1. 2016
| MAYUNI JOSEPH
KABILA LA WASARA
NA TAMADUNI ZAO
ZENYE KUHUSIANA
NA UTUMWA

2. UTANGULIZI NA UCHAMBUZI WA HISTORIA NA TAMADUNI ZA KABILA LA
WASARA
Bara la Afrika ni moja la bara ambalo lina historia ndefu sana. Historia ambayo iljengwa
na Waafrika wenyewe na zingine zilijengwa na watu ambao sio waafrika lakini wakishirikiana
na Waafrika .Kwa upande mwingine kuna tamaduni ambazo zilianzishwa na waafrika wenyewe
ili kukabiri mazingira yao na zipo tamaduni zingine ambazo Waafrika walizianzisha kutokana na
ujio wa wageni. Miongoni mwa makabila ambayo tamaduni zao zimletwa kutokana na ujio wa
wageni mfano mzuri ni Wamakonde kutoka kusini mwa Tanzania na Wasara au Wakeeni kutoka
kusini mwa nchi ya Chad. Makala hii fupi tutaangalia kabila la Wasara na utamaduni wao wa
kujichora usoni na kutoboa midomo wenye kuhusiana na baishara ya utumwa.Lakini ukweli ni
kwamba kabila hili halikuandika chochote juu ya historia yao, hivyo ilikuwa kazi kwa
wanakiolojia kufanya utafiti. Wanaakiolojia walifanikiwa kuvumbua vitu vingi vilivyosaidia
kufahamu historia ya kabila la Wasara. Kwa mfano,
mabaki ya nyumba, michoro, vyungu, vifaa vya
chuma, mawe na vyombo mbalimbali ambavyo
vilifanyiwa utafiti wa akiolojia.
Wasara au wakareeni ni moja ya kabila
linalopatikana katika familia lugha ya Nilo-Saharani.
Lugha wanayoongea inaitwa Bongo-Bagirmi
.Wanapatikana kusini mwa nchi ya Chad na
wachache wanapatikana katika nchi ya Afrika ya kati.
Ni miongoni mwa makabila ambayo tamaduni zao
zinauhusiano mkubwa na biashara ya utumwa
ilikuwa ikihusisha kuvuka jangwa la Sahara. Wasara
ni miongoni mwa makabila ambayo kwa sasa
tamadunin zao zinapotea kutokana na tamaduni hizo
kuhusishwa na masuala ya utumwa. Yaani kama vile
historia ya kujichonga meno, kuchanja chale na kutoboa Ndonya kwa kabila la wamakonde
wanaopatikana kusini mwa Tanzania.Kabila hili la Wasara lina mganyiko ambao unatokana na
utofauti wa kijiografia, kisiasa na wakati mwingine hata kiukoo. Asili ya neno Sara linausiana
sana na Watu wa Misri juu y a uwepo wa Mungu Jua. Neno hili ni la kiarabu lenye maana ya
watoto wa Ra, Ra alikuwa mungu jua wa watu wa Misri.
Asili ya jamii hii ya Wasara ilianzia huko Afrika ya kaskazini katika maeneo
yalifahamika kama mto Chari na ziwa Chad. Wakazi wa mwanzo wa jamii hizi walifahamika
kama Wasao ambao waliishi maeneo hayo takribani karne ya 6 kabla ya kristo kuzaliwa.
Kwenye miaka ya 900-1000 miji ya wakazi ya Wasao ilikuwa imeendelea kwa kiasi
kikubwa.Kama ilivyokuwa kwa Wabantu, pia Wasao waliweza kuhama kutokana na vita vya
wenyewe kwa wenyewe na uvamizi wa Waarabu. Hivyo wakagawanyika wapo waliobaki hapo
na wengine walienda Kaskazini mashariki mwa mto Nile.Kutokana na kuhama huko nchi ya

3. wakazi wa Wasao ikaanguka na ndio ukawa mwisho wa jamii za Waso na kukawa na jamii ya
Wasara mara baada ya kuchangamana na Watu wa Misri.
Kwenye karne ya 9 na ya 10 biashara ya utumwa
ilikuwa imeshamiri kaskazini mwa bara la Afrika. Miongoni
mwa makabila yaliyoathiliwa sana kiutamaduni ni Wasara.
