierwotne,
jąkanie preneurotyczne, jąkanie rozwojowe. Poszczególne terminy
mają jednak nieco odmienne znaczenia, dlatego istotnym jest, aby
rozstrzygnąć w jakim sensie powinny być używane.(Tarkowski
1997)

9. Jąkanie wczesnodziecięce
Z.Tarkowski proponuje zdefiniować JW w ujęciu systemowym,
uznając, że: „ JW posiada pewną strukturę składającą się z
czynników lingwistycznych ( np. niepłynność mówienia ),
biologicznych ( np. napięcie mięśniowe ), psychologicznych (np.
lęk ) i społecznych ( reakcje na niepłynność ) .
(Tarkowski,Humeniuk, Dunaj 2011 ) .
Według Z.Tarkowskiego próby definicji jąkania u małych dzieci są
niezadowalające – w mniejszym stopniu starają się wyjaśnić istotę
zaburzenia, większy nacisk kładąc na opis jego ewolucji. Autor
uważa, że określenie „wczesnodziecięce” wskazuje jedynie na
wiek, niczego poza tym nie wyjaśniając.

10. Jąkanie wczesnodziecięce
PRZYCZYNY JĄKANIA WCZESNODZIECIĘCEGO
W literaturze przedmiotu można spotkać wiele teorii wyjaśniających jąkanie.
Teorie jąkania dotyczą głównie jego przyczyn i patomechanizmu. Na ten temat
jest wiele przypuszczeń, a mało wiarygodnych faktów. Teorie te dotyczą
najczęściej jąkania zaawansowanego, chronicznego. ( Tarkowski 1999 ).
Niewiele jest natomiast koncepcji, określających przyczyny początkowej fazy
jąkania, kiedy jest ono jeszcze niezaawansowane i nieutrwalone. Wyjaśnianie
przyczyn JW za pomocą teorii jego zaawansowanych form należy czynić z
pewną ostrożnością, ponieważ próbują one ustalać wspólne przyczyny zjawisk
zachodzących w innych okresach życia. ( Tarkowski,Humeniuk, Dunaj 2011 )

11. Jąkanie wczesnodziecięce
1. TEORIE BIOLOGICZNE
Niektórzy zwolennicy tej teorii w wyjaśnianiu patomechanizmu jąkania stoją
na stanowisku, że jest to zaburzenie somatopsychiczne, w którym pierwotna
przyczyna jest neurofizjologiczna, natomiast przyczyny wtórne są psychiczne.
Teorię tę rozwinął Richter, który wyróżnił dwie przyczyny jąkania:
neurofizjologiczną (pierwotną), do której zalicza między innymi naruszenie
kolejności bodźców, a mianowicie zaburzenie procesów mózgowych, które są
ważne w procesie mówienia. Poza tym jąkanie następuje, gdy napięcie mięśni
artykulacyjnych, które jest potrzebne w mówieniu, staje się zbyt silne.
Druga wymieniana przyczyna ma charakter psychogenny i jest wtórna. Można
tu wymienić lęk przed mówieniem, nadmierną samokontrolę, przewidywanie
„trudnych” głosek czy też świadomość zaburzenia.
(za Błachnio, Przepiórka 2012)

12. Jąkanie wczesnodziecięce
Niektóre badania sugerują, że jąkanie jest dziedziczne, trwają poszukiwania genu
odpowiedzialnego za jąkanie. Z badań tych wynika, że częstotliwość jąkania
wśród krewnych osób jąkających się wynosi od kilku do 65%. Z ustaleń
E.Yariego wynika, że u 45% badanych jąkali się rodzice lub rodzeństwo, a 65%
badanych miało jąkających się krewnych pierwszego i drugiego stopnia.
( Tarkowski 1997 )
Z niektórych badań wynika,że jąkanie jest wynikiem zaburzenia asymetrii
mózgowej.
Inny nurt badań dotyczących biologicznego podłoża jąkania związany jest z
temperamentem, który jest istotnym czynnikiem w etiologii i utrzymaniu jąkania.
W badaniach tych podkreślano rolę takich wymiarów jak: wyższa wrażliwość
sensoryczna i emocjonalna, wysoki stopień niepokoju w sytuacjach nieznanych,
które stanowią zagrożenie lub wyzwanie, nadmierna koncentracja uwagi,
trudności w radzeniu sobie z emocjami, niska tolerancja na frustrację.
( Tarkowski, Humeniuk, Dunaj 2011 ).