Utamaduni wa kujichora usoni na kutoboa midomo kabla ya
utumwa haukuwepo, ila tamaduni hizi zilikuja kuwepo mara
baada ya biashara ya utumwa kushamiri. Kwa kawaida
hakuna mtumwa aliyependa kuwa mtumwa, bali watu
walikuwa wakilazimishwa kuwa watumwa.Hivyo kwa jamii
za Waafrika suala la utumwa lilipingwa sana.Baishara ya
utumwa ilihitaji watu waliokamilika kimaumbile na
kimuonekano, yaani mtumwa hakupaswa kuwa na jeraha
wala michubuko. Hivyo jamii za Wasara waliamua kujichora
usoni na kutoboa midomo kwa kutumia kisu cha moto kwa
ajili ya kujiweka alama, ili waarabu wakija wasiwachukue utumwani, kwani alama hizo zilikuwa
kama vidonda. Hivyo kila mwanajamii alipaswa kufanya hivyo, kwani asipofanya hivyo
atachukuliwa utumwa. Hivyo ikawa hivyo vizazi hadi vizazi na ikarithisha kama sehemu ya
utamaduni. Na kwa wakati huo asijichora aliitwa mtumwa na alitengwa na jamii(historia hii
inafanana na ile ya wamakonde). Ukweli ni kwamba uchorwaji wa michoro hiyo usoni na
utoboaji wa midomo ilikuwa na maumivu makubwa sana, ilichukua wiki 2 hadi 3 kwa mtu
kupona maumivu hayo.Kwa sasa utamaduni huu unaonekana kupitwa na wakati.
Mfumo wa ndoa wa jamii ya
Wasara upo tofauti kidogo na jamii
zingine za kiafrika. Kulingana na
mila na desturi za wasara, mume
anapaswa kutoa mtama kwa familia
ya mke ili apate kuoa. Ndoa za
mitaala zilikuwepo. Na kwa upande
mwingine taraka zilihusikla kwa
kiasi kikubwa.
Dini na imani kwa jamii za
Wasara ilikuwa kama ifuatavyo,
kipindi kabla ya ujio wa waislamu
wasara walaiabudu miungu yao ya Jua. Na mara kipindi cha waislamu wapo walikuw waislamu
na wapo walioendelea kuwa na imani zao zingine. Na mwisho kipindi cha ukoloni wapo
waliokuwa wakristo na wengine wakiwa waislamu na dini zingine za jadi.

4. Kutoka mto Nile hadi kusini mwa nchi ya
Chad, Mwanzoni jamii ya watu wa Sara
walikuwa wakiishi maeneo ya kaskazini
mashariki mwa mto Nile. Na kutokana na
baishara ya utumwa kushamiri ilikuwa
ikifanywa na waarabu, wasara wakaamua
kukimbia na kufika maeneo ya kusini mwa nchi
ya Chad. Lakini kwa upande wa kustaharabika
jamii hizi zilistaharabika wakiwa kaskazini
mashariki mwa mto Nile. Katika nchi ya Chad
jamii hizi zinapatikana katika maeneo kama
Moyen-Chari, Logone Oriental, Logone
Occidental, na sehemu kubwa na mkoa wa
Tandjile. Walifika maeneo haya wakitokea mto
nile kwenye miaka ya 500 sawa na karne ya sita
wakati huo Uislamu ulikuwa unaenea maeneo
ya kaskazini mwa bara la afrika.
Mpaka wakoloni ambao ni Wafaransa waliwaitwa Wasara watu ambao ni wazuri kutokana
na muonekano wao. Na zaidi ni moja ya Waafrika ambao walienda kwa wingi kwenye vita zote
za Dunia . Mpaka nchi ya Chad inapata uhuru kwenye miaka ya 1960, raisi wa kwanza
alifahamika kwa jina la François Tombalbaye ambaye alikuwa anatoka kabila la Wasara. Wakati
wa utawala wa mwana Francois Tombalbaye kulikuwa na migogoro ya hapa na pale kuwa nchi
hiyo ilikuwa ilkiongozwa kwa misingi ya kikabila la Wasara. Migogoro itajadiliwa katiukan
kipengere cha migogoro katika historia ya Wasara.
Sanaa katika jamii za Wasara ni moja ya vitu muhumu sana, jamii za Wasara muda
mwingi wa mapumziko wanaimba na kucheza nyimbo zao za
asili. Na wakati mwingine uchongaji wa vinyago na uchoraji ni
moja ya sanaa wanazofanya watu wa jamii ya Wasara.