13. Jąkanie wczesnodziecięce
2. TEORIE PSYCHOLOGICZNE
Według tych teorii jąkanie porównywane jest do nerwicy.
Propagatorem tego podejścia jest K.Szamburski, który uważa, że do powstania jąkania potrzebnych
jest kilka czynników. Dzieli je na :
● predysponujące
● wyzwalające
● wzmacniające
Do czynników predysponujących jąkanie zaliczył: dziedziczność, patologiczny przebieg porodu,
nieprawidłowy rozwój, zaburzoną lateralizację i nieprawidłowy rozwój mowy.
Jeśli chodzi o czynniki wyzwalające, może to być silny przestrach,urodzenie młodszego rodzeństwa,
rozłąka z opiekunami, zmiana sytuacji społecznej dziecka, silne przeżycie pozytywne.
Czynnikami wzmacniającymi jąkanie mogą być: chęć odzyskania utraconej uwagi rodziców po
urodzeniu młodszego rodzeństwa, rywalizacja ze starszym rodzeństwem,nadopiekuńczość, ucieczka
od trudnej sytuacji.

14. Jąkanie wczesnodziecięce
Według tego poglądu jąkający się cierpi z powodu istnienia konfliktu
nerwicowego. W nerwicy wyróżnia się cztery osiowe objawy: lęk,
ogłupienie nerwicowe, poczucie błędnego koła i egocentryzm. W
jąkaniu występuje lęk nerwicowy, strach przed jąkaniem, stres
komunikacyjny oraz poczucie, że nie można sobie poradzić z
problemem i skierowanie całej swojej uwagi na problem jąkania.
(Błachnio, Przepiórka 2012)
Zdaniem Szamburskiego jąkanie umiejscawia się w najsłabszym
organie i dotyka funkcji najsłabiej rozwiniętych.
Zwolennicy psychologii behawioralnej twierdzą, że jąkanie jest
wyuczonym zachowaniem werbalnym (Grzybowska 1987).Dziecko
nauczyło się mówić niepłynnie, gdyż ta forma wypowiedzi była
wzmacniana pozytywnie (nagroda) aż do utrwalenia się nawyku.

15. Jąkanie wczesnodziecięce
Nagrodą za jąkanie może być zainteresowanie okazane dziecku, możliwość
manipulowania rodzicami, otrzymanie przywilejów, zwolnienie od
obowiązków, nadmierna troskliwość. Paradoks polega na tym, że można
bardziej zajmować się dzieckiem (wzmacnianie pozytywne), gdy mówi
niepłynnie, niż wtedy, gdy mówi płynnie (wzmacnianie negatywne - brak
nagrody).
Niepłynność może być karana i wówczas pojawia się lęk przed jej
wystąpieniem lub przed całkowitą niemożnością mówienia. Logofobia
wzmaga napięcie mięśniowe oraz wyzwala współruchy i reakcje negatywne.
Suma tych zachowań tworzy obraz siebie jako osoby jąkającej się.
Behawioryści twierdzą, że skoro jąkania można się nauczyć, to można się
również go oduczyć.
(Tarkowski 1999)

16. Jąkanie wczesnodziecięce
3. TEORIA LINGWISTYCZNA
Przedstawiciele tej teorii jąkania (Lewin,Seider ,Weiss) podkreślają fakt, że 90%
przypadków jąkania rozpoczyna się w okresie kształtowania się mowy dziecka (do
6 lat ), a zjawisko samoczynnego ustąpienia niepłynności mówienia jest dosyć
częste. Becker twierdzi, że wiek przedszkolny jest szczególnie podatny dla
powstania jąkania, ponieważ charakteryzuje się: ogólną ruchliwością dziecka,
szybkim wzbogacaniem słownika oraz dynamicznym rozwojem myślenia.
Rozumienie wypowiedzi u dziecka rozwija się szybciej, niż umiejętność mówienia.
Dziecko ma problem z eliminowaniem informacji nieistotnych, gdyż pozostaje w
tym okresie na poziomie myślenia konkretnego. Reagując emocjonalnie, nie może
ono wyrazić należycie swoich myśli. Dziecko staje się krytyczne wobec swoich
nieudolnych wypowiedzi, czuje że nie może mówić płynnie, musi powtarzać
sylaby i wyrazy, dopóki nie znajdzie odpowiedniej formy wysłowienia się.

17. Jąkanie wczesnodziecięce
Niepłynność mówienia koreluje często z opóźnionym rozwojem mowy. Dzieci
jąkające się zaczynają mówić później, mają większe problemy z przejściem od
etapu wyrazu do zdania oraz od wypowiedzi prostych do złożonych.
Jąkaniu towarzyszą często zaburzenia artykulacji oraz trudności w czytaniu i
pisaniu (Spionek 1981).
Badania Z. Tarkowskiego wykazują, że wypowiedzi dzieci jąkających się:
● Mają uboższą strukturę semantyczną,
● Są mniej spójne treściowo,
● Są mniej płynne semantycznie,
● Są krótsze,
● Zawierają więcej równoważników, a mniej zdań złożonych, w porównaniu z
dziećmi niejąkającymi się.(Tarkowski,Humeniuk, Dunaj 2011)

18. Jąkanie wczesnodziecięce
4.TEORIE SPOŁECZNE
Według Tarkowskiego istotą jąkania jest zaburzenie komunikacji
interpersonalnej będące indywidualną lub społeczną, pozytywną lub
negatywną reakcją na niepłynność mówienia, która może być
normalna lub patologiczna.
Niektórzy badacze zauważyli, że jąkanie rodzi się w uszach rodziców,
a nie w ustach dziecka, czyli jest ono rezultatem niewłaściwych
reakcji dorosłych na normalną niepłynność mówienia małego dziecka.
Zdaniem Z. Tarkowskiego niepłynność mówienia jest bardzo ważnym
wskaźnikiem napięcia powstającego w relacjach interpersonalnych i
stanowi podstawowy środek jego rozładowania. (Tarkowski,
Humeniuk, Dunaj 2011)

19. Jąkanie wczesnodziecięce
5.TEORIE WIELOCZYNNIKOWE
Teorie te dążą do pogodzenia poprzednich koncepcji. Nie koncentrują się na
jednym czynniku jąkania, lecz starają się wyjaśnić jego strukturę, którą
tworzą składniki biologiczne, lingwistyczne, psychologiczne i społeczne.
Ujęcie takie przedstawił m.in.. Z. Tarkowski, podając zarys trzyczynnikowej
teorii jąkania, która zakłada występowanie następujących czynników:
● Predysponujących ( dziedziczność, zaburzenia asymetrii mózgowej, trudny
temperament, niska sprawność językowa oraz motoryczna ),
● Wyzwalających ( uraz, konflikt, stres, frustracja, napięcie interpersonalne),
● Utrwalających ( wzmacnianie, naśladowanie, nawyk).
Czynniki predysponujące mają charakter biologiczny, wyzwalające
psychologiczny, a utrwalające społeczny.

20. Jąkanie wczesnodziecięce
RODZAJE JĄKANIA
Ze względu na problemy z ustaleniem jasnych kryteriów podziału,
klasyfikacja jąkania jest ciągle dyskutowana.
Wskazuje się na trzy podstawowe kryteria:
1. Fizjologiczne
2. Lingwistyczne
3. Psychologiczne

21. Jąkanie wczesnodziecięce
Zgodnie z kryterium fizjologicznym, które próbuje ustalić
somatyczne przyczyny jąkania wyróżnia się:
● jąkanie kloniczne, w którym przeważają skurcze kloniczne,
● jąkanie toniczne, w którym przeważają skurcze toniczne,
● jąkanie kloniczno – toniczne, w którym nasilenie skurczów
klonicznych i tonicznych jest wyrównane.