Madawa na magonjwa, kwa maisha ya jamii ya Wasara
pia ni sehemu ya maisha yao ya kila siku kuanzia hapo mwanzo
mpaka wakati huu. Kwa mujibu wa jamii hizo suala la kuumwa
linachukuliwa kiimani zaidi, yaani kuumwa na kutokuumwa ni
mipango ya Mungu. Na matambiko na sara ni moja ya njia ya
kuponya ugonjwa huo.Hivyo suala la mtu kuumwa kwa jamii ya
Wasara halina uhusiano na sayansi, yaani kwa mfano kumpeleka
mtu hospitali au kuwa malaria inaambukizwa na mbu.

5. Suala la kifo na maisha baada ya kifo, pia ni miongoni mwa
vitu ambavyo ni sehemu ya maisha kwa jamii ya
Wasara.Ukweli ni kwamba kila jamii ya kiafrika inatazama
suala la kifo na maisha baada ya kifo kwa mitazamo
mbalimbali. Kwa mfano waliowaumini wa dini ya ukristo
na uislamu wanaamini kuwa, wenye dhambi wataenda
motoni na wasio na dhambi watakwenda mbinguni. Lakini
kwa upande wa kabila la Wasara, dhana ya kifo na maisha
baada ya kifo ni kwamba, suala la mtu kufa sio la
kibaiolojia kama vile jamii zingine zinavyodhani. Kwao
wanaamini kuwa kila binadamu ana roho na pindi kifo
kikitokea roho inatengana na mwili.Kwa kuwa maisha ya
Wasara walikuwa na mungu wao wa Jua mwenye asili yake
huko Misri, basi waliamini kuwa Roho au marehemu
anapofariki anaenda kuishi maisha mapya, na mtu alipaswa
kuzikwa sehemu za wazi ili mungu Jua aweze kumuona marehemu huyo. Hivyo kwa kuwa
marehemu alikuwa ni moja sehemu ya jamii, jamii ilipaswa kufanya sherehe ili kumtakia safari
njema na maisha mapya huko aendako.
Sherehe na sikukuu kwa jamii ya Wasara, pia ni jambo muhimu, sherehe nyingi za kabila
hili zilihusisha matambiko, mazishi na mwanzo na mwisho wa mafunzo ya kijadi, yaani Jando na
Unyago.Kwa Wasara wanaume waliopata mafunzo waliitwa Ndo, na wasichna na viajana
wadogo waliitwa Koy.kwa wakristo wanasheherekea sikukuu kama wakristo wengine dunia na
hta kwa waislamu ni hivyo hivyo.
Migorogoro, katika historia ya Wasara inagawanywa katika sehemu mbili yaani kuna
mgogoro kabla ya ujio wa wakoloni. Mgogoro huu unahusu mkapigano kati ya Wasara na
Waarabu juu ya kueneza dini ya kiislamu kwa jamii za Wasara. Vita kati ya Wasara
vilisababishwa na kitendo cha Wasara kupinga kuwa waislamu pamoja na biashara ya utumwa.
Na mgogoro mwingine ni mara baada ya uhuru ambapo kunabaadhi ya watu walihoji serikali juu
ya masuala ya dini na tamaduni. Mgogoro huu ni juu ya serikali na baadhi ya wasomi
waliojaribu kuhojihoji juu ya masuala ya nchi yao kwani asilimia kubwa watumishi walikuwa
kutoka jamii ya watu wa Sara. Ndio maana kwenye maiaka ya 1966 kulitokea vita vya wenyewe
kwa wenyewe.
Lugha ya Wasara na mgawanyiko wake,kabila la Wasara wanaongea lugha ya bongo-
bagirmi ambayo inatoka katika familia lugha ya Nilo-Sahara.Lugha hii ya kabila la Wasara
inahusisha lugha nyingi za bongo-bagtirmi ambazo zinatumiaka sana kusini mwa nchi ya chad.
Na zingine chache zinaongelewa kaskazini mwa nchi ya Chad na Afrika ya kati.Wakati
mwingine lugha hiyo inafahamika kama moja ya lugha inayopatikana Sudani ya kati. Kulingana
na wataalamu waliofanya tafiti juu ya lugha za Afrika kama vile Greenberge (1966) ambapo
yeye aliona lugha hii ina mgawanyiko wake. Yaani lugha hii ina lahaja na kila moja ikiwa na

6. wazungumzaji wake. Kwa upande wa Tucker na Bryan (1966) wao wanachukulia kuwa lugha ya
Wasara kuwa ni moja ya lahaja ambayo inaongelewa sehemu kubwa ya nchi ya Chad. Hivyo
wao wanachukulia kuwa lugha hii uenda ilikuwa ni sehemu ya lugha za Afrika ya kati au
kaskazini mashariki mwa mto Nile.