22. Jąkanie wczesnodziecięce
Skurcze te mogą być zlokalizowane:
● w układzie oddechowym i wówczas rozpoznaje się jąkanie oddechowe,
● w układzie fonacyjnym i wówczas rozpoznaje się jąkanie fonacyjne,
● w układzie artykulacyjnym i wówczas rozpoznajemy jąkanie artykulacyjne.
Skurcze spastyczne umiejscawiają się najczęściej w dwóch lub trzech
układach jednocześnie i wtedy rozpoznaje się jedną z postaci jąkania
mieszanego, np. jąkanie oddechowo – fonacyjne, fonacyjno – artykulacyjne,
oddechowo – fonacyjno – artykulacyjne.
Rzadko skurcze spastyczne występują w czystej postaci, najczęściej
występują w formie kombinowanej, w związku z czym najczęściej
obserwuje się mieszane postacie jąkania.

23. Jąkanie wczesnodziecięce
Klasyfikując jąkanie na płaszczyźnie lingwistycznej należy wziąć
pod uwagę przede wszystkim objawy niepłynności mówienia.
Bluemel wyróżnił:
● jąkanie pierwotne, w którym dominują powtórzenia sylab
zlokalizowanych na początku wypowiedzi,
● jąkanie wtórne, w którym, poza powtarzaniem, pojawia się
przeciąganie oraz blokowanie umiejscowione na różnych
odcinkach wypowiedzi.
Powtarzanie sylab stanowi łagodniejszą formę niepłynności niż
przeciąganie głosek.
BALBUTOLOGOPEDIA

24. Jąkanie wczesnodziecięce
Pojawienie się lęku przed mówieniem (logofobia) stanowi, zdaniem psychologów i
terapeutów mowy (Bloodstein, Farnau-Horn i in.), kluczowy moment w rozwoju jąkania.
Dlatego, zgodnie z kryterium psychologicznym, wyróżniają:
● jąkanie preneurotyczne (bez logofobii),
● jąkanie neurotyczne (z logofobią).
Znaczne kłopoty sprawia ustalenie momentu uświadomienia sobie niepłynności
mówienia, które może wystąpić już u małych dzieci, rozpoznających błędy językowe. W
związku z tym, Z.Tarkowski proponuje aby z dużą ostrożnością przyjąć podział jąkania
na:
● jąkanie nieuświadomione,
● jąkanie uświadomione.
Logofobia jest zawsze uświadomiona i trzeba ją odróżnić od lęku, którego źródła są
nieznane. Strach przed mówieniem rozwija się stopniowo. Dziecko wie, że się jąka,ale
przez pewien okres może mówić bez obaw. Nieprawidłowe reakcje indywidualne i
społeczne mogą jednak te obawy wyzwolić.

25. Jąkanie wczesnodziecięce
Z.Engiel (1976) przedstawiła bardzo istotny dla praktyki podział
jąkania, a mianowicie:
● Jąkanie przy „starcie mowy”:
- na wydechu, gdy impuls do mówienia jest zbyt wczesny w stosunku
do początku wydechu,
- na bezdechu, gdy mówienie rozpoczyna się, zanim nastąpi wdech,
- na „stopie”, gdy „falstart” nastąpił w czasie pauzy między wdechem
a wydechem.
● Jąkanie w toku mowy:
Pierwszy rodzaj jąkania występuje w momencie rozpoczęcia
wypowiedzi, a drugi w trakcie mówienia.

26. Jąkanie wczesnodziecięce
Trudno rozstrzygnąć, który podział jąkania jest najbardziej
właściwy. W większości mają one znaczenie teoretyczne, w
rzeczywistości dominują formy mieszane.
(za Z.Tarkowski 1999)

27. BALBUTOLOGOPEDIA
LITERATURA:
● Błachnio A., Przepiórka A., Jąkanie jako zaburzenie z perspektywy
psychologicznej: przegląd badań w Psychologia Jakości Życia, Lublin
2012, t. 11, nr 2
● Byrne R., Pomówmy o zacinaniu, Warszawa 1989, PZWL
● Grzybowska A., Tarkowski Z., Płynność mówienia i typy jej zaburzeń.
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 4. 1987
● Tarkowski Z., Jąkanie wczesnodziecięce, Warszawa 1992, WSIP
● Tarkowski Z., Ocena rozwoju mowy dziecka. Biuletyn Audiofonologii,
1989 nr 1
● Tarkowski Z., Jąkanie, PWN, Warszawa 1999
● www.StutteringHelp.org, www.tartamudez.org, tłum. K. Węsierska