Licha ya Bongo-bagirmi kuwa lugha kubwa
kwa jamii ya Wasara, kuna lugha ya biashara
iliotumiwa na kabila hilo. Lugha hiyo ilifahamika
kama Ngambay au Sara Ngambay . Lugha hii
ilitumika sana maeneo ya kusini mwa nchi ya Chad
ikiwa na mazungumzaji zaidi ya million moja.Licha
ya kwamba lugha ya Sar au Sara Madjingly ni lugha
ya kibiashara inayotumika nchi nzima. Bado lugha ya
Kibongo- B agirmi ilikuwa lugha ya kwanza.Kwa
ujumla lugha hii ya Sara imegawanyika katika
sehemu zifuatazo , kuna Sara magharibi, Ngambay,
Laka, Sara ya kati (Doba) Bedjond, Bebote, Mango,
Gor e Kabba, Sara mashariki Sar, Nar, Mbay, Ngam, Dagba, Gulay, na Horo
Masuala ya umiliki mali na usuluhishi, katika kipindi cha kabla ya ukoloni hakukuwa na
mahakama wala hakukuwa na mfumo wowote maalumu wa kuhukumu.Kwani migogogro ya
kifamilia haikutatuliwa na wakubwa wa ukoo wala wakubwa wa kijiji.Kama kukitokea hali ya
kutokuwa na amani, migogoro ilitatuliwa ndani familia au ndani ya ukoo na sio kiongozi wa
kijiji au kiongozi wa ukoo ambaye sio wa ukoo wenye mgogoro.Yaani migogoro ilitatuliwa na
wenyewe ndani ya ukoo au familia. Na wakati mwingine maombi yanafanyika kwa mtu alifariki
kama alikuwa chanzo cha mgogoro. Kwa ukoo au familia ambayo kuna mtu alifariki mali
zilirithiwa na watoto na mzazi(wa kike). Ndugu wengine hawakupaswa kuchukua mali yoyote
bila kuhusishwa wahusika.
Mfumo wa siasa wa kabila la Wasara, hapo mwanzoni mfumo wa siasa au uongozi
ulikuwa ni kifarao. Na hii ilitokana na kwamba jamii hizi kwenye miaka ya 500 k.k, walikuwa
wakiishi kaskzini mashariki mwa mto Nile. lakini baada ya baiashara ya utumwa kabila la
Wasara walikimbilia kusini mwa Chad ambapo huko mfumo wa siasa ulibadilika na ukawa chini
ya machifu. Na mpaka wakoloni wanafika Wasara walikuwa chini ya mfumo wa uchifu. Lakini
mara baada ya uhuru mfumo wa siasa ukawa chini y serikali, huku machifu wakiwa na nafasi
katika makabila yao.
Hii ndiyo historia fupi juu ya kabila la Wasara au Wakeeni wanaopatikana kusini mwa
nchi ya Chad.ukweli ni kwamba nyaraka nyingi zenye kuhusu historia za Waafrika zipo katika
lugha ya kigeni. Hivyo ni wakati wetu kutafsiri na kuchambua nyaraka hizo kwa faida ya
Waafrika na watanzania wwote. Huu ni wakati wa kujifunza jamii zetu za kiafrika na historia yai
kwa faida ya vizazi vijavyo. TUJADILANE ILI TUJENGE HISTORIA YETU.

7. Makala Hii Fupi Ni Uchambuzi Uliotafsiriwa Kutoka Kwenye Makala Iliandikwa Kwa Lugha
Ya Kiingereza, Kutoka
http://kwekudee-tripdownmemorylane.blogspot.com/2014/09/sara-kameeni-people-ancient-
sun.html
Imechambuliwa na kutafsiriwa na
MAYUNI, JOSEPH
Facebook page Historia ya Afrika
Anuani :mayunijoseph@yahoo.com
Namba ya simu: 0755671568
0654546353
”Mungu alishaibariki Afrika”
“Na Mungu alishaibariki Tanzania